-
Жанр: поэзия
-
Язык: балкарский
-
Страниц: 62
Александр ПУШКИН
ЕВГЕНИЙ
ОНЕГИН
Назму бла жазылгъан роман
Элге билинсин деп угъай[1]
Къарындаш хурметде муну
Санга береме окъургъа
Таза жюрек къууумуму;
Бу озуп тюйюлдю санга,
Сыйлы муратладан толу,
Поэзиялы инсаннга,
Не заманда да огъурлу, –
Не да болсун, ал, сен уллу,
Бу къужур юзюклерими;
Чам да тюбер, масхара да,
Напчаланнган, учхара да –
Жукъусуз кечелерими
Къыйматы: къозгъап илхамым,
Жаш кезиуюм туудургъанла,
Сахиник эсими халы
Жюрегими аулагъаны.
Александр ПУШКИН
ЕВГЕНИЙ
ОНЕГИН
Назму бла жазылгъан роман
Элге билинсин деп угъай[1]
Къарындаш хурметде муну
Санга береме окъургъа
Таза жюрек къууумуму;
Бу озуп тюйюлдю санга,
Сыйлы муратладан толу,
Поэзиялы инсаннга,
Не заманда да огъурлу, –
Не да болсун, ал, сен уллу,
Бу къужур юзюклерими;
Чам да тюбер, масхара да,
Напчаланнган, учхара да –
Жукъусуз кечелерими
Къыйматы: къозгъап илхамым,
Жаш кезиуюм туудургъанла,
Сахиник эсими халы
Жюрегими аулагъаны.
Биринчи башы
И жить оропится
и чувствовать спешит.
Кн. Вяземский
_____________
Жашаргъа да ашыгъады,
кёрлюгюн кёрюрге да.
Кн. Вяземский.
1
«Ата къарындашым – адил
Адам, ауруп, тёшек болду.
Алай бла амал этип,
Ол кесине эс бурдурду.
Иги юлгюдю ол амал;
Алай, къыйматы уа – осал:
Кече, кюн да анга къарап
Турмакълыкъ – кемсиз ауара:
Ёлеменнге кёл этдире,
Тёшек-жастыкъ алышдыра,
Дарманларын табышдыра
Кечиниуге ким бюсюрер,
Ичингден да аны жаный,
Теркирек чыкъсын деп жанынг!»
II
Ол оюмда бир жаш эрке,
Жол букъулата шингиси
Келеди – Тейри онг этген,
Жууукъларыны ориси.
Людмила бла Русланны
Тенглери, сизге мен аны
Танытайым иги, терен,
Кесигиз этерсиз тергеу:
Онегин шуёхумду бек.
Туугъанды Нева бойнунда,
Сизде да, окъуучум, анда
Туугъаныгъыз болса керек;
Мен да андан эдим, алай
Кетгенме, шимал жарашмай.
III
Кедей атасы уа – жарлы,
Башы борчха къалып эди,
Юч той-оюн къурай жылгъа,
Бар ырысхысын тюгентди.
Евгенийге уа бир къатын
Эмчек анача къарады,
Сора Габбе – французлу
Келди, аталыгъы болуп.
Уллу кёллю эди француз
Окъуууна, къылыгъына.
Жаш – жукъ алмай акъылына,
Юйретгени да – къарыусуз:
Къылыкъ этсе да, – къайгъырмай,
Керпеслетеди аямай.
IV
Евгений адам къураннга
Къошулур заман жетгенде,
Къаукъалакъда бишди ангы.
Аталыгъы кетип юйден,
Бош болгъанды Онегиним,
Сен тапхыенг этмегенин:
Къатылып омагъына да,
Жашаууна къагъылады.
Французча къан устады,
Сёлеше, жаза да билип.
Жумушакъды сёзю, тили.
Тепсеуню сын къатдырады,
Башха зат жокъду эсинде, –
Жамауат къошду кесине.
V
Къайсы бирибиз да бирер
Затха тюзеле кетгенбиз,
Адепге, Тейри, онг берип,
Тюбегенбиз, юйреннгенбиз.
Онегин а – эл ауузда
Бизден эсе кёп да уста,
Алай махтанчакъды кемсиз,
Артда эслерсиз кесигиз.
Сёзю-неси да – тынгылы,
Сакълыкъгъа бёледи эсин,
Тыя да биледи кесин,
Уяллыкъ болса, тынгылап;
Тикрал айтады назмула,
Алданыр ючюн хур къызла.
VI
Унутула баргъан латынь
Тилде да, тюзюн айтайыкъ,
Ол кёп затны ангылатыр,
Эртте болгъанны къайтарып,
Хапарын да Ювеналны
Айтыргъа онгу бар аны,
Энеиданы да эки
Тизгинин айтады эркин,
Тарыхха уа терен кирип
Къыйнамагъанды ол кесин,
Анга бурмагъанды эсин
Аудурма десенг — эсирик,
Ромулдан окъуна башлар,
Жукъ билмейин андан башха.
VII
Назмучулукъда хунерин
Кёргюзталмады кеси да:
Ямбдан айырмай хорейни,
Не бек кюрешдик эсе да.
Ол, Гомерни, Феокритни
Сёгюп, окъуйду Смитни.
Малны, мюлкню аяугъа бек
Юйреннгенди – болма ишек:
Къалай байыгъады къырал,
Неси иги, неси – осал;
Ашы-азыгъы тап болса,
Къалгъан затха сансыз къарар.
Ёз атасы уа – кечине,
Жюкге салып бар жерчигин.
VIII
Евгенийни уа билгенин
Айтып бошар заманы жокъ;
Хар неден да бек сюйгени, –
Юйге жыйылмай жашау жол.
Жашлыкъдан иши, кючю да
Ол болуп – бар юлюшю да,
Къайтсыз этген умуту да,
Эл уста билген къуту да,
Женгиллик, саякълыкъ эди,
Назон иш да жырын такъгъан,
Ёмюрюн алай тауусхан –
Айланчюк жашаугъа кетип
Молдаван эл тыгъырыкъда,
Италиясындан узакъда.
IХ
——————————-
——————————-
Х
Жашлыкъдан окъуна аман
Акъыллы эди ол алай:
Табар ишин этер амал,
Гыз-гызы къурумагъанлай.
Ёхтем да, жууаш да болур,
Жандауурлу жаш да болур,
Сёз жутуучугъа да ушар,
Сёлешсе, хар сёзю учар.
Сюймеклик къагъыт жазса да,
Ёлеме сени ючюн дер,
Кёзюр къарамы дам излер, –
Алдау къош алай жасайды.
Ниетин терен асырар,
Керек болса, жилямсырап.
ХI
Уста эди – кюнде-кюнде
Терилтирге жаш къызланы,
Унамасанг, ёллюкме дей,
Ётюрюклени къазаныр,
Сёз нёгерин эритирге,
Умутларына жетерге,
Хапары бла кёз байлап,
Аперим табаргъа, алдап,
Тилеп, симсиреп, жалынып,
Бойсундурургъа къызны терк,
Жумушагъанлай а жюрек,
Ташагъа тартыргъа аны,
Сора анга бетден-бетге
Жашау дерсле юйретирге!
ХII
Эртте тюзелди – къызланы
Жюреклерин эритирге!
Жашырыр ючюн ызларын,
Къаргъашын кери этерге:
Къара сабанла сюреди –
Хыйла къалала сюейди.
Сиз а, ийнаныучу эрле,
Аны тутасыз нёгерге.
Алданнган эр, сыйлап аны,
Фобласны уста шекирти,
Къарт – айтханын сунуп керти,
Жаш да – билмей алданнганын,
Берилгенча иги жазыу, –
Къатынларына ыразы.
ХIII. ХIV
————————————
————————————
ХV
Бир бирде, эрттен къалкъыудан
Уяннгынчы окъуна да,
Излейдиле къонакълыгъын
Юч жерде – ол къууанады.
Бирини – тою, бирсини –
Туугъан кюню сабийини.
Къайсындан башласын алгъа? –
Да неди да башхалыгъы? –
Ол барына да жеталыр.
Юсюн-башын, согъуп-къагъып,
Тап этер, киер къалпагъын,
Эрттен орамгъа жайылыр,
Безирер, жюрюр, айланыр,
Тюшге чакъыргъынчы аны.
ХVI
Ингир болду. Ол, чанагъа
Къонуп: «Хайда, хайда!» – деди.
Къар хапу къабурчакълагъан
Къундуз жагъасын эледи.
Ашханасында Талонну
Каверин сакълапды аны.
Кирсе уа, шеша буштукъла,
Чартлайдыла, къауал окълай.
Саладыла эт, бишеклеп,
Французлулача къуууруп,
Сора – ол сюйген бауурну,
Страсбургдача да – бёрекле,
Бузмайды къанганы аз да
Алтын бетли ананас да.
ХVII
Жылы ашны тигелетир
Чагъырчыкъ келир сагъатда
Къонгуроу тауушчукъ жетди –
Той атлады босагъадан.
Театр – жюрек дарманы,
Артистлени терк алдаргъа
Уста болгъан Онегиннге
Берилди да той эркини,
Атылып чыкъды ортагъа,
Аралып андагъыла да
Фёдрагъа, Клеопатрагъа да,
Къарсла – хауагъа тагъыла.
Моинуну излей бирле, –
Кеслерин бир кёргюзтюрге.
ХVIII
Аламат жер! Бир заманда
Чамны махталгъан устасы
Фонвизин тургъанды анда,
Княжнин да алай – хатасыз;
Анда Озеров да халкъны
Ыспас тереклерин къакъды
Жаш Семёнова бла бирге;
Фахмусун Корнелни бизге
Катенин этгенди туура;
Кюлкю пьесачы Шаховской
Ненчасын жазды – айтмай къой,
Дидло да – атын айтдыра.
Жаш заманым ётдю анда –
Сахна жабыу ауанада.
ХIХ
О, къайдасыз хур къызларым?
Нечик тансыкъма сизге мен!
Эшитигиз ауазымы –
Болмай турамысыз кёчмен?
Кёрюрмеми хораланы,
Ол орус Терпсихораны
Учуннганын, тепсегенин?
Огъесе: кёрмезми мени
Кёзюм сахна танышланы?
Башхалагъа ахым кетип,
Сора анга ажым этип,
Бар умутла къатышланып,
Жалан эсгерлигим къалып
Къалырмамы, бош аралып?
ХХ
Театр толупду халкъдан.
Олтургъучла жим-жылтырап,
Жыгъал-мугъулду бар болгъан,
Жабыу ачылды, шырылдап.
Ариулугъу от жандыра,
Сазны макъамын чакъдыра,
Сюеледи ортасында
Хур Истомина сахнада.
Бир аягъы, – ёрге чартлап,
Бирси — хайнухлана полда.
Къуу учхан кибик Эолдан,
Бийик учду, женгил атлап,
Къаймишлене, илгиклене,
Къагъышдыра инчиклерин.
ХХI
Онегин тизгинле ара
Бла, аякъланы малтап,
Ёз жерине ётюп бара,
Жангы къызла кёзюн алдап,
Олтургъучланы къармады,
Тёгерек-башха къарады,
Жан атарчасын кёрмеди,
Саламлашды, къол бермейин,
Эси сахнада – умутсуз.
Артха бурулуп, эснеди,
Ачыусунуп, былай деди:
«Бу тепсегенле – бир къутсуз,
Балет да – бош. Бу Дидло да
Эрикдирди, аны къой да!»
ХХII
Сахна жабыуу ачылып,
Шайтан, жин – булжута халкъны.
Эшик аллында чагарла, –
Халкъны жайылырын сакълап.
Тохтамайдыла дауурла –
Жётел этген, къарс урулгъан;
Кече къарангыны урлай,
Ёчюлмейдиле финарла;
Туякълары бузлап, атла
Тепчийдиле адыргылы,
Арбачыла эте къылыкъ,
Сакълатханланы налатлап.
Онегин а, хылыф чыгъып,
Кетди юйюне, ашыгъып.
ХХIII
Суратлаялмазма сизге
Энчи отоуун мен аны,
Ол омакълыкъны бек сюйген,
Кийим сайлай къыйналгъанын.
Анда болмагъанны тап сен –
Лондондан келгенми дейсе
Не Балтий жагъаладанмы,
Бири къалмаз кёз алдамай;
Парижчиле бюсюреген
Кийимлени сайламасы
Не бар эсе да, – барысын
Табарыкъса, жангылмай, сен
Отоучугъунда хар нени
Онсегижыллыкъ алимни.
ХХIV
Желим ташлы юллеле да,
Чын аякъ, турч да – столда.
Багъалы духла, неле да –
Мёлек мияла – кёз алдап.
Таракъла, къурч быхчыла да
Анга уллу къууанчхады,
Томпачыкъла, мисеуекле, –
Тиш, тырнакълагъа керекле.
Базыкъ кёллю Грим, иш этип,
Уялмайын тырнакъларын,
Тазалайды кесип, къырып –
Руссо анга сейир этди.
Да азатны жакъчысы – ол
Тюз оюм этмеди бу жол.
ХХV
Не бек тирнекли эсенг да,
Кесинги сымарларгъа – не,
Заман, сюйсенг, сюймесенг да,
Бой салдырыр адетине.
Евгений, Чадаев кибик,
Бек айыртлай эди кийим,
Адамла не айтырла деп,
Тап кийинмей чыкъмаз юйден.
Сюеледи бек азындан
Кюзгю аллында юч сагъат,
Юйден чыкъса уа, олсагъат
Чолпан къарарча ызындан,
Эр киши кийимле кийип,
Тойгъа тейри келген кибик.
ХХVI
Сизге шекелин айталсам,
Сюерик болур эдигиз.
Жазалыр эдим, кюч салсам,
Ийнаныгъыз онгума сиз.
Къыйын болса да кертиси,
Суратлар эдим хар несин,
Алай: панталон, фрак, жилет –
Жокъ орус тилде бу сёзле.
Алайсыз да, тыш къыраллы
Тилледен кёп сёз къазанып,
Айыпды тилни бузгъаным,
Кёп сёзлюкге да къарадым, –
Болушалмады бир тюк да
Алимле жазгъан сёзлюк да.
ХХVII
Къой, ол хапар бюгюн неди.
Андан эсе – хайда, тойгъа.
Ары учханды Онегин,
Минип омакъ фоэтоннга.
Жукъланнган юй къатларында,
Тынчайгъан жол жанларында
Чыракъла-финарла жанып,
Орамла болдула жарыкъ.
Бир юйде уа, терезеле
Орам жанларын жарыкълай,
Анда уа окъажыйрыкъла –
Ауаналары сизиле,
Тепсейдиле – тепсегенле,
Жаш да, къыз да – той сюйгенле.
ХХVIII
Хылыф жете келип, тири
Жигитибиз, эшикчини
Сансыз этип, суху кирди
Той баргъан юйню ичине.
Чачын-башын тапчыкъ сылап,
Чыкъды тойну ортасына.
Халкъ – мазуркагъа къаныгъып,
Музыка – арып, къарыгъып.
Жашланы чурукълары — жим,
Кокала да – кокалана,
Жаны сюйгеннге алына,
Иги къууум биче хар ким;
Къуш-мушларын бийчелени
Къобуз таууш ёчюлтгенлей.
ХХIХ
Жашлыгъымда мени жаным
Той болгъан жерледе эди.
Несин букъдурайым аны,
Ачылайым сизге энди.
Хурметли ата-анала,
Айтырыгъымы ангылап,
Эсигизни этип азат,
Туурагъызда болсун бу зат:
Сиз жетген къазларыгъызгъа
Сакъ болугъуз, эринмейин,
Сёзюм оспар кёрюнмесин, –
Узакъ иймей къатыгъыздан.
Аны билеме кесимден,
Гюняхым жокъду юсюмде.
ХХХ
Алгъын мен да къаукъалыкъгъа,
Мардадан озуп, эс бёлдюм.
Заран этмесе къылыкъгъа,
Энтта да тыйылмаз эдим.
Сюйгенме жаш чёпеликни,
Оюн, кюлкю, телиликни.
Женгсиз герхан жыйрыкъланы,
Узун ариу аякъланы.
Алай Россейде не хазна
Тапхын юч ариуаякъны,
Бири бар эди да, аны
Ёмюрюмде унутмазма.
Не тюшюмде, не тюнюмде
Бир кетмейди да эсимден.
ХХХI
Къайда унутурса, къачан,
Телимай, ол аякъланы?
Ариула, сиз, жаухарданча,
Къайда малтайсыз гокканы?
Къыбылада ишленнгенле,
Шимал къарда юшюгенлей, –
Къоймай кетдигиз да бир ыз,
Къуу кюйюзле сайладыгъыз.
Не заман: сизни ючюннге,
Ишими-кючюмю къоюп,
Бар муратларымы жоюп,
Ата жеримден кёчгенли?
Аякъ ызларыгъыз къалай
Тас эселе, мен да – алай.
ХХХII
О, ёшюню Диананы!
О, Флораны – жаякъчыгъы!
Да мен а Терпсихораны
Сайлайма аякъчыкъларын.
Ол, къарамынга жутула,
Сора ичинге къутула,
Къозгъайды, билмей ёзгени,
Тыйдырмагъан сезимлени,
Эльвина, бил, жаным – анда:
Стол жабыу тюбюнде да,
Жаз тала этегинде да,
Къышда от жагъа аллында,
Юй паркетни кюзгюсюнде,
Тенгиз къая юслеринде.
ХХХIII
Нечик сукъланады жаным
Тенгиз толкъуннга, – жайыла
Келип, онг табады аны
Аякъчыкъларын жаларгъа!
Толкъун жалагъан аягъын
Уппа этерге биягъы
Бек кюседим! О, жашлыгъым –
Къайнар къазаннга ушагъан!
Не жаш Армидлени излеп,
Не – гюл бетли жаякъланы
Къабылламагъанды жаным,
Терпсихораны бек кюсеп.
Бир заманда да сюймеклик
Къыйнамагъанды алай бек.
ХХХIV
Эсимдеди башха заман!
Бир бирледе иги къууум
Учундура эди хаман,
Аякъчыкъгъа «жетип» къолум;
Сора, къозгъалып сезимим,
Кеси кёрюнюп кёзюме,
Бёле башлайды жюйрюгюн
Аны излеген жюрегим.
Болду. Аланы керексиз
Салып турдукъ назмулагъа,
Бош къоратханбыз алагъа
Жюрек кючюбюзню да биз.
Мёлекле – алдау бары да:
Аякълары, жанлары да.
ХХХV
Онегин а? Теке къалкъыу
Эте, келеди юйюне.
Тынгысыз Петербург, халкъы,
Уянып, ишге кийине.
Азыкъчы, сютчю, тюкенчи –
Баргъан кибик бары кёчюп,
Базар таба юрюлюуде,
Къар хыбыртлай аякъ тюпде.
Тангны хычыуун – даууру.
Немисли ётмекчи да – ма,
Гыржыныны барды дамы,
Ожакъ тютюн – ёрге уруп,
Къагъыт къалпагъын башына
Сюеп, сатыуун башлады.
ХХХVI
Той-оюн дауурдан арып,
Тангнга буюруп кечесин,
Уюпду жаш, жукъу тарып –
Жубанч жашауну эркеси.
Тюшден ингирге уяныр,
Кюйю тюненеча барыр,
Тангнга дери, биягъыча,
Кюнден-кюннге болгъаныча.
Насыплы уа болурму бу:
Башына бош, жаш заманы,
Не этсе да, хорлам аны
Сайлагъан Евгений, табу?
Таб а болурму къылыгъы,
Саулугъуна да сакълыгъы?
ХХХVII
Угъай, тейри: эртте-кюнден
Эрикдирди женгиллиги.
Энди кокала да – кенгде,
Тынчыкъды ол эркинлиги.
Аланы алышдырыу да,
Тенглени къатышдырыу да
Эрикдирди, шампанны да
Кёкге бёркдюрюу, – аны да
Къойгъанды. Башы да ауруп,
Кетип сёз чемерлиги да,
Келмей сёлешириги да,
Сиркиулюк тини да къуруп.
Атыш-тутушну, сермешни
Этмезча болгъанды ишин.
ХХХVIII
Ауруу эди: бичимсизлик,
Ишсизлик – сылтауу аны;
Эринчеклик – ингилизде,
Тауча айтсакъ – салпыланыу.
Этмегенлей соруу-оруу,
Жабышды анга ол ауруу;
Ол кеси кесин ёлтюрмей
Къойду эсе, шукур дейме.
Жашаугъа уа арт бурупду,
Чайлд-Гарольдха ушап – мудах,
Киши эс бурмазча, мулжах,
Сюймеклик ышан къурупду.
Бир зат кёрюнмей кёзюне,
Эси кетипди тюзюне.
ХХХIХ. ХL. XLI.
———————————
———————————
ХLII
Да сизни да, чанка серле,
Къойгъанды, ангыласагъыз.
Жашау кеси да – бир тюрлю:
Бир мыстысыз, магъанасыз;
Десем да, бардыла тапла
Ол Сейн бла Бентамны
Бизге айтып бераллыкъла,
Юлюшлерин алаллыкъла;
Намысларына да бир сакъ,
Кеслерин жюрютгенлери,
Акъыллары эм эслери
Алай тазадыла, айтсакъ, –
Кюнтиймезлей кокаланыу
Бек тюшюреди санланы.
XLIII
Жыя арбалагъа къонуп,
Сары танг ала кетиучю
Айбатла, сизни да къойду,
Арыгъанды, жокъду кючю
Евгенийими. Энди ол
Оюнладан жуугъанды къол;
Юйюнден чыкъмай, къолуна
Алгъанды къанат къаламны.
Жазар умут этди, алай
Анга ол къыйын иш эди,
Ол хунер анга тыш эди,
Андан да къалды ол къурлай.
Сёкмейме жазыучуланы,
Мен бирлериме аланы.
XLIV
Иши жокъ, хайранды башы.
Не этерге билмегенден,
Китап жазыуну башлады,
Урлап, тырнап биреуледен.
Окъуйду, чыкъмай тышына,
Жугъ а кирмейди башына:
Хар китапха бирер чурум
Тапханлай турады къуру;
Эски китапла да – аман,
Жангысы да – эскилеча,
Китап тапмай, бюсюрерча,
Къызгъанды анга да заман;
Китаплагъа жабыу тартып,
Ол ишин да къойду жарты.
XLV
Керексиз жюгюн заманны,
Ол этгенча, атып кери,
Халларын жаратып аны,
Мен болгъан эдим нёгери:
Муратларына берилип,
Къылыгъы иш да тюрленип.
Ол да, мен да бир къужурла –
Жашауубузгъа къажаула.
Эркеликни экибиз да –
Ахыр чегине жетгенле,
Тинибиз да тюгеннгенле,
Жашауубуз белгисизди;
Эл да, насып да арт буруп,
Жашлыкъ муратла да къуруп.
XLVI
Сюйгенича жашагъаннга
Эл да эриши кёрюнюр,
Сюймекликни ышыгъында
Озгъан кюнлеге ёкюнюр:
Бир зат да аллай адамны
Амалы жокъду алдаргъа,
Кюйдюргюч, хыйла къылыгъы
Кесини алыр тынчлыгъын;
Ол заманда аны сёзю
Эс бурдурады кесине,
Аны тели-мелисине
Кёп тынгылагъанма, тёзюп,
Бош безиреулерине да,
Назму кибиклерине да.
XLVII
Кёп кере биз кёп кюнледе:
Жарыкълыкъ бийлеп дунияны,
Кече Нева – ёкюллюкге –
Суу суратын Диананы
Къойнуна алып тургъанда,
Эсгериуге кетип, анда
Эски сюймекликге кетип,
Башыбызны хайран этип,
Кечени бёлляуларына
Бёленебиз жангыдан биз,
Акъылыбызда экибиз,
Къайтып, тепсеу сырларына,
Тутмакъда туруп, жангыдан
Къутулгъан кибик жарыкъгъа.
XLVIII
Сокъураныу бийлеп башын,
Евгений Нева эрнинде,
Кеси жангызлай, сагъышлы
Сюеледи бир ингирде.
Кече шошду. Сакълауулла,
Бир бирлерине дауурла
Этген болмаса эди, зат
Бёлмейди, акъылы– азат.
Жалан да уюпду, къалкъа,
Къайыкъ шош сууну юсюнде.
Толкъун, селейип, сюйюне,
Согъа жел да сууда окъа.
Бизге уа закий Торкватны
Жыры береди къууатлыкъ.
XLIX
Адриатика толкъунлары,
Энтта да тюберле къызгъан
Илхамымы толкъунлары
Тамаша ауазыгъызгъа.
Туудугъуна Аполлонну
Ол кемсиз сыйлыды толу.
Эски макъамладан аны
Билеме. Италияны
Мен кечелерин татарма
Венециан къыз бла бирге,
Ойнакълаша хар ингирде,
Зауукъ сезимге батарма;
Атар, анда къалып ангым,
Петрарка айтханча, тангым.
L
Къачан жетер азат чагъым? –
«Заманды!» деп чакъырама.
Тенгиз боюнуна чыгъып,
Аны аллына къарайма.
Тенгиз толкъуннга эрише,
Къаты жел бла демлеше,
Къачан кетерикме азат
Жолума – бу халдан узакъ?
Африканы сай кёгюню
Тюбюнде мудах Россейни –
Сюймеклигим кюйген жерни,
Жашлыкъ дуниямы кёгертген
Жерими – сагъышын этер
Заман манга къачан жетер.
LI
Онегин да мени бла
Кетерден эди да бирге,
Биз сакъламагъан бир палах
Жол бермей къояды бизге.
Атасы ёлюп къалды да,
Борч жюгю ахын алды да,
Жыйын болдула боршчула,
Бири бирине къошула.
Къаугъаны-сёзню сюймеген
Онегин, бар ата мюлкюн
Берип, борчну жулду ол кюн.
Акъылы-ангы сёнгмеди:
Ата къарындашы да кёп
Бармазлыгъын толу эслеп.
LII
Кертда, къуугъун къагъыт келди,
Жазады аны ашыргъан:
Ата ахлунг – ёлемеде,
Излейди саламлашыргъа.
Ол, жазыуну окъугъанлай,
Къууулады ары эрлай,
Почтачы арбагъа минип,
Тюйрелип къалып эсине
Ахчачыкъ тюшюрюр къайгъы;
Мугурайтып кёзюн-къашын
(Романны окъугъуз башын),
Ёхчеге болуп шорайгы;
Келсе уа, ахлусу – къатып,
Къанга гулласында жатып.
LIII
Адамла толу арбазда,
Тийре-къоншудан келгенле:
Жауу, шуёху да – анда,
Бар быллайгъа юйреннгенле.
Жерге салдыла ёлгенни,
Къабып хазыр этилгенни
Бабасы, къонагъы – бары,
Жайылдыла бирер жары.
Онегин энди – элли жаш:
Иеси агъачны, жерни,
Бир заманлада – эсирик,
Уллу мюлкге болады баш.
Ол къууанып къалды, жолну
Жангысына тюшген болуп.
LIV
Эки кюнню сейирине
Къалып турду бауларына,
Агъач кёленкелерине,
Шаудан зынгырдауларына.
Ючюнчю кюн а – сабан къош,
Агъачы, бауу – бары бош
Кёрюндю да, хайда сора:
Эски къапха кирди, сормай.
Болмагъанлыкъгъа элде карт
Оюну, айбат орамы,
Жокъду зат – кёзюнг къарарыкъ,
Кёлюнг тартынмайды жукъгъа.
Эригиу, – ауана болуп,
Жабышханды анга толу.
LV
Мени жазыуум эди эл.
Аны шошлукъ къууатында
Анда сыр согъады газел,
Илхам тюш да келип анда.
Мен а – керексиз жубанчха
Табылып, жукъ билмей башха,
Къуубаш болуп кёл къатында, –
Ол адетим болуп къалды.
Уянсам – ийнар зауукъгъа,
Кёп жукълайма, окъуйма аз,
Киши манга бермей ууаз,
Алданмагъанлай бир жукъгъа,
Жаш заманымы да алай
Оздурмадымы да – къурлай?
LVI
Сюймеклик, гюлле, оюнла,
Эл жашау – сюйген къылыгъым.
Айтайым Онегин бла
Ортабызда башхалыкъны,
Мени окъуучум, айыплап,
Не китапханачы, жаулап,
Аны шартын кёрюп менде,
Жаймаз ючюн ётюрюкле;
Кеси жойгъанды кесин, деп,
Аман сёзню сюрмесинле,
Ёхтем Байронну кесинлей
Этип къоймасынла эртте:
Кесини юсюнден, деп, жаш
Тырнауну этип къойду баш.
LVII
Не букъдурлугъу: поэтле –
Шуёхлары сюймекликни.
Тюшлерими берекетлеп,
Мёлекле сюйдюле мени;
Жюрегимде сыфатлары
Уяланып, терен тарып,
Таулу къызгъа жырла жаздым,
Салгирлилеге да – назму.
Сорасыз энди манга сиз:
«Сени таралгъан илхамынг
Къайсы жанына тартханын
Билдир бизге ачыкъ, дейсиз.
Урияланы къайсына
Атадынг макъамны, сайлап?
LVIII
Кимни алдады къарамын,
Ийнакъ сёзле айта кетип,
Сени сагъышлы макъамынг?
Ол кимни насыплы этди?»
Кишини да угъай, антым!
Мени сюймеклик къууаты.
Къууандырмагъанды артыкъ.
Сыйлы сюймекликге къатып
Тургъан Петраркагъа ушап,
Жюрек талпыуун, адыргы
Этдирмей, толу къандыргъан –
Ма ол поэтди тауушлукъ.
Мен а – не! Мен – сюймекликден
Гулай болуп къалгъан тентек.
LIX
Озду, кетди бар сюймеклик,
Илхамым жолун алышды.
Азатма да, энди бирлик
Излейме сёзде, сагъышда.
Жазама. Жюрегим – рахат,
Къаламыма келгенди хат:
Унутханды хур къызларын,
Суратламай аякъларын.
Сууугъан кюл от тиргизмез.
Жарсыйма, алай – тёземе,
Тура-тура, жан, излемей,
Сюймеклигим да тирилмез:
Анда жазарма аз-аздан
Жыйырма беш жырлы дастан.
LX
Аны сагъышын да этдим,
Романымы ал кесегин
Бошагъынчы. Ат изледим
Баш жигитиме кесими.
Къарай, напчалай кетдим да,
Жартылыкъла кёп керти да,
Тюзетмейме, алай къалсын,
Тинтиучю да хакъын алсын,
Газетле да къадалсынла,
Анча жыллыкъ къыйынымы
Сёксюнле, тутуп къыйырдан,
Жангы жазгъанымы, сынап.
Аман, иги да айтылыр
Бары да кесимде къалыр!
Кишинёв, Одесса.
Экинчи башы
O rus!..
Hor.*
О Русь!
*О деревня!… Гораций (лат.)
О эл!
Гораций
I
Евгений тохтагъан элни
Табийгъаты тап жер эди.
Ахы кетип хар келгенни,
Аллахха шукур, дер эди.
Бир да бир къолайлы журтну
Адам кёзю къояр жутуп,
Орналыпды суу бойнунда,
Желни тыйгъан тёш къойнунда.
Ууакъ элле анда-мында,
Жашил талалада – малла,
Жюрекге – хычыуун бола,
Сабанлада – алтын будай.
Дунияны монглугъун ача –
Эски уллу терек бахча.
II
Юй а юймюдю! Къадама!
Къадамагъа тийишича,
Къоллары уста адамла
Ишлегендиле эскича.
Бийикчорбат отоулары,
Обойлу къабыргъалары,
Патчахланы суратлары
Айбатлап аланы барын.
Алай, иесизлик тарып,
Онгнгандыла, эскиленип,
Заман букъудан кирленип,
Шуёхну да жокъ хапары.
Керекмиди да ол анга –
Кюнюн кечлеп айланнганнга.
III
Мында къыркъ жыл, ие болуп,
Жашап тургъанды бир элчи,
Ачхышчыны гыр-мыр бла
Безитген болуп бар иши.
Юй а – бир тап: чынар полу,
Эки ышкафы, устолу,
Жумушакъ тахта да – бары
Таза – адам кёзю къарар.
Бир ышкафда тапды эсеп
Тефтер, бирсинде уа – ичги,
Алма суудан толу бир чин
Аякъ. Рузлама – не дерсе…
Башха китаплагъа батар
Заманы жокъ эди къартны.
IV
Кеси жангыз къалып, уллу
Иелигинде Евгений,
Заман ашырырдан болуп,
Тюрлендиреди хар нени.
Хакъсыз ишлеген къуллары
Хакъ алырча этди барын,
Ыразы болдула ала.
Сагъаядыла къоншула:
«Неди бу этгенлери?» – деп,
Бири бирине тарыгъып,
Мадар излерге къаныгъып,
Тауусум этдиле бирден:
Телиликди этгенлери,
Андан турайыкъ керирек.
V
Ала – излеп, бу – тапдырмай,
Этмей къоншулагъа хатер,
Кетсе да, арбазны бармай,
Артла бла бугъуп кете,
Уллу жолда кетип баргъан
Чагъын кёрюп, гузабагъа
Къаладыла да къоншула,
Арт бурдула къонушуна:
«Къоншубуз – жахил, адепсиз.
Бар билгени – чагъыр ургъан,
Хурмети жокъ тиширыугъа,
Сора андан не излейбиз,
Сёлеширге жокъду амал»…
Деп, къоюп къойдула артал.
VI
Ол кезиуде келип къалды
Энтта бир бай – бауларына.
Ол да бир буруш акъыллы
Кёрюндю къоншуларына.
Владимир Ленскийди аты,
Назмучу, шекирти Кантны,[2]
Жашды, келбетлиди кеси,
Кючню-къарыуну иеси.
Туманлы Алманияда
Окъуп, терен билим алгъан,
Азат ниетге ал бургъан,
Ушагъыулу, ёхтем адам.
Къалын, узун бурма чачы,
Сёзю – кескин, кёлю – ачыкъ.
VII
Жашауну бузукъ шартлары
Алыкъа бой салдырмагъан,
Тенглерини ушакълары,
Жашлыгъы да къууандыргъан –
Ол адам, алай болса да
Жашау сынаудан узакъды,
Жангы эл, къоншу-тийре да
Жангы оюмла тюйрей да,
Жангы муратла туудура,
Жюреги – хош, жаны – рахат.
Келир кюню да – мархабат,
Жомакъды бары, аудурма.
Ол къуууму кёллендирип,
Сакълайды сейир кюнлерин.
VIII
Ол толу ийнанып эди:
Муратыны толлугъуна,
Ол сууал аны эрттеден
Тёзюп сакълап тургъанына;
Аны ючюн нёгерлери
Жанларын берликлерине,
Душманыны этип артын,
Сюелликлерине къаты.
Шуёх дегенинг – Аллахны
Буйругъундан болгъанына,
Бирликни багъалыгъына,
Кетип эди ахы аны.
Шуёх бирлиги – кюн таякъ,
Ол жылыуун къоймаз аяп.
IХ
Мудахлыгъы, ачылгъаны,
Сюймекликни татлы къылы,
Асыл жюгю да махтауну –
Жоргъалатхандыла къанын;
Къыдыргъанды элни-жерни,
Гётени бла Шиллерни
Жазгъанларына къаныгъа,
Къыйырда къала къайгъыла;
Искусстволаны хурларын
Къууандыргъанды кертиден:
Жазгъанларында баш эте
Адамлыкъны ышанларын.
Жаш муратлары ниязлы
Учуннгандыла аязда.
Х
Сюймекликде эди жаны –
Жыры, жашауу да битеу.
Таза эди сыры аны,
Сабий тюшюне эди тенг;
Ай кибик ачыкъ кёкледе,
Нюзюрю ачыкъ кёрюне,
Айырылыу, тюбеую да
Аны жырыны ёнюдю.
Эскериуле дуниясы
Узакълагъа элтип аны,
Туура этди сынагъанын,
Ашлана эски жарасы;
Онсегиз жылында ол жаш –
Ёмюрле сюргеннге ушаш.
ХI
Евгений эди къаласы –
Ол аны бир да атмайды.
Къоншу эллиси къылыкъсыз
Болгъанын а жаратмайды;
Сюймейди бош хапарланы:
Бичен ишлени, чагъырны,
Ахлуларыны, итлени
Юслеринден бош сёзлени.
Кеси да тюйюлдю мёлек:
Жокъду бир фахму жилтини,
Акъылдан кериди тини,
Кишиге болалмаз билек.
Тиширыу сёзлени да бир
Къабыл кёрмегенин да бил.
ХII
Сюйдюмлюдю Ленский, байды.
Сюе эдиле, эслесек,
Къызлары болгъанла бары
Аны киеу этерге бек –
Жарты оруслу адамгъа –
Анга хар ким да алданыр.
Кеси да жангызлыгъына
Тарыгъа кюн озмай хазна.
Чакъырадыла, къубула,
Чай ичерге хар ингирден.
Дуня шапаны терилтип:
«Дуня, – деп, – ал муну къолгъа!»
Ол къыл къобузун согъады:
Кел, алтын къалам сакълайды.[3]
ХIII
Айхай, Ленский юйленирге
Сюймейди – турлукъду къаты,
Онегин бла игирек
Танышыргъады мураты.
Тюбейдиле: толкъун эм таш,
Буз бла жалыннга ушаш;
Бирин бирине тартдыргъан
Илишан къыйынды тапхан.
Алай, тюбей кетип, ала
Болдула керти нёгерле,
Кюн сайын да хар ингирден
Ачыкъдан сёлешип ала..
Ма алай – ишлери жокъла
Болуп къалдыла шуёхла.
ХIV
Кертилиг а болду чола.
Тюзлюкге эс бурмай уллу,
Бар бирсиле болмачыла,
Хар ким кеси уа – болумлу.
Хар бирибиз Наполеон,
Экиаякъ бёрю – миллион.
Кесебиз, залимле болуп,
Адамлыкъны сыйлы жолун.
Евгений эди башхаракъ,
Ол кёплени таный эди
Бир бирлени энчи этип,
Сюе эди артыгъыракъ.
Алай да бола келгенди –
Барын бирча ким сюйгенди.
ХV
Ленскийге, ичинден кюле,
Тынгылайды поэтгеча,
Акъыл энди кире келген,
Кёзлери жана, жинклеча.
Онегин быллайны къайда
Кёрсюн – хапар айтма къойду,
Бир сёз бла тыяр жерде
Жаншап турургъа онг берди.
Бу учунууун тауусур
Заман менсиз да келликди,
Бюгюн жашауу эркинди,
Турсун алай боллукъ сунуп.
Жашды алыкъа – кечейик,
Анга иги жол бичейик.
ХVI
Орталарында кёп затла
Къозгъап турдула даулаш да:
Миллетле, ууакъ тайпала,
Илму, ачыу да, къуунч да,
Низам, къылыкъ да, адет да,
Ёлюм, жаханим, жаннет да.
Жашау-турмушну да была
Тирменлейдиле, сакъ бола.
Даулаш къызыуун унутуп,
Ол, ачып поэт сарыуун,
Къыздырып ауаз къарыун,
Башлайды поэма айтып.
Евгений а, жашлыгъына
Бет этип, тыймайды аны.
ХVII
Алай, аланы бичимсиз
Ишде эди акъыллары.
Онегин – тюйюлдю эссиз, –
Ахыр айырып араны,
Айтады, жарсый, кючсюне:
Насып жол ишлер кесине
Аладан айырылалгъан,
Аланы танымай къалгъан:
Сюйгенинден узакъ кетип,
Халалындан юлюш алмай,
Юйюне къайтып, уялмай,
Жаууну да сёзюн этип,
Аталаны къолайларын
Суугъа атып къоялгъанла.
ХVIII
Не бек тинтип къарасакъ да,
Былай бош кюнде олтуруп:
Хапарлары бек узакъды
Жашаудан, ойдан да – къуру;
Къарагъанлай кёзлерине,
Ол болмачы сёзлерине
Тынгылайбыз амалсыздан,
Тыяргъа да къала аздан;
Кёрюннгенчадыла ала
Бир бирледе хычыуун да.
Къарт сакъат, бар ачыуун да
Къоюп, сагъаяды алай,
Сибирткиууатладан келген
Сёзлеге, ичинден кюле.
ХIХ
Бир игилиги жашлыкъны –
Туура этип къояр ичин:
Къаргъашлыкъгъа, къоргъашлыкъгъа,
Гъашыкъгъа да – эте бичим.
Гъашыкълыкъда къарыусузгъа
Чыгъып, Онегин, ауузгъа
Чапмай, тынгылайды жашха,
Поэтге – тасхасын ачхан,
Кимге болса да ич сёзюн
Айтып къояды ол адам.
Билди ол жашны ма андан
Онегин, сормай, хар несин.
Не да болсун, – аллай кюйю
Жангы тюйюлдю бу юйде.
ХХ
От эди ол сюймекликге, –
Биз тюйюлбюз энди алай, –
Ол, хорлатмай экиликге,
Атады жюрегин алгъа.
Къайда да бирди акъылы, –
Юзмезге сюймеклик къылын.
Сюймеклик отдагъы жанын
Суууталмайдыла аны:
Арада болгъан узакълыкъ
Неда кёлюне тийгени,
Не жангыдан тюбегени,
Не илму, не жашау тахлыкъ.
Тюрлендирмейди ол кесин –
Сюймекликдеди бар эси.
ХХI
Ольганы кёргенлей, – балсып,
Сюймекликден кюймеген жаш,
Кюню – кюн тюйюлдю ансыз,
Ольга ойнатады кёз-къаш.
Танг эрттен, ингир алада
Айырмайды жанын андан,
Аталары да аланы
Огъурайдыла ол халны.
Тынчлыкъда уюгъан элде
Гюняхсыз оюнла бла
Ёсе эди ол къыз бала,
Башха болмай раушан гюлден.
Не гёбелек, не бал чибин
Кёрмейдиле аны чимдип.
ХХII
Ол поэтге саугъа этди,
Жашлыкъны хычыуун тюшюн,
Аны сартындан бийледи
Жаш жюрекге тамам тюшюп.
Тоймайды ол оюнладан
Къалын агъач къармаулада,
Жашны жанын дыгъыллайды
Кечеги жулдуз да, ай да, –
Биз да, сюйюнюп, къараучу
Толгъан айгъа, чыракъгъача,
Бизни ары чакъыргъанча,
Ингир къарангы – арачы.
Энди бизге бети айны –
Жизги жарыгъы чыракъны.
ХХIII
Чыкъмайды чырт адебинден,
Танг жарыкъ – бетине кийим,
Кюню – поэт адетинде,
Сюймекликни кеси кибик.
Кёзлери – кёкню къауданы,
Къалын кекели – къодана,
Атлашы, ауазы саны, –
Бары аламат Ольганы.
Къайсы жазманы алсанг да,
Барды аны ол сураты,
Мен да сюйгенме бек къаты,
Бюгюнлюкде сууусам да.
Окъуучум, сенден – кечгинлик,
Таматасына кёчейик.
ХХIV
Эгечи аны Татьяна…
Болалмайбыз бу романда
Ол ариу атха таянмай
Ариулукъ керек заманда.
Да – не? Бек хычыуун атды,
Алай дагъыда бир зат да
Барды бу атда: бурун биз
Артыкъ эс да бёлмегенбиз,
Адам атны ариулугъун
Багъаларгъа сюймегенбиз,
(Биз анга юйренмегенбиз)
Билмей ол керек боллугъун.
Уллу кёллю эдик алгъын,
Жашлыкъда олмуду къайгъы.
ХХV
Айтдым да, аты – Татьяна.
Хоралыгъы эгечине,
Не кюрешсенг да аямай,
Тенг тюйюл эди, кечгинлик.
Мудах, тынгылауукъ, кийик,
Къоркъакъ, агъачда жур кибик,
Тап, кесини юйюрюнде
Къоншу сабийча кёрюннген.
Атасындан, анасындан,
Сылансынмай, турур узакъ,
Тенг сабийлерин иш сорсанг,
Къатышмайды – ойнасала.
Кеси жангызлай олтуруп,
Терезеден къарап турур.
ХХVI
Мудахлыкъды жол нёгери
Туугъанлы бери да аны,
Эл жашану адетлери
Къозгъай ариу муратланы.
Тюзелмеди жукъ этерге –
Не эшиуге, не тигиуге.
Ишге юйренмеген къолу
Бир налтех тюймеди толу.
Баш болургъа итиниую
Гинжини жюрютгенинде,
Юйде муркку этгенинде
Кёрюнюп турду кертилей.
Къылыгъындан дунияны
Бир хапары жокъду аны.
ХХVII
Татьяна гинжилеге да
Бермегенди кёп магъана,
Эл адетге жегилгенди,
Кесин тартханды аумагъа.
Туура, сабий къылыкъгъа да
Алданмай бир ауукъгъа да,
Къышда къарангы кечеле
Жюрекчигин эхчедиле.
Эмчек анасы, Ольганы
Тенг къызчыкъларын жыйгъанда,
Хауада оюн къургъанда,
Чыгъаралмагъанды аны.
Сабий дауурну сюймейди,
Анга да акъыл бёлмейди.
ХХVIII
Хапары болмай къалкъыудан,
Жулдузла букъгъан кезиуде
Танг жарыгъына балконда
Тюберге сюйюучю эди.
Ылызмылана жер этек,
Танг, сериуюн салкъын эте,
Жарый келеди кюн аз-аз.
Къышда уа кюн терк уянмаз:
Кёп жерни кече ауана
Бийлеп, танг кечирек атса,
Юйреннгенича уятса
Ол уяныучу заманы,
Сора, шамчыракъ жандырып,
Жукъламайды андан ары.
ХХIХ
Айырылмайды китапдан,
Алай нек жутсун сууну да,
Къоймай эди бир да, тапса,
Ричардсонну[4], Руссону[5] да.
Атасы – бир халал адам,
Карыусуз – китап окъууда,
Ол китапдан хата, хайыр
Барды деп билмейди ахыр.
Къайгъы жокъ аны сартындан:
Не китап окъуйду къызы,
Жастыкъ тюбюнде да къайсы
Китап болур танг атарда.
Къатыныны да – ол санда –
Жаны-тини Ричардсонда.
ХХХ
Нек сюеди Ричардсонну –
Жазгъаны ишмиди керек,
Неда сюйюп Грандисонну[6]
Ловласдан эсе бегирек?
Алинагъа – къыз бийчеге
Айтып болгъанды эгечи
Ма аланы юслеринден.
Тилеген а ол кезиуде
Шёндюгю эри болгъанды,
Къызны жюреги уа башха
Эслирек, табыракъ жашха
Берилип, сюйюп къалгъанды.
Бу Грандисон – ариу, ачыкъ,
Гвардиячы сержантчыкъ.
ХХХI
Аны сюйгенин букъдурмай,
Сымарлайды кёзюн, къашын.
Алай къызгъа, сора турмай,
Сайлап къойдула башханы.
Аны жарсыгъанын кёрген
Эри алып кетди элге,
Къайгъыларын чачар эсе
Деп, иги къарайды кеси.
Жаш келин а жашлыкъ этди:
Жиляп, сёзге тынгыламай,
Эри бла айырылмай
Болмазча, алай юйренди.
Юйренип, жарашып къалды,
Ол да келеди Аллахдан.
ХХХII
Жашаууна бойсуннганы
Сынтыллайды ал ачыуун.
Жарытхан да этди аны
Бир жангы амал, ачылып:
Кюнлерини бир кюнюнде
Хыйла иш келди кёлюне, –
Эрин, бурдух этип, къалай
Тутарыгъы келип къалды.
Ишге-тишге да барады,
Малтанла тузлайды къышха,
Сёзюн этмейди ныгъышлыкъ,
Мюлк эсепни бардырады.
Къараушларын эзсинсе,
Изимсиз баш иесинден.
ХХХIII
Ийнар да тырнайды бирде
Къызланы дефтерлерине.
Прасковьягъа Полина деп,
Ауазын да тюрлендире;
Белин къысып чубасына,
Французлап, орус Н-ны
Айтады хумхоландырып…
Алай, бошалды ол барыу:
Чубаны, ийнар дефтерни
Унутду бийче Алина,
Акулька болду Селина,
Барын эсинден кетерди.
Женгсиз габарасын тешди,
Атлес жыйрыкъгъа тийишди.
ХХХIV
Эри уа, юсюне ёлюп,
Халына бёлмейди эсин,
Аны алыр ючюн кёлюн,
Аш-суу да этеди кеси.
Жашауу, уюп, ма алай
Бара, къоншу-тийре бола,
Жыйылып бир-бир ингирде,
Лахор этедиле бирге.
Кимни – сёгюп, кимни – махтап,
Масхара айта, чамла да,
Заман жетеди чайгъа да,
Ольга уа – анга бек уста.
Андан сора уа, къуш-мушлай,
Чачыладыла къоншула.
ХХХV
Жюрюйдю жашауларында
Эрттеги адет аланы:
Эски жылны ашыргъанда,
Кёп биширип тыммылланы.
Жылгъа эки кере ала,
Дин байрамланы байрамлай:
Жырла, ийнарла да айта,
Бир бирлерин да къубулта,
Жыйылып табутамлагъа,
Сыйлана, татлы суу къуюп;
Инжил окъугъаннга уюп,
Бар – эснеген, бар – жукълагъан;
Къонакълагъа азыкъ бере,
Даражаларына кёре.
ХХХVI
Алай эте, къартлыкъ кюйю
Борбайдан алды быланы.
Эрини ахыргъы кюню
Алгъаракъ бийледи жанын.
Кюн ортада ауушду ол,
Эл мазаргъа ызланды жол,
Ашын-ташын къоншу-тийре,
Бирге жыйылып, этдиле.
Адамгъа ол халал къуллукъ
Этгени – къабыр ташында:
«Дмитрий Ларинди мында
Жатхан – таза да иш ахлу;
Аллахны тюз къулу эди,
Керти дуниядады энди».
ХХХVII
Ленский, элине келгенлей,
Барды, юйюню сырына
Кирип, башын да ийгенлей,
Къоншусуну къабырына.
Сюелди, жюреги тыхсый,
«Poor Yorck!»[7] дейди, жарсып,
Очаков[8] майдалын алып,
Кёп ойнагъанма мен алгъын.
Ол, тежеп манга Ольганы
Жаш заманымда окъуна,
Кюрешген эди иш къурап,
Болса бек сюйюп айтханы.
Къабыр ташына ол жазыу
Этген эди, керти жарсып.
ХХХVIII
Ёз атасы, анасыны
Тапды, излеп, къабырларын,
Аны керти жарсыгъанын
Кёргюзтдюле кёз жашлары.
Да не этгин: ол жашауду:
Тёлюлени алышады,
Туугъан – ёлюп да кетеди,
Орнуна башха келеди.
Бизни женгил тёлюбюз да,
Жашауну жылларын сюре,
Барабыз кёрлеге кире, –
Хакъды ол тёлеуюбюз да.
Бизни да туудукъларыбыз
Ызларла бизге аллай ыз.
ХХХIХ
Ары дери уа, шуёхла,
Юлюш алыгъыз жашаудан.
Манга уа тюйюлдю халал
Ол – кери болайым андан.
Мен а, бузмай жазыу жорну,
Иги къууумлагъа жолну
Ишлейим да, жюрегими
Онг берейим жюйрюгюне.
Сюймейме мен бош кетерге:
Жазгъаным – деберге тюйюл,
Окъур эсе келир тёлю,
Деп, аны этеме тергеу.
Шо бир тизгиними окъун
Эслер эселе уа, окъуп.
ХL
Бир адамны жюрегине
Орналып къалыр эсе уа,
Жашау, заман черегине
Алдырмай, сакълар эсе уа.
Ким биледи:келир кюнде,
Сёз айта мени юсюмден,
Айтыр эсе, ёрге къобуп:
«Керти поэт эди ма бу».
Ыспас этеме бек алгъа,
Келир кюнлени биринде,
Намысымы кётюрюуден
Эрикмейин баргъанлагъа,
Бир тизгинчигими окъун,
Къууанырыкълагъа, окъуп.
Одесса.
Ючюнчю башы
Elle etait fille, elle etait amoureuse.
Malfilatre*
____________
Она была девушка, она была влюблена.
Мальфилатр (франц).
_______
Ол къыз эди, ол сюйюп тура эди.
Мальфилатр (франц).
I
«Къайрыса? Сейирди поэт?»
– Сау къал, Онегин нёгерим.
«Тыймайма. Алай, айта кет,
Къалайда жетер ингиринг?»
– Ларинледе! – «Ма иш десенг,
Хар ингиринг анда ётсе,
Къызгъанмаймыса заманны?»
– Чырт! – «Ангыламайма аны.
Энди кёрюп къойдум туура:
Орус адамы къонакъны
Дайым да турады сакълап,
Кёгет суу иче, олтуруп,
Жауунланы, мал бауланы
Хапарларына байланып…»
II
– Бир айыбы жокъду аны.
«Керексиз озады заман».
– Юй жылыуду мени жаным,
Бош омакълыкъгъа бой салмам,
Юйюрде мен… – «Биягъы сен,
Юйреннген ишинги кюсеп,
Кетип бараса. Да – не, бар,
Филлиданы кёрюр мадар
Болурму, – ким эсе да бу? –
Адамны кесине тартхан,
Жыр, назму къазан къайнатхан?
– Барды. – «Не заманды табы?»
– Бусагъатдан, болсакъ бирге,
Разы боллукъдула бизге.
III
Жетдиле, атлыла болуп.
Жашлагъа тап тюбедиле:
Намыс, хурмет хар бирине,
Адетлерича, этдиле.
Не айтырса – сыйладыла:
Кёгет билямукъ салдыла,
Къошунла бла келтирип,
Сууда ишхилди эритип.
…………………………….
……………………………..
……………………………..
……………………………..
……………………………..
……………………………..
IV
Къысха жолну келедиле,
Кёмюк этдирип атларын.
Сынчыкълайыкъ: неледиле
Быланы жол хапарлары:
– Эсней тураса, Онегин.
«Да, бош. Алай юйреннгенме».
– Угъай, тейри. Менден эсе
Сенде кёбюрекди эснеу.
«Кечди, ашыкъчы, Андрюшка.
Жери эсе, – магъанасыз,
Къыз кеси уа – тынгылы къыз.
Айтама къоратмай, къошмай.
Уолан, ишхилди суу бизге
Жарашмады дейме, тюзю.
V
Татьяна уа къайсы эди?»
– Светланача, тынгылауукъ,
Ол эшикден кирген жерде
Сюелген. Халы – бир сууукъ.
«Жаратдынг дейме гитчесин?»
– Хау. – «Мен сайлар эдим бирсин,
Сени кибик поэт болсам.
Ольганы да халы осал.
Вендика Мадоннадача:
Алаша, толу, къызылбет,
Кёрюнмей эсе, айып эт,
Толгъан ай кёк майдандача».
Владимир, ишни ангылап,
Кетди, сёз айтмай, тынгылап.
VI
Онегинни къонакълыгъы
Ларинлени къууандырды.
Аны ол гиняз къылыгъы
Къоншулагъа кёз бакъдырды.
Сёз жюрютедиле алай,
Лакъырда, чам эте, ойнап:
Бу жаш Татьянаны тилей
Келген болур деп жаз тилде.
Бри бирле уа: тойну кюню
Белгилиди, алай жюзюк
Табылмай, заман созулуп
Къалды, дейдиле, ёкюне.
Алай бла ала тойну
Этип къойдула оноуун..
VII
Татьяна уа ол сёзлеге
Тынгылай эди жашыртын –
Ахы кетип ол сезимге,
Ол жораланы жаратып.
Жюреги да кирпилдеди –
Сюймеклик назийра келди.
Жерге тюшген урлукъ алай
Болады, жаз кюнню сакълай.
Къыз напсы алгъадан окъун
Къадалып эди бу къызгъа,
Сюймеклик ниязы, къызып,
Болгъанын этип къойду къуу.
Жаны, кюте эрттенликни,
Сакълайды тилей келликни.
VIII
Сакълагъанына тюбеди, –
Жаны тигилди кёзюне,
Кюн батханда, кюн тийгенде,
Сагъышы – аны юсюнден.
Олду энди дуниясы,
Жюрегини шам уясы,
Къонакъладан бир сёзню да
Эшитирге сюймей, тёзеди.
Халын эслеп, къарауашла, –
Боладыла шум-шумалакъ,
Келмей къалса эди къонакъ,
Бир зат излемейди башха:
Сюймейди – келирлерин да,
Мурккуларын, кеслерин да.
IХ
Ол сюймеклик китаплагъа
Жесир этип къойду кесин.
Берилип къалды алдаугъа,
Шайтан алдаулукъгъа эси,
Сюймеклик къаннга жанашып,
Нюрлю болуп, бет алышып.
Юлия Вольмарны тосу,
Малик-Адил, Линар болсун,
Неда жалкъымаучу Вертер,
Грандисон десенг да – алай,
Бары бирге болуп, была,
Бири биринден да ёте,
Онегинде кёрюндюле, –
Бир сыфатха юйредиле.
Х
Китаплада окъуп, кесин
Юля, Дельфина, Клариса
Сунуп, бир къарыш да ёсюп,
Кёрсенг, сейирге къалырса;
Сюймеклик китап – къолунда,
Излегенин табып анда,
Татьяна, жанын хош эте,
Кечинеди ингир, эрттен.
Ахтына, кючсюне, башха
Жумушну къоюп, китапдан
Керекли жерлерин табып,
Къагъыт жазардады жашха.
Жигитибиз – ол ким да бол,
Грандисон а тюйюлдю ол.
ХI
Сёзюн муратына къуллукъ
Этдирирге уста жигит,
Хар кимге да мёлек болуп,
Тюбейди – келбетли, иги.
Сюйгенин хар неден кемсиз
Этгенин туура кёрюрсюз,
Жарашыулу, ушагъыулу,
Ариу къылыкъны да къулу.
Сюймекликни сыйлы хакъы
Жанын аямайды аны,
Къайнатады жюйрюк къанын,
Жашауун алырча хакъгъа.
Терслик – тюбер жазасына,
Ысым – кеси багъасына.
ХII
Акъыл ажашхан заманды,
Адеп да аламат тюйюл,
Аны къошу да – романды,
Олду эс тапдыргъан юйю.
Болмачы ингилиз жомакъ
Жетген къыздан кетди узакъ,
Аны къыз жюрегин энди
Тынч Вампирми[9] бийлегенди,
Огъесе къаштюй Мельмотму,[10]
Неда Чюйютлю, не Корсар,
Неда тынгылауукъ Сбогар,[11]
Лорд Байрон а анга отду:
Ариу муратны ишлерге,
Кесимликни да кючлерге.
ХIII
Шуёхла, не хайыр андан?
Кёкню изими жангырып,
Кери этип назмуладан,
Жин бийлесе уа жанымы.
Фебни[12] жаныгъанын къыстап,
Къара сёзге жолну ызлап,
Романнга буруп эсими,
Берип иш къойсам кесими,
Ачыу-мачыугъа эс бёлюп
Кюрешмей керексизине,
Орус юйюрню кёзюнге
Тутсам, сюер эски тёлю,
Кёргюзтюрме хар нени да –
Алгъыннгы адетлени да.
ХIV
Мен айтып берейим эртте
Къазанылгъан адетлени,
Кезлеуню тюбер жер этип,
Тюбей тургъан тёлюлени…
Сюймекликни къыйынлыгъын,
Айырылыуну ылыгъын,
Тюйюшдюрюп, жарашдырып,
Ахырда – къучакълашдырып…
Кечеги шош шыбырдауну,
Къаналмагъан сюймекликни,
Кесим да, тосума келип,
Жалыныучуму сылтауун.
Бюгюн аллай сёзле, мени
Истемей, оздула кенгни.
ХV
Татьяна, жаным, Татьяна!
Жарсыуунга ажым этдим:
Иги къууумну татымай,
Бир болмачыгъа тюбединг.
Жоюллукъса, алай алгъа
Жашауну татыуун ала,
Жукъ да кёрюнмей кёзюнге,
Анга бергенсе кесинги.
Сюймеклик ажайып ууун
Ичиреди, сени хорлап;
Жанынгы этеди харам
Жюрегинг, ол таба къуууп.
Ол, къайда болсанг да, санга
Жашаудан болады саугъа.
ХVI
Татьяна сюймеклик сырын
Тёгеди терек бахчада,
Санына мууаллыкъ тарып,
Мёхеллик женгип башларда,
Кёкюреги толкъуп, бети
От тюшгенча бола кетип,
Солууу эрнинде къала…
Турады тюрлюле бола.
Кече сайын а кёкню ай
Къыдырады, арышлайды,
Булбул ийнарын башлайды,
Терек чачлагъа къоннганлай.
Ачады Татьяна кече
Аналыгъына бар ичин:
ХVII
«Жукъум жокъ. Жетмейди хауа,
Терезени ачып, олтур».
– Таня, осалмыды халынг?
«Эскиден хапар айта тур».
– Не айтайым, Таня? Алгъын
Кёп хапарны баш-аягъын
Тынгылы билиучю эдим,
Эсимде жукъ да жокъ энди.
Энди бек азды билгеним,
Къартлыкъны иши аманды.
«Аны билеме, алайды,
Алай а айт: бир сюйгенинг
Болгъанмыды ёмюрюнгде,
Гъашыкъланнганмыса бирде?»
ХVIII
– Къойчу, Таня, ол жылланы.
Билмегенбиз сюймекликни.
Билген болсам, къайын анам
Ёлтюрюр эди да мени.
«Къалай баргъанса да эрге?»
– Аллах эди буйрукъ ийген.
Манга – онюч, Ваня менден
Жашыракъ окъуна эди;
Эки ыйыкъ келе-кете
Турдула да келечиле,
От тюшген эди ичиме,
Атам айтханда ниетин.
Къоркъуп, жиляй тургъанымлай,
Некях этдиле ма алай;
ХIХ
Кийирдиле тыш юйюрге…
Сен тынгыламайса манга…
«Ах, олуй, ачыу кюйдюре,
Башым къалгъанды хайраннга,
Хазырма жиляп иерге!..»
– Саусузса, балам, тейриге,
Тилекчиме, – болуш мынга!
Не кюсейсе, айтчы манга…
Кяусар суу бла сылайым.
Кюесе… «Тюйюлме саусуз,
Сюймеклик ачханды аууз!»
– Ах кюнюм! Къорунг болайым! –
Алайда осуй, къучакълап
Къызны, олтурады къачлай.
ХХ
«Сюймеклик талайды мени», –
Дейди шош ол къарт къатыннга.
– Бил, къызым, ауруу экенин. –
«Угъай, олду таргъа тыйгъан».
Ай а, сай кёкню толтуруп,
Сюймекликни къууу болуп,
Тёгюлюпдю агъачына
Жайылып тургъан чачына,
Кёз жаш тамычыларына,
Къызны аллында чал башын
Жаулукъгъа чулгъап, сагъышлы
Олтургъанны къолларына.
Айны ырахат шошлугъу,
Жамлапды дуния хошлугъун.
ХХI
Эси узакълагъа кетген
Татьяна – битип ол айгъа…
«Барчы, анам, къалдынг кёпге,
Тынчай. Манга уа бир къагъыт,
Къалам да бер, устолну да
Берлакъ тартсанг да боллукъду,
Кечир», – деди. Къалды кеси,
Шошду. Ай сылайды юсюн.
Жингиригин ол устолгъа
Салып, Татьяна жазады,
Евгений бийлеп таза да,
Жаны сюймекликден тола.
Жазады къыз жазарыгъын…
Татьяна, кимгеди къагъыт?
ХХII
Аллай кокала кёргенме:
Къарча – таза, къышча – сууукъ,
Сёзюнгю жукъгъа тергемей,
Иймей къатларына жууукъ;
Адепли, адежли, сёзсюз,
Адамгъа уа – бюсюреусюз;
Узакъ тургъанма аладан,
Окъуп мангылайларында:
Умутунгу унут, жашчыкъ.[13]
Сюймеклик болуп жаулары,
Харам этип жашауларын,
Хар кимде табып бирер чып.
Нева тийреледе болгъан
Тюбеген болур аллайгъа.
ХХIII
Дагъы кёргеними сорма,
Кёз ачдым аллай къызлагъа:
Тилегенлеге эс бурмай,
Сёлешегенлени къыстагъан.
Тасхалары уа аланы:
Юркек сюймекликни жанып,
Къыйнап, искилтин да этип,
Сора жангыдан терилтген, –
Этгенине сокъуранып,
Жауапларын жумушатып,
Эрип къаллыкъгъа ушатып.
Тос да, жангыдан къуранып,
Сокъур этип жашлыкъ къызыу,
Жанын атар эски ызгъа.
ХХIV
Таняда уа неди терслик?
Тюз ниетине жан атып,
Хыйлалыкъдан къала кери,
Излеуюндеми муратын?
Сёзюн ачыкъ салгъанымы?
Айтырын айталгъанымы?
Ийнаннганымы адамгъа,
Ёз муратына алдана?
Сабийлигинден окъуна
Жюрегине тынгылагъан,
Тутхан жолу бла баргъан, –
Нек болабыз аны къуугъан?
Кечим жокъмуду да анга, –
Жан талпыуну сайлагъаннга?
ХХV
Эссиз тюйюл эди кока,
Оюнсуз эди сюйгени:
Артха турмагъанлай къоркъа,
Сюймекликде эди тини.
Жокъду болжал этиу деген,
Алай этмез керти сюйген,
Тюшюрюрге жашны аугъа,
Ёхтемлигин да сынаргъа, –
Ышандырып, сора бугъуп,
Бираз дыгъыллап жюрегин,
Сора, тапдырып керегин,
Жангыдан бой салгъан болуп.
Ансы къутулуп да кетер,
Женгил тапханын баш этип.
ХХVI
Айхай, энтта бир къайгъымы
Айтайым – элим ючюннге
Керек Таняны къагъытын
Орус тилге кёчюрюрге,
Ол, ёз тилин толу билмей,
Окъуп билирге да сюймей,
Айтырыгъын ана тилде
Ангылата эди кючден,
Жаза эди французча,
Да не, – аллай а азмыды:
Сюймекликде къазанмайды,
Кёбю, орус тил учузча.
Бюгюн да ана тил – ахсап,
Жюрек сырыбызны жазсакъ.
ХХVII
Бийчеле, ана тилге ал
Бурсала сюебиз бирден.
«Благонамеренный[14] журнал
Болгъан болурму биринде.
Поэтле, сизгеди сёзюм: –
Кимге къаратсагъыз кёзню,
Анга назмучукъла атап,
Болгъан ариуну да айтып.
Ала уа, ана тиллерин,
Жарты-къурту билип, чола
Сёлешедиле бек чалып,
Кокаландырып кеслерин.
Алай бла тыш тил бизни
Къыстар ана тилибизни.
ХХVIII
Бир да тюбемесин къысха
Манга уа тап сёлеширик:
Шекирт – окъа жаулукъ къысхан,
Гебенекли академик.
Ышармаучу эринлени
Кибик, ана тиллилени
Сюймегенме бир заманда,
Айып этсегиз да манга.
Бу ёсе келген къумарла,
Китап окъуугъа айсынып,
Назмугъа тиллери сынып,
Кимни да окъуталырла.
Манга уа – не. Мен эскини
Жолунда болмам экили.
ХХIХ
Тилни гыллыуун бузгъанла,
Чалып сёлешгенле да – бир,
Жюрегиме бал жакъгъанлай,
Татлы да, тап да кёрюнюр.
Тобагъа къайтыу жокъ менде,
Нек къачама француз тилден,
Не жашлыкъ гюняхларымдан,
Не Богданович жазгъандан.
Охо, къойдукъ. Ариууму
Къагъытын алайым къолгъа,
Алай, къоюп да къояргъа
Хазырма ол ауараны.
Билеме: Парнини сыйлы
Сёзюню бюгюн жокъ сыйы.
ХХХ
Сюймеклик термилтгеннге жыр
Тагъаргъа уста болуучу,[15]
Тилеригиме бол хазыр,
Аллайгъа бол къыйналыучу:
Сюймеклик борбайын къыйгъан
Къызны жырына бир къыйнал,
Тыш тилден къошхан сёзлерин,
Биз ангыларча, ёзгертип.
Келчи, жол береме санга…
Ол а – финн кёкню тюбюнде,
Махтау, ыспасдан да кенгде,
Жангызлыкъны кюнюн сынай.
Эшитмейди жарсыууму,
Бералмады жан саулугъун.
ХХХI
Ма Татьянаны къагъыты,
Жюрютеме, сыйлы кёрюп,
Окъуйма да къайтып-къайтып,
Окъуудан тоймайды кёлюм.
Ким юйретген болур аны? –
Бир сейирликди жазгъаны.
Аллай ачыкълыкъгъа да ким
Тюзеталгъан болур эркин? –
Сыйынмайды акъылыма…
Да окъугъуз – тап кёчюрген
Эсем, къууанайыкъ бирге,
Айталдым эсе къылыгъын…
Неда Фрейшицни оюну
Эсе, – кёрюгюз оюмлап.
ТАТЬЯНАНЫ ОНЕГИННГЕ
ЖАЗГЪАН КЪАГЪЫТЫ
Жазама, амалым къуруп,
Олду жалан айтырыгъым.
Сен боллукъса, муну окъуп,
Айып этип, уялтыргъа.
Алай, бедиш этмей, кюлмей,
Жарлы къадарыма эри,
Кетип къалма элден кери;
Кёп тёзюп турдум, ийнансанг,
Бу айыпха къалмаз ючюн,
Тёзер эдим, мындан кёчюп
Кетмезинги билген болсам,
Ыйыкъдан жангыз бир кере
Турлукъ болсам сени кёре,
Ауазынгы эшитирге,
Санга бир сёзчюк айтыргъа
Онг болуп, танг атдырыргъа,
Жол чыгъып энтта тюберге.
Хапардан – сен ёхтем адам,
Эл да санга – бир эрикмен.
Бизге уа сен – бир кёз алдау,
Жаш жюреклени эритген.
Къайдан да келдинг сен бери?
Бу къарангы тыгъырыкъда
Кюймез эдим сени кёрюп,
Тюшмез эдим ахырлыкъгъа.
Жаш жанымы жолун къыя,
Жашай баргъанда (ким билсин?),
Мен да кесим кибик бирни
Табып, анга болуп керти,
Сабийли этерем кесин.
Оу дегин! Угъай, башханы
Мен къоюнунда сюйюлмем!
Кёкден келгеннге ушагъан
Измиди ол – сениме мен.
Эндиге дери жашауум –
Санга ма бу жол тюберим.
Сен манга – Аллахдан къууум
Ёмюрден ёлюмге дери…
Тюшюмде да келе эдинг,
Сени кёргюнчю да сюйдюм.
Къарамынгдан бола кюлтюм,
Сёзюнг иш да бийлеп эди.
Угъай, ол тюш тюйюл эди…
Тюз кёргенимлей, таныдым,
Ичим, от алып, къабынды,
Ангымда: ма буду дедим.
Тюз айтамамы? Жумушакъ
Сёлешген эдинг да манга,
Мен, жарлылагъа болуша,
Жанымы сёз бла хошлай,
Жол кютюп тургъан заманда?
Тюз ма ол кезиучюкде сен
Тюйюлмю эдинг кёрюннген?
Жизги къарангыда, келип,
Жастыгъыма шош къатылгъан,
Сюймеклик сёзле къатлагъан,
Мени къатымда сюелип?
Кимсе сен: мёлегиммисе,
Не алдарыкъ иеммисе?
Арсарлыгъымы башын ач:
Болмазлыкъ иш эсе да, – айт,
Буйрукъ эсе да башха къач, –
Айт, ангылат манга бир зат.
Не да болсун, – къадарымы
Мындан ары бердим санга.
Тёгеме кёз жашларымы,
Тилей, къалкъа бол деп манга.
Эсге ал: жангызма мында,
Киши тергемейди мени,
Таркъая барады тиним,
Ёлюп кетмейим амандан.
Сакълайма: шо къарап окъун –
Не сынтыл эт жюрегими,
Не тюшюмю тый жюйрюгюн,
Этерик тырманынг толкъуп.
Болдум! Окъуялмам къайтып…
Уялып, ташлай эсими…
Да жакъчым а – сени атынг,
Анга буюрдум кесими.
ХХХII
Кючсюне, эрий, – Татьяна;
Къагъыт къалтырай къолунда
Ахырына бир таянмай
Къалмаз кибик болумунда.
Имбашын жастыкъ этгенди,
Ёрге жанчыгъы тюшгенди
Аны ариу имбашындан…
Ай жарыкъны юй башында
Ылызмы келеди жута,
Ачыла башлады суу ыз,
Сюрюучюню сыбызгъысы
Жылы жукъуну сууутду.
Тынчаялмай, эл уянды,
Татьянагъа уа не андан!
ХХХIII
Эс бермейди танг аллына,
Олтурады, башы – къазан…
Къагъыты – алай аллында,
Мухур саллыгъы да оза.
Эшикни шош ачып, тепси
Бла Филипьевна кеси
Азыкъ келтирди да, айтды:
«Тур, балам, хайда, танг атды!..
О… Къобупса да, – билгенсе
Келлигими, танг чыпчыгъым,
Кёзюнг, бетинг да – ачылып,
Аллахха шукур, игисе.
Ингиликлеринг – гюл бетли,
Жукълагъан халынг да кетип».
ХХХIV
– Анабегим! Эт себеплик –
«Буюр, хазырма этерге».
– Болма арсар… не ишекли,
Халымы кёресе, терге.
«Не сёз! Болма сен гурушха».
– Ий туудугъунгу жумушха,
Бу къагъытны элтсин О-гъа…
Ол адамгъа… Ол къоншугъа…
Айтмасын кимден болгъанын,
Атымы да сагъынмасын.
«Къоншула кёпдюле. Къайсын
Излесин? Табармы аны?
Къартлыкъ хорлапды эсими,
Къоншуланы жокъ эсеби».
ХХХV
– Нечикле айтаса, анам!..
«Да не сейир! Картлыкъ жетди,
Эс жютюлюк жокъду, Таня
Заманында иги эдим,
Сёз айтылгъынчы – эшитген…»
– Къарамайыкъ биз ол ишге,
Эсингде тюйюлдю къайгъым,
Кёремисе, ма бу къагъыт
Онегиннгеди. – «Да… Ахшы…
Ачыуланма мен тентекге,
Акъылдан тайып кетгеннге…
Нек тюрленди кёзюнг-къашынг?»
– Хатам жокъду… Тапды бары.
Ийчи туудугъунгу ары.
ХХХVI
Кюн озады… Жокъду жауап.
Экинчи кюнде да – алай.
Татьяна уа, жукъу жаулап,
Кече, кюн да сакълагъанлай.
Келеди Ольганы нёху.
«Къайда къалгъанды шуёхунг? –
Деп сорады юй иеси, –
Бизден кенг тутады кесин».
Таняны от болду бети.
– Бюгюн керекди къайтыргъа –
Деди Ленский къарт къатыннга, –
Зат къоймаса чырмау этип.
Татьяна баштёбен болду,
Халкъ тырманын эшитген болду.
ХХХVII
Ашхам. Столда, – жылтырап,
Быдыркай самовар къайнай,
Чын чайникде суу жылына,
Тюбюнде акъсыл чарс ойнай.
Ольга чай стаканлагъа
Мор чайны къуяды алгъа,
Чай тылпыу кёл этдиреди,
Жашчыкъ сют баш келтиреди.
Таня, терезе аллында
Сюелип, кёк миялагъа
Кесини тылпыуун багъа,
Сора жазады алайда,
Мураты толурун сюе:
Уллу харфла – О бла Е,
ХХХVIII
Тини тынгысызды аны,
Кёзлерин кёз жашла тыкълап…
Туякъ таууш къулагъына
Чалынды… Жетдиле ала.
Евгений. «Ах!» – ауанача,
Къачады, биреу къуугъанча…
Сайнагъа, андан бахчагъа
Чабады, жайып къучагъын,
Кёз къакъгъан кемине кёпюр
Къулакъдан озуп, талагъа
Къутулду, тура талагъы,
Жетеди къатына кёлню.
Алайда – шауданчыкъ, шинтик, –
Ауду юсюне, терк жетип.
ХХХIХ
«Келип къалды да Евгений!
Не деген болур ол манга?»
Жанына къоркъуу эннгенди,
Ышаныу да бере анга.
Къызыу къалтырауукъ тийди,
Ол къайгъылы тюйюл тийре.
Къызла уа кёкен юлкюле
Ичлеринде, ойнай-кюле,
Чам жыр айтадыла бирден:
(Чамны магъанасы уа бу –
Жыйгъан кёкенлерин къабып,
Айып алмасынла бийден,
Аллай эл чамлагъа кетип,
Ингирлери алай жетди).
КЪЫЗЛАНЫ ИЙНАРЛАРЫ
Ой къызла, жетген къызла,
Къадар бергенди изми,
Жюрекле тартхан ызгъа
Берейик кесибизни!
Тартайыкъ ийнарланы
Жаш тинибиз излеген,
Алдайыкъ тулпарланы
Сюймеклик кезлеулеге!
Терилтейик жашланы
Къайдан болса да – бери,
Алдайыкъ биз аланы,
Бишген баллиле берип,
Дугъумну да къызылын,
Тартайыкъ кесибизге!
Къой бизни экибизни
Ойнаш кезиуюбюзге.
ХL
Ол макъамны сыйындырыр
Кюч табылыр деп ийнанмай,
Жюрегин сабырландырыр
Амал сакълайды Татьяна.
Сууутургъа ингилигин
Этеди къолдан келгенин,
Ингиликлери уа, бютюн
Кюйюп, боладыла кюлтюм…
Гебенек, хауаны къыя,
Болур алай къалтыраучу,
Тутса хыпыяр окъуучу;
Алай титирейди къоян,
Силпиледе бугъуп тургъан
Уучугъа тюбесе туура.
ХLI
Ох-тух эте, шинтигинден
Туруп, тебиреди юйге.
Алайлай, – жолчукъ эрнинде
Кёзлери ышара-кюле,
Евгений турады къарап,
Бир да тюйюлдю ауара.
Отха тюшгенча, сын къатып,
Татьяна тирелип къалды.
Сунмай тургъанлай тюбешген
Экеуленни хапарларын
Айтыргъа къалмады къарыу,
Ол а тюйюл, тейри, ишден;
Солуу да алып бир кесек,
Хапар айтырма, тюбесек.
Одесса,
Михайловское.
Тёртюнчю башы
La morale est dans la nature
des choses/
Necker*
_________
* Нравственность в природе вещей.
Неккер (франц).
________
Хар затда да намыс барды.
Неккер (франц).
I.II.III.IV.V.VI
…………………………….
………………………………
VII
Нёхну не къадар аз сюйсек,
Аллай бир ол женгил сюер,
Аллай бир да, кюсей эсек,
Алдау аугъа женгил тюшер;
Алгъын жюрюген зийналыкъ
Излемегенди жан жылыу,
Ишин элге-жерге туура
Этер, адепден кенг тура;
Алай, ол тукъум ойнашлыкъ
Къарт маймуллагъады тёре,
Аны бурун сыйлы кёрген
Бюгюн сынайды сыйсызлыкъ,
Бийиктабан чурукълача,
Чач орнуна – чырпалача.
VIII
Ётюрюкден тюбю болмай,
Аллай тюрлю ушакъланы
Кимди айтып тургъан, тынмай,
Эл эртте билген затланы;
Онючжыллыкъ къызчыкъланы
Тохташмагъан акъылларын
Бузар ючюн эртте-кюнде
Бош хапарланы кётюрген!
Кимни эрикдирмез бюгюн
Жалгъан жалыныула, антла,
Болмачы сёзлю къагъытла,
Ётюрюкчюню жюзюгю,
Аналаны къаугъалары,
Эрлени къагъылыулары!
IХ
Алай сунады Евгений.
Уланлыгъы женгип аны,
Терсине буруп ийгенди,
Жюген чыдамагъан жашны;
Тынч жашауу эрке этген,
Бюгюн биреуню терилтип,
Экинчи кюн а башхагъа
Жангы жол ишлеп башлагъан;
Аллай хорламчыкъларына
Къаныгъып, ол адам кесин
Бошлап къойгъанды, бар эси
Кетип жубанч чакъларына.
Жашаууну ахырзаман
Сегиз жылын къапды заман.
Х
Энди артыкъ айырмайды:
Ким тюбесе, – олду ойнаш,
Унамаса, – къайгъырмайды,
Тослукъ жюрютгеннге – жууаш.
Ойнаш излесе да, – сансыз,
Айырылса да, – ажымсыз,
Къылыкъларын уста билип, –
Аладан кёрмей игилик.
Къонакъ да болады аллай:
Эрикгенден – карт ойнаугъа
Къатышып, андан тойгъанлай,
Кетип къалыр, саламлашмай,
Тамбла къайда боллугъун
Кеси да билмейин толу.
ХI
Алай, Таняны къагъыты
Къозгъады жашны дыгъылын:
Сагъышларына къатылды
Жетген къызны къыз акъылы.
Эсине тюшдю Татьяна
Бир деп бир хал жиги таймай,
Ол къууумла бла тюшге
Хорлатып къояргъа тюшдю.
Жаш заманы, баям, аны
Кёз аллына келип къалды, –
Алай, жаш къызчыкъны алдар
Акъылын къыстады жаны.
Энди уа ала тюбешген
Терек бахчадады ишим.
ХII
Бир кесек тынгылап туруп,
Онегин жанлады анга:
«Бир да кюрешме букъдуруп,
Сен къагъыт жазгъанса манга;
Жюрек тасхангы ачып, сен
Айтхан ариу сезимледен
Къууанып, жаным учунду,
Жангыдан туугъанча болду;
Жангырды жашлыкъ сезимим,
Ол хычыуун тийди манга,
Мен да тюз алайма санга,
Ийнан кёзбаусуз сёзюме.
Ангылар амал бар эсе, –
Баямланайым да, сюз сен.
ХIII
Мен юйюр къурарыкъ болсам,
Тыпыр таш орнатып, къуруп,
Аталыкъны эсге алсам,
Къадарым алай буюруп,
От жагъа тиргизирге деп,
Ол умут тууса кёлюмде,
Сенден башха мен биреуню
Элтмез эдим жол нёгерге.
Айтайым, – Аллахды шагъат:
Къайтхан болуп жаш заманым,
Сени сайлар эди жаным
Жастыкъ алышмай жашаргъа;
Насыбым тутарыкъ эди
Сени бла ёмюрюмде.
ХIV
Юйюр татлылыгъы деген
Затны излемейди кёлюм,
Сени кибик ариугъа мен
Къалай къошулайым, келип;
Эр-къатын болсакъ, ийнан сен,
Ол – экибизге да кишен;
Сен эсенг да жан асыуум,
Сенден къалырма терк суууп;
Алай болса, сен жилярса,
Аны ючюн къайтышмам чырт,
Тиер да ол бютюн ачыу,
Мени тас этип къоярса.
Сагъыш этчи бир: Гименей
Бизге буюргъан – эмина.
XV
Аллай юйюр – юйюрмюдю:
Къатын, умутун тауусуп,
Эр аманын кёрюрге да
Тапмай, кече-кюн да турса.
Эр а, къатынын сюйсе да,
(Къадаргъа уа ёкюнсе да),
Кёз-къаш да бермей, тунтуюп,
Болгъан аманны да къуюп
Турса игимиди? Мен да
Аллайма. Сен а, менича,
Бир болмачыны сюерча
Адаммыса! Тап – хар ненг да.
Да нек сынатыргъа къалды
Санга аллай кюнню къадар?
ХVI
Озгъан кюннге жокъду къайтыу.
Мен да хазна болайым жаш.
Мен сюеме сени къаты,
Эгечни кибик къарындаш.
Ачыуланмай, бир тынгыла:
Жаш къызгъа нёгер табылыр,
Этген муратына жетер, –
Алай алышдырыр терек
Хар жаз башында чапыракъ.
Сени да болур жазыуунг,
Къуралгъан этер жашауунг,
Алай бола тур сагъыракъ;
Хар ким да менича болмаз,
Жашлыгъы женгнген къууанмаз».
ХVII
Евгенийни айтханы – ол.
Кёз жашлары бетин талай,
Таня тынгылайды бу жол,
Солууун да кючден ала.
Евгений къолун узатды.
Таня анга бек сагъайды, –
Эс ташлай халы осалдан,
Башын имбашына салды.
Бахча этеклери бла
Ала табылдыла юйге.
Аны ючюн айып этген
Болмады – элни багъалап:
Эрке Москвада кибик, –
Элде да барды сюймеклик.
ХVIII
Адеби тюйюлмю эди,
Окъуучум, аны этгени:
Жашлыгъына хурмет этип,
Таняны терилтмегени?
Да, жашны ол эслилигин
Эсге алмагъан мискинле,
Сёзюн этер чурум излеп,
Башын къалдырдыла сёзге.
Къаргъаш чыгъар шуёхладан,
Ачыкъ душманынг – ол бир иш,
Шуёх жау болсады бедиш,
Аллах, сакъла аллайладан..
Бир да билмезсе досланы,
Бош эсгермейме аланы.
ХIХ
Да – не? Ауар таш таянчакъ
Болмазлыгъын билдиреме,
Адамны сёзюн этген чакъ
Жашаугъа саналмаз дейме;
Ётюрюкчюден туугъанны,
Гинязлада махталгъанны
Сылыкъ сёзлери окъуна
Кесине сыйлы окъуя
Кёрюнюп, ышара-кюле,
Халкъгъа акъыл юйретирге,
Кесин эсли кёргюзтюрге
Кюрешир ол, халкъ ёкюллей.
Керек кюнде уа, къууулуп
Жетер, жууугъунгча болуп.
ХХ
Ыхы! Багъалы окъуучум,
Эсенмиди жууукъ-ахлу?
Сизге айтыргъады борчум –
Кимледиле жууукъ тахла,
Къаллайладыла кертиле,
Къан жууукълай жетерикле?
Алагъа хурмет этерге,
Намысларын кётюрюрге,
Халкъда жюрюген адетде,
Сора турургъа, жокъларгъа,
Къыйын кюнюнде жакъларгъа
Керек болады кюн-кюнде.
Сора хайт деп жашасынла,
Узакъ ёмюрлю болсунла.
ХХI
Алай, сюйгени къумарны –
Тенгден, жууукъдан кертирек,
Не бек урса да боранынг,
Аны бла къалыр жюрек.
Болса да, – тюрленип адет,
Табийгъатча болады бет,
Намыс да, сен аны бил –
Къумарынг да, къууча, женгил;
Аны юсюне да: эрни
Сёзюн кётюралмаз къатын,
Кесин бир башхагъа атып,
Жан жылыуун анга берир.
Сюймекликге оноу обур
Этерге бек хазыр болур.
ХХII
Кимге ышаннгын да сора?
Кимди бизни алышмазлыкъ?
Кимди отубузну, сормай,
Кеси сюйгенча ышырлыкъ?
Кимди сёзюбюзню этген?
Кимди ёч жалгъан хурметге?
Жангылсакъ, – аны махтарыкъ
Кимди, жауунга жал барып?
Сен, излеме да элесле,
Керексиз заман къоратып,
Алгъа кесинги сюй артыкъ,
Сыйлы окъуучум, бол эсли.
Кесинге кесингден иги
Киши болмаз, аны билгин.
ХХIII
Не чыкъды ол тюбешиуден?
Къыйынмыды ангыларгъа!
Сюймеклик кесин бешикден
Унамады алдырыргъа;
Жетген къызны жюрегини
Керексиз эзилгенине
Сейир этерсе: жукъусу
Къачып, къуругъанды усу;
Жашаудан юзюп умутун,
Кёз жарыгъы, ышаргъаны
Ёчюлюп къалдыла аны,
Сазлыкъ бийлеп бетин-къутун:
Боранны ауанасын танг
Алай киер амалсыздан.
ХХIV
Не медет, Татьяна – онга,
Ариулугъу да бузула,
Жашаудан хайыр жокъ анга,
Жокъду жукъ жанын къозгъагъан.
Къоншулары, имбашларын
Элей, батдыла сагъышха:
Эрге барса боллукъ эди…
Болду, соза турмай, энди
Кёлюгюзню жарытайым,
Насыбы тутханны жазып,
Да, къалай айтайым, базып?
Сиз манга этмегиз айып:
Мен кесим сюеме аны –
Кёз къаматхан Татьянаны.
ХХV
Ольганы кёзню терилтир
Ариулугъу эсиртгенден
Владимир сюйюп берилди
Ол хычыуун жесирликге.
Биргедиле ала дайым
Кече, кюн да узакъ таймай,
Отоуда, терек бахчада,
Сюймеклик бийлеп башларын;
Андан а – не? Бар этгени:
Уялып, бюлдюргюленсе,
Оля жол ачса да кеси,
Жашырмай анга кюлгенин, –
Сылайды чач кекелчигин,
Уппа этип этекчигин.
ХХVI
Бир бирледе уа Олягъа
Окъургъа кюрешир китап,
Къудретни билип ол жазгъан
Шатобриандан да уста.
Алай, бир-бир чапыракъны
(Оля бурлукъ болса акъыл),
Окъумай, аудуруп къояр,
Кеси кесинден уяла.
Бир бирде уа ташалада
Шахматлагъа да уюрла,
Сагъыш эте олтурурла,
Башха болуп сагъышлары, –
Ленский пешкачыгъы бла
Ёз турасын къымып ала.
ХХVII
Юйде болса да, ол чакъда
Ольга дайым эсиндеди;
Альбом чапыракъларында
Анга суратла этеди:
Элни кёрюнюш суратын,
Киприданы табутамын,
Бояула бла кёгюрчюн
Суратны тап этер ючюн
Кюреше, эсгериулерин
Жангыртады назмулада,
Баямлайды ол алада
Тюбешиучю ингирлерин;
Бары уа – ёз муратларын
Ачыкълагъан суратлары.
ХХVIII
Эл коканы альбомларын
Кёрген болурсуз да: сызлыкъ
Болгъан акъ чапыракъларын –
Жазыулагъа бояп къызла;
Тюз жазыу дегенча жорукъ
Тергеу этилген бир зат жокъ,
Назму тизгинле тартылып,
Терсле-мерсле къысхартылып.
Биринчи чапырагъында:
Qu’ ecrirez-vous sur ces tablettes,
Сора къол: t. a v. Annette;[16]
Айтылгъаны уа артында:
«Менден бек сюйген бар эсе,
Мындан ары жазсын кеси».
ХХIХ
Тюбериксиз ол альбомда
Жюрек суратха, гюллеге.
Ант да табыллыкъды анда,
Сюеме деп ёмюрлеге;
Аскер назмучу да ары
Тырнагъанды назмуларын,
Мен да аллай альбомлагъа
Болурма бир зат тырнаргъа,
Окъурча, керти сёз сунуп,
Келир кюнледе аланы,
Тыш кёрюмюне байланып;
Сора, сёге, ачыусунуп,
Магъанасына къарарла, –
Ётюрюгюмю ачарла.
ХХХ
Сизни уа, китапханада
Атылып тургъан китапла,
Назмучу тырнагъанладан
Толуп тургъан кёк къатапа
Тышлы – Толстой суратлагъан,
Баратынский назму жазгъан –
Альбомла, элия урсун,
Аллах сизге ачыусунуп.
Манга ариу къыз измисин
Бергенде, илхамым келип,
Ичимден а кюйюкленип,
Силкинеди назму тизгин
Жанымда, жангы жол ызлап…
Жаз да тур былагъа назму.
ХХХI
Ленский Ольгагъа жюреги
Излеп жазгъан – атау тюйюл,
Жокъ аны бир ётюрюгю,
Ол – аны сюймеклик кюйю.
Несин кёрсе да Ольганы,
Назмугъа салады аны,
Саркъады, ийнардан толуп,
Ийнарлары черек болуп.
Сен а, Языков,[17] илхамынг
Хорлап, сен анга берилип,
Кимге жазгъанынгы билип,
Жазмайса, тас – хар атламынг.
Заманынг жокъду кесинге
Бурурча аслам эсинги.
ХХХII
Тынгылачы! Кесаматчы
Буюрады бусагъатда,
Ийнаргъа илхамны ачып,
Ийнар тартыгъыз деп, къаты.
Айтады ол: «Гыз-гызланы
Къоюгъуз, эски заманны
Сёкгенден бир бошачыгъыз,
Бюгюнню къолгъа алчыгъыз».
– Тюз айтаса! Жолгъа тюзет,
Сюе эсенг, сынап да кёр.
Эсни да этигиз ёткюр
Дейсе, – этмесек, айып эт!
Алаймыды, шуёх? – Угъай.
«Кёл кётюрген ийнарлагъа
ХХХIII
Жазыучуларыча эртте,
Адетин этип заманны …»
– Къуру махтау жырла этиу?
Къойчу болмачы хапарны.
Сёзюн унутма чамчыны:
«Биреуден» урлап жазгъанны
Сайлай болурса дейме сен
Кеси тырнаучудан эсе? –
«Да магъана жокъ ийнарда;
Ушаталгъан жокъ къагъытха
Тюшюрген затларын затха,
Къасыда башхады андан».
Даулашмайыкъ – ёмюрлени
Жау этмейик бир бирине.
ХХХIV
Къазакъ жашаугъа тюзелген
Владимир къызгъа ийнарны
Болаллыкъ эди тизерге,
Ольга окъумайды аны.
Сюйген къызына атагъан
Назмусун къызгъа айталгъан, –
Хапаргъа кёре, дунияда
Кем тюйюл уллу саугъадан.
Кертиси да бек алайды:
Сюйген жаш, сюйген къызына
Назму окъуса, базынып,
Насыплыгъа саналады.
Насыплыгъа… къыз башханы
Сюе эсе да, ышанып.
ХХХV
Мен а аллай муратларым
Жаратхан тизгинлерими
Къарт аналыгъыма барын
Айтама, толу берилип.
Дагъыда – къоншу иш кирсе,
Анга да айтама кесим,
Сюйсе-сюймесе да, тыйып,
Этерден болса да айып.
Неда (оюнсуз айтама):
Назму гыллыула жюк болуп,
Кёл тийрелеринде, солуй,
Чыпчыкъланы булжутама.
Ала уа жагъадан, учуп,
Кетип къаладыла ачыкъ.
ХХХVI. ХХХVII
Ол а къайдады – Онегин?
Тёзюгюз, жолун ызлайым,
Кюн сайын неле этгенин
Жик-жиги бла жазайым.
Ол жашайды марда бла:
Жазда къобуп жети бола,
Тёш тюбюнде баргъан суугъа
Атланады жууунургъа;
Гюльнараны суратлагъан
Кибик болургъа къаст этип, –
Геллеспонтча, жюзюп ётюп,
Сора кофечик уртларгъа.
Бир магъанасыз китапха
Эс бура, кийинирге…
ХХХVIII. ХХХIХ
Жаяу жюрюу, окъуу, жукълау,
Суу шорхагъа къулакъ тигиу,
Бирде уа акънюр къыз, жакълап,
Къоймаз уппа этеригин;
Жюгенине бой салгъан ат,
Азыгъ а – не тапса, ол зат;
Акъ чагъырдан бир аз уртлап,
Жангызлай къалады журтда;
Онегин жашайды алай:
Бузмагъанлай ол жоругъун,
Жылы жай кюнню зауугъун,
Сансыз этип, сынагъанлай.
Шахар, шуёх да жокъ анга,
Къууанчда да – болмаз алгъа.
ХL
Да, Шималда жаз дегенинг,
Къыбыланы къышы кибик:
Келгенин бла кетгенин
Хазна табылмаз эслерик.
Кюзню къабына кирди кёк,
Кюн да жилтиремейди кёп,
Къысха бола барады кюн,
Агъач, ариулугъу юркюп,
Мудах тюбейди кюз чакъгъа.
Туман бауур салды тюзге,
Турнала, кёрюнюп кёзге,
Учуп кетдиле узакъгъа.
Хауа осалгъа айланды,
Ноябрь жолгъа атланды.
ХLI
Сууукъ жизгиде, танг бери
Кючден жете, кюз иш – битди.
Къанчыгъы ач болгъан бёрю
Жолну жыйысына битди.
Аны сезип, ат пырхылдап,
Иесин сагъайтды, тохтап,
Къууду ол атын тик ёрге.
Мал да чыкъмайды сюрюуге,
Сюрюучю ишсиз къалгъанды,
Малларын тюш ууахтыда
Жыймаз энди ол, ахтына, –
Сыбызгъысын букъдургъанды.
Чырахтан – кючден жилтирей,
Элли къыз – урчукъ ийире.
ХLII
Сууукъла тутдула къаты,
Кюмюшлетип сабанланы.
(Гюл татыулу мушаш тапдым,
Ал, хайда, окъуучу аны):
Паркетден да сыйдам къайда
Баргъан суу, кёксюл буз къадап,
Къууанч тыпырлы – сабийле,
Бузну кесдиле конькийле.
Гёбел къызылаякъ къаз да,
Кёмеуюл жерчикле излеп,
Бузда атлайды, симсиреп,
Жыгъылыргъа къоркъмай аз да.
Биринчи къарчыкъ, жылтырап,
Жагъаны къойду жулдузлап.
ХLIII
Бу кезиуде: «Иши жокъну
Кюню бош», – дегенлей – элде.
Кёз да эригеди жокку
Жаланланнган терекледен.
Ёзенними къыдыр атда?
Айхай, ол да, налы бузда
Учуп, жайралыргъа сакъды.
Бек табы – юйде турсангды.
Жесир бол да, тур бош юйде,
Прадтны окъу. W. Skott да бар.
Неда мюлкюнгден ал хапар.
Бу узун къыш кечеледе
Иче, муркку эте, кечин,
Къышны кючю тюгеннгинчи.
ХLIV
Кесин ол Чайлд-Гарольд суннган
Онегин, къобуп, хар эрттен
Ваннасында суску суугъа
Кирип, сора чыкъмаз юйден.
Кеси жангыз, мюлкюн тергей,
Кийни къолундан тюшюрмей,
Биллиард ойнайды кеси
Эки шар бла – нёгерсиз.
Къояды Онегин кийни
Ингир къарангы киргенлей.
От жагъада – от гюрюлдей,
Сакълап турады Ленскийни.
Ол эки кёк ат жегилген
Шинги бла жетер женгил.
ХLV
Клико къатыны, Моэтни
Халкъ жаратхан чагъырларын
Сууукъ шешада поэтге,
Бир да къызгъанмай, чыгъарыр.
Бир таза, чыкъ тамычылай,
Ачсанг, – кёмюк, бёркюп, чыгъа;
Айтыуунг жокъ татыууна,
Ма мен да, анга табына,
Капексиз, шайсыз болгъанма,
Сиз билесиз, – жашлыгъымда,
Чыгъып адам къылыгъындан,
Кёп керени уялгъанма.
Не къадар чам назму, оюн
Къурагъанбыз, ичип, тоюп.
ХLVI
Энди уа, айтсам ачыгъын,
Аш орнума болама сакъ,
Энди Бордону чагъырын
Сайлайма, былай олтурсакъ.
Аи-ге хоча тюйюлме,
Аи – саякъ къызды, кюлме:
Кёрюмдюсю – айбат, омакъ,
Сынап кёрсенг а – бош жомакъ.
Сен а, Бордо, керти нёгер, –
Къууанч не къыйын кюнледе
Къатынгда сюелгенледен,
Бар онгун да санга берген;
Хар заманда этдирир ох,
Жашасын ол Бордо, шуёх.
ХLVII
От ёчюлдю от жагъада.
Алтын мыдыхла – кюлтюмде.
Жылыу чарсы огъарыда
Уюп, ырахматлыкъ – юйде.
Юлле тютюню ожакъгъа
Къутулуп, кетеди жокъгъа.
Жоргъа чагъыр а – устолда.
Кече ортасы да болду…
(Бек сюеме быллай кече
Шуёхла, ушакъ да эте,
Даулашчыкълагъа да кете,
Сора, хар затны да кече,
Жарашхан да эте, бирге
Бола турсала ёмюрге.)
ХLVIII
«Къоншу къызла? Татьяна?
Нешлейди жигит Ольганг а?»
– Тамызчы мындан, аямай…
Сау-эсендиле. Алагъа
Къайгъы жокъ. Санга да салам
Айтадыла. Ольга санлы
Къыз болгъанды, хар заты – тап.
Къонакъ этерле, заман тап.
Ансы, кёрюнюп бир кере,
Къайтыб а бир сормагъанса,
Кёре да бир бармагъанса,
Санга болмасын ол тёре…
Десем да, – келир ыйыкъгъа
Чакъырылыпса къонакъгъа.
ХLIХ
«Менми!» – Ма сен. Таня туугъан
Кюндю. Ольга бла анасы
Чакъыргъандыла. Сылтаугъа
Жукъ да жокъду. Хапар – къалсын. –
«Да, кёпле келирле ары,
Игилери, аманлары…»
– Болмаз тыш адамы, ийнан,
Барайыкъ, эт шо бир алай!
«Болсун!» – Разы этдинг, сау бол! –
Деп, толу ыстаканны ол
Къаплап къойду турушунлай.
Сора Ольганы сагъынды,
Сюймеклик баш эди анда.
L
Жарыкъды ол. Эки ыйыкъдан
Болжал кюню жетерикди;
Жан туккулу, орундукъда
Сакълап, сюйюп тюберикди.
Эсиртгенди ол къууанчы,
Гименни унутду ачыкъ,
Насыбы тутханды жашны, –
Аллына келгенди ашы.
Биз а, Гименни жаулары,
Жашаудан къалабыз къурлай,
Лафонтенни окъугъанлай,
Баралмайбыз андан ары.
Ленскийниди жаш жюреги
Юйюр жашаугъа берилген.
LI
Сюйюлген жашды… Ол кеси
Алай сунуп, къууанчлыды.
Кёп да насыплы уа, эсин
Анга берген, – ол ачыкъды:
Сюймекликде, кеф жолоучу
Ышыгъындача, жукълаучу;
Неда бал тапхан гёбелек –
Гюлню этген кибик бёлеу.
Алай, хар затны бармакъгъа
Чёргеп, сюйгенине ишек
Болгъан адам жарлыды бек,
Тюшюп сюймеклик тузакъгъа,
Жюреги бир къабынмагъан,
Сюйгенине табылмагъан.
Михайловское.
Бешинчи башы
О, не знай сих страшных снов
Ты, моя Светлана!.
Жуковский
________
Быллай аман тюшле кёрме
Сен, мени Светланам!
Жуковский
I
Ол жыл кёп турду кюз арты,
Ахыр безип жаны барла.
Табийгъат да сакълап къарны,
Ол а жауду январьны
Ючюнде кече. Танг эртте
Таня, кёрюп, сейир этди.
Акъ болуп чыкъдыла – арбаз,
Бахча къулакъ, юй баш, мал баз.
Терезеде – буз гуржаба,
Кюмюш бет алды агъачны.
Чыкъинжикле – излей ашлыкъ.
Тауланы да – акъ къар жамлап.
Бу акъ кюйюзюнде къышны
Дуния болгъанды накъышлы.
II
Къыш! Эл ахлусу, къууанып,
Къонгурун жекди чанагъа.
Ол да сезгенди бу къарны –
Чырт ашыкъмайды чабаргъа.
Кёрпе ызла къоя къарда,
Шинги барады, агъарып.
Арба башчы да – жеринде,
Къызыл къаптал – тон ичинде.
Къарда ойнакълайды жашчыкъ,
Кючюкчюгю – чанасында,
Кеси ат болуп – аллында,
Юшютгенди бармакъчыгъын.
Ол неди анга! Анасы,
Юйден къарап, урушмаса.
III
Эшта, мен ишлеген сурат
Сиз сюйгенча сурат болмаз, –
Кесигиз кёрген табийгъат,
Фахмум да аламат болмаз.
Сёзге уста башха поэт
Берди бу къаргъа жохар бет,
Къышны зауукълу шартларын
Толу кёргюзталды барын[18].
Сиз жаратырыкъсыз аны, –
Ол ариу назмуларында
Чанада, таша орамда
Тап жазады къуш-мушланы.[19]
Анга, санга да мен эриш
Тюйюлме – фахмудады иш.
IV
Таня (оруслу болса да,
Кеси да билмей неклигин)
Орус къышха айсынады,
Акъ ариулукъгъа женгдирип:
Кюнден тойгъан сууукъ къырау,
Чанала, кюн букъгъан ара,
Гюл бетли болуучу акъ къар,
Кимни да алыр тузакъгъа.
Аллай кюнледе бу юйде
Кёп боладыла къонакъла,
Къызлагъа игилик жокълап,
Таш саладыла ингирде.
Къызлагъа чыгъады жора –
Аскерчиле, узакъ жолла.
V
Халкъда болгъан жоралагъа
Бек эс бурады Татьяна,
Сынчыкълап къарайды айгъа,
Картха, тюшге ийнанады.
Хар затха да бёлюнеди,
Хар зат шургулукъ береди,
Боппа-бош жерде ишеклик
Туууп, бола жерге кирлик.
Эрке киштик печь тийреде,
Мурулдай, бетин жууады,
Ол анга да хорсунады,
Къонакъ келлик белгисиди деп;
Жютюмюйюз жангы айны
Кёрсе, ол алады жанын, –
VI
Бет къаны къачып, жунчуйду.
Жулдуз юзюлюп кёрсе уа,
Анга бек ышаныучуду,
Анга жан атып кеси да,
Ол кюйюп чачылгъынчыннга,
Муратын айтыргъа анга
Гузаба этеди, бабас
Тюбесе уа, эс жыялмаз,
Къоян жолун кесип ётсе,
Амалсыз этеди ол да,
Табалмай этерге онг да,
Ашайды, талайды кесин;
Аман къууум ахын алып,
Сакълайды ачыу ауалын.
VII
Да не? Ачыуунда да ол
Таба эди ажайыплыкъ:
Табийгъатыбызданды ол,
Анданды бар чюйре къылыкъ…
Къач байрам. Аны къууанчлы
Этди да, жашлыкъ карт ачды,
Жашлыкъны уа жолу да – кенг,
Сюйгенин табарча эркин;
Къартлыкъ да кёзлеринден – бек,
Ол да ачады карт – ёмюр
Сюрген эсе да, тап, ёлюр
Къууумдан кериди жюрек.
Ма ол ышаныу да сабий
Ауаз бла бола себеп.
VIII
Таня, – айсын кёзден къарап
Шамчыракъны эримине,
Ол да – бир ариу жылытырап,
Ариу ышанла кёрюне;
Суудан толгъан табакъчыкъдан
Алтын жюзюкчюкле чыгъып,
Анга да чыкъды бир жюзюк,
Кесинде уа – быллай нюзюр:
«Андагъыла – чирик байла,
Казнала кюмюшден толу,
Жырыбыз алагъа болур
Махтау!» Болса окъун алай,
Ол макъам ачыу тежейди,
Къыз а кишиу[20] кюн излейди.
IХ
Сууукъ кече, жулдуз жыйын –
Иелеп, жамлап кёклени,
Иедиле бери жырны.
Татьяна жалан кёлеклей
Чыгъады да кенг арбазгъа,
Тутады кюзгюсюн айгъа,
Ай мудах кёрюндю, къара
Кюзгюге къалтырап къарай…
Охо… ма къар къыжырыкъла,
Ауазчыгъы да, къыл къобуз
Таууш эте, тил ачды къыз,
Аны атын соруп-жокълап:
Атынг кимди?[21] Айтады ол:
Мени атыма а Агафон.
Х
Ёсдюрген анасы айтып,
Таш салыу болуп эсинде,
Таня экеуленнге къатыкъ
Этигиз хамамда деди.
Къоркъду Татьяна алайда…
Мен да – Света кёз аллымда,
Къоркъууун этеме аны.
Иши башха Татьянаны.
Дарий бел баучугъун тешип,
Тешинип кирди тёшекге,
Къулакъ да тигип эшикге,
Къалкъып къалды, сакълап тюшюн.
Кюзгюсю – жастыкъ тюбюнде,
Жан къымылдамайды юйде.
Х1
Кече уа тюш тумалады:
Бара болады тюшюнде
Терен къарлы бир талада,
Мудах эте чарс тюрсюню.
Тюбеп къалды къонгулдеге,
Къайнап, толкъун силдемлеге
Къара сууун жыйып баргъан,
Чача суу букъусун къаргъа;
Бир зат ушайды кёпюрге:
Эки жагъаны байлагъан,
Аз аяздан къалтырагъан –
Эки бутакъ бузлап бирге.
Агуман болуп алайда,
Татьяна тохтап къалды.
ХII
Буду мени айыргъан деп,
Суучукъгъа этеди тырман;
Ол жанындан, аны излеп,
Жокъ адам къол узатыргъа.
Ол кезиуде бир къар тёбе,
Келеди да, кёбе-кёбе,
Бир уллу, тюгю кёрпейген
Айыу чыкъды ол тёбеден.
Къоркъду Таня. Алай айыу
Аягъын анга созгъанда,
Ол таяныргъа базынды,
Алай эте, эсин жыйып,
Суудан ётюп, жолгъа кетди,
Айыу да ызындан битди.
ХIII
Ол, артха къараргъа къоркъа,
Терклендиреди атлашын,
Алай, ол кёрпейген курка
Ие ызынданды къаршы.
Уф-туф эте, атлайды ол,
Нарат орман блады жол;
Къар ауурлугъу ийилтип,
Нарат бутакъла – искилтин.
Орман талла, къайын, тыкыр
Башларындан жулдуз жарыкъ
Ётеди, чырмашны жырып.
Жол юзюлдю, дуния – такъыр.
Тёбе-тёбе тёшеп къарны,
Боран толанлады барны.
ХIV
Таня ташайды орманнга,
Айыу да – аны ызындан.
Къоймайдыла терк барыргъа
Терен къар, бутакъла анда.
Боран, бир – боюнун эзе,
Бир а – сыргъаларын юзе,
Абызырап, гюлмендисин
Тюшюреди, ауа эси.
Узалып алыргъа аны
Бошамайды, айыу жетип,
Чырмайды, кесин сюйретип,
Этегини сууланнганы.
Ол – къача, айыу да – къууа,
Тынды, къар юсюне ауа.
ХV
Жыгъылды да къаргъа, айыу
Сермеп къолтугъуна алды.
Жаны чартлар болуп аны,
Къымылдаргъа къоркъуп къалды.
Элтип бара бир тереннге,
Айыу бир къошха тюбеди.
Жан жокъду тийреде, болгъан –
Тумаланып къалын къаргъа.
Къошну бир терезе кёзю
Жарыкъ, – ичинде дауурла.
«Жууукъларым жер табарла,
Жылын», – деди айыу кеси.
Сора ол аны олсагъат
Элтип, салады сайнагъа.
ХVI
Таня къараса, эс жыйып, –
Айыу жокъ, сайнада – кеси.
Ичинден аракъы жыйы
Келеди, – адам иш ёлсе
Этедиле алай. Таня
Эсине иш да ийнанмай,
Жепиге битди. Отоуда –
Зийрет хамакурла – тойда.
Бири – мюйюзлю ит сыфат,
Бири – адакъа кикирик,
Бири – теке къапха кирип,
Обур, жийиргенчли бир зат.
Бирле уа, – устолну къуршап, –
Зурнукга, киштикге ушап.
ХVII
Бичимсиз, даммыр а бютюн:
Губу – аты жымыраны[22],
Къазгъа да – баш сюек битип,
Къалпагъы – гымыжаланып;
Аякъ бюгеди жел тирмен,
Къанатлары – жел этдире;
Итча юргенле, лахорла,
Чариш дауур – барын хорлап;
Татьяна бек сейир этди:
Андагъыланы ичинде
Эслеп, къууанды ичинден
Романыбызны жигитин;
Онегин – устолдан эшик
Таба къарайды, сакъ, ишек.
ХVIII
Жерге тюшмейди ол айтхан:
Ол ичсе, жыйын да – тарта,
Ол кюлсе, къалгъанла да – харх,
Къаш тюйсе – тобагъа къайта;
Олду, сёзсюз, анда башчы,
Танядан да къоркъуу къачды,
Айсынып, эшикге битди,
Уллуракъ этип жепини…
Алайлай, жел жетип, чыракъ
Жукъланды. Обурла – къайгъы,
Къаугъа да этерге къалып,
Онегин, ёрге тураракъ,
Сурланды. Жыйын да турду,
Онегин тышхары болду.
ХIХ
Къоркъду Татьяна. Гузаба
Этип, кюрешди къачаргъа, –
Тебалмады. Эрнин къаба,
Умут этди къычырыргъа;
Евгений эшикни ачды,
Тюрленеди кёзю-къашы, –
Жаханим элесича, къыз
Сюелип алллында, къымсыз.
Болгъан кюлкюге айланды:
Кёзле, гимхотла, жапыла,
Жубукъуйрукъ жаныуарла,
Салмамыйыкъла – аллында,
Юсюне битип, аралып:
Татьяна ючюн талашып.
ХХ
Евгений: мени! – деди сур.
Жыйын тынды. Тыйды кесин.
Алайда сёзню тауусуп,
Бирге къалдыла экиси.
Онегин аны акъырын
Элтеди, таша жер къарай,
Олтуртуп эски шинтикге,
Къарады да, тюрслеп, тиклеп,
Салды башын имбашына,
Шырт деп, Оля кирип къалды,
Ызындан Ленский табылды…
Онегин, жаратмай жашны,
Ачыуланды, кийикленди,
Татьяна уа – бола тенти.
ХХI
Къызады даулаш даууру.
Евегний а, бичакъ сермеп,
Аудурду Ленскийни, уруп, –
Ауана аулады жерни.
Ачы къычырыкъ гытыны
Оя, уятды Таняны…
Элгенчли къараса, – эрттен
Сууукъда кюн терезеден
Къарайды… Ольга киреди.
Шимал шахарны окъасы,
Къарылгъачланы кокасы
Аны къатына келеди:
«Айтчы, – дейди, – тюшюнгде сен,
Букъдурма, кимни кёргенсе?»
ХХII
Ол, тынгылау тирмен бура,
Бир китапны, излей тюшюн,
Чапыракъларын аудура,
Жылытханлайды тёшегин.
Китаб а, бир назму китап
Болса эди уа, не хата,
Не адам бурурча эсин, –
Виргилий тюйюл, не Расин,
Скотт, Байрон, не Сенека
Тюйюл, не тиширыу журнал,
Анга бурлукъ тюйюлдю ал, –
Ол окъугъан а Задека,
Жюрекге хошлукъ салыучу,
Тюш кюбюрчекни ачыучу.
ХХIII
Ол ахырзаман китапны
Келтире келди да бирде
Саудюгер, ол элге къайтып,
Татьянагъа сатып берди
Бир юч сом бла жарымгъа,
«Мальвинаны» да – къошакъгъа.
Ахчадан сора да ала
Бердиле жомакъ китапла,
Петриада, Грамматика,
Мармонтельден да бир китап.
Таня тюш китабын тапды –
Жастыгъы болду Задека.
Ол а танг ала жарыргъа
Тюшлерин этер жария.
ХХIV
Хазна… Тюшю къыйнайды бек, –
Аны ызына тюшалмай,
Муратына болуп ишек,
Тюйюмчегин да тешалмай.
Китапны ахыр бетинде,
Харфлыкъ бла излей кетип,
Орман, сурх жел, айыу, нарат,
Кирпи, кече, кёпюр, боран, –
Деген сёзлени табады,
Алай Задека болушмаз,
Тюшюню башын ачалмаз,
Тап жора тюйюл, – туурады.
Андан сора бир ненча кюн
Жукълаялмай турду эркин.
ХХV
Алай бла къызыл къолун[23]
Эрттен ёзенледен тартып,
Туугъан кюнюню огъурлу
Къууанчы жетгенин айтды;
Ларинлеге, къоншу-тийре
Болуп, къалмайын келдиле,
Кими – чаналада, кими –
Омакъ шингил бла келди.
Кёшекде болгъан къазауат:
Къонакълагъа тюбеп, элтип,
Олтурур жерге тюбетиу;
Уппа-чуппала, мархабат
Хапарла, сабий гыз-гызы,-
Барын салыу керек ызгъа;
ХХVI
Тууушлу бийчеси бла
Келди аждагъан Пустяков;
Мюлкюне сакъ, жегип къулла,
Кюнню оздургъан Худяков;
Къарт Скотининле, сабий-
Балийлери эл бла бир,
Абаданы, кичиси да;
Эрке Петушков кеси да;
Мени жууугъум Буянов, –
Гымыжа, башында картуз,
(Сиз аны таный болурсуз);
Ёре къуллукъчу Флянов –
Сёзчю, ултхачы, аштапар,
Билгени – керексиз хапар.
ХХVII
Харликов Панфил, Трикени
Кеси юйюрюне къошуп,
Бу къууанчха алып келди,-
Жалгъан чачы шарт кёрюне.
Ол а, французлу адетде,
Татьянагъа назму этди;
Жазгъаны да болду баям:
«Жукълап тургъан кока, уян!»
Эски китапда ол багъыш
Басмаланып эди эртте,
Трике сёзюн тюрлендирди,
Аз да этмегенлей сагъыш:
Ариу Нина деген жерин
Ариу Таня деп жиберди.
ХХVIII
Жууукъдагъы къоншу элден
Тюмен башчы да келди ма –
Жетген къызланы терилтген,
Аналагъа да – къубултма.
Кирип келди… О, насып къач,
Полковник келтирди къууанч,
Жарыкъ той-тепсеу боллукъду,
Аскер тартыу согъуллукъду.
Кызла бары – къууанч сырлы;
Устолгъа азыкъ салынды,
Жыйын да ары сырылды;
Къызла – Танягъа къысылып.
Эр кишиле уа – туурада.
Жукъ эштилмейди дауурдан.
ХХIХ
Дауур жумулду бир чакъда,
Азыкъгъа батылып бары.
Ыстакан къагъышхан, чырча
Тауушла хауаны жара.
Бир кесекден а къонакъла
Бёлендиле къаукъалакъгъа,
Тынгылагъан жокъ бир бирге, –
Лахор, чам, масхара, кюлген.
Алайлай, эшикден суху
Кирдиле Ленский, Онегин:
«Нек кечикдигиз, бу неди?!» –
Деди Таня, къыза-суууй.
Терк бошатдыла жерлени
Олтуртургъа жан тенглени.
ХХХ
Чёкдюле Танягъа туура.
Ол а – танг жулдуздан да саз,
Элгеннген журча, къалтырап,
Къойма, кёзюн жерден алса.
Терк-терк солуй, къаны къызып,
Кёкюрек къангасы къысып,
Ол тенглени саламларын
Эшитмеди, кёз къапларын
Жилямукъла тыммыл этип,
Ауаргъа жетгенди эси.
Хорларгъа кюрешип кесин,
Эки сёз бюлдюргюлетип,
Кючден олтуруп турады,
Агуманлыгъы туурады.
ХХХI
Къызланы аллай кюйлерин, –
Кёз жашларын, мууалларын,
Евгений болмайды кёрюп,
Ол ётюрюк амалларын.
Халкъ жарыкъды, къууанч кюндю,
Евгений – ол халдан кенгди;
Алай, къызны термилгенин
Кёрюп, унутду хар нени, –
Ленскийге дертин жетдирир
Акъылда амал изледи,
Къарасабан жол ишледи,
Къонакълагъа да сездирип,
Хазыр этди масхарасын,
Муратындан таба асыу.
ХХХII
Бар Евгенийден сора да
Таняны ол халын кёрген.
Алай, хапар ол сагъатда
Болду хычинни юсюнден
(Тузу да озуп, жарсыугъа),
Да, ма къасмакъ шешасында
Цимлян чагъыр да кёрюндю,
Ызындан тепси тёрюнде
Иничкебел рюмкала да,
Сени, Зизи, белинг кибик,
Жаныма изимсиз кирип,
Орналыучу, – ма алайды,
Тюз да кёргенимлей сени,
Кёп болады эсиргеним..
ХХХIII
Буштугъу чартлап шешаны,
Бюркюмленип урду чагъыр.
Керпеслендирип ышанын,
Назму атауун чыгъарып,
Трике къопду. Жыйылгъанла
Аралдыла, шумсуз бола.
Ёлемен Танягъа Трике,
Бир къолун созуп бийикге,
Жаркъмалай, назму айтады.
Гюрюлдейдиле къонакъла,
Аны кёрюп Таня, къоба,
Ыспасын ангылатады.
«Саулугъунг ючюн!» – деп тартып,
Ол багъышлауун узатды.
ХХХIV
Къуюлдула алгъышлаула,
Таня ыразы эди бек.
Евгений а, сёзюн башлай,
Аны халын эслеп, жюрек
Тёзмей, эриди, жарсыды
Таняны жан жарасына, –
Ол баш урду акъырынчыкъ,
Къарамы уа, ичин ачып,
Халаллыкъ ышан жиберди:
Кертиденмиди, огъесе
Аны сакълагъанын эслеп,
Жумушагъанчамы этди? –
Не да болсун, ол Таняны
Жерине къайтарды жанын.
ХХХV
Шинтиклерин тыхырдатып,
Къобуп къонакъла отоугъа
Чабышдыла, гюлле табып,
Чибин чапханча талагъа.
Къоншу, къоншугъа айланып,
Махтайды къонакъбайланы,
Къызы, къатыны да бирер
Къуш-мушха тапхандыла жер.
Ачып жашил устолланы,
Карт[24] ойнаргъа деп къартларын
Чакъырырдандыла барын,
Бу иш эски болмагъаны
Кёрюнеди бу юйюрде,
Башха зат жокъ бу къырс юйде.
ХХХVI
Ойнадыла сегиз оюн,
Бир бирни марай, висткерле,[25]
Жерлерин, бир бирге къоюп,
Алышдыла сегиз кере.
Чай келеди. Заманны мен
Азыкъ бла бёлгениме
Сейир этмегиз бек, къарын
Уста билдиреди барын.
Ачыгъын айтайым сизге:
Жазгъанымда азыкъ, ичги
Кёп болгъаныны биринчи
Сылтауу – сен, Омир[26], бизге,
Дуниягъа да ёмюрледен
Бери ийнакъ болуп келген.
ХХХVII. ХХХVIII. ХХХIХ
Келтирдиле чай къайнатып.
Къызла анга узалгъанлай,
Сыбызгъы, сырыйна тартыу
Эшитилип, халкъ къозгъалды.
Ол тартыулагъа ассыры
Къууаннгандан, чайны салып,
Петушков, Ольгагъа жанлап,
Тепсерге чакъырды аны;
Татьянаны – Ленский кеси,
Тамбовчу – Харликованы,
Буянов – Пустякованы,
Ала да – тепсеуню кюсеп.
Тепсеу къабынды алайда –
Уллу, узун тепсеу залда.
ХL
Ал жанында бу романны
(Биринчи тефтерге къара)
Муратым эди Альбанны
Петербург тоюн жазаргъа.
Алай, жашлыкъ нияз женгип,
Андан кетип къалдым кенгнге.
Таныш тиширыуларымы, –
Узун саяу бутларына;
О, нёхлерим, сиз алданмай
Къалыгъыз, умут да этмей,
Жылланы тергеу адетди,
Бир тохташыр акъылдама, –
Бу бешинчи тефтеримден
Бар чыпланы кетерирге.
ХLI
Эрттеден тюрленмей келген
Тепсеуде сынай жашлыкъны,
Тепсейдиле, сюйген-сюйген
Экеу-экеу къолтукълашып.
Дерт къаныкъ эсине келип,
Онегин, ичинден кюле,
Ольганы, къолундан тутуп,
Тепсейди, халкъны къаратып.
Сора, шинтикге олтуртуп,
Къулагъына не эсе да
Айтды, ышара кеси да,
Дагъыда тепсейди, туруп.
Халкъ сагъайды. Ленский а – не,
Ийнанмайды кёргенине.
ХLII
Мазурка башланды. Алгъын
Ол тепселген заманлада,
Тебип башлай эди болгъан
Къызгъан чурукъ олтанладан
Терезе жанла – къалтырап
Бюгюн аны изле да, тап:
Сыйдам полда жаш да, къыз да
Учуп, – бир магъанасызды.
Кёп шахарлада, элледе
Бюгюн да, ол замандача,
Тепсейле, адетден къачмай,
Мазурканы тепсегенде.
Жангы тёре этди ишин
Жангы Россейден да кючлю.
ХLIII. ХLIV
Буянов Ольганы бла
Таняны жашха тюбетди.
Онегин Ольганы сайлап
Тепсеу гюренине элтип,
Иеуа тепсейди, ингилли
Къулакъчыгъына ийилип,
Тынгылатды назмулагъа,
Назмула уа – бир болмагъан.
Бир бирде къысса къолун жаш,
Къызыл шишлик болады къыз.
Алайда Ленский, хайырсыз,
Ачыуланып, тюйдю кёз-къаш.
Къызгъан мазурка бошала,
Котильон[27] тепсеу башланды.
ХLV
Барырмы да ол тепсеуге?
Оля сёз бергенди, баям
Онегиннге. Былай дерге
Амал жокъду. Болду баян
Аны иши: сабийлейин
Кёп хыйлагъа юйреннгени
Ачылды – бирин къоюп, ол
Башхасына тапдырды онг.
Ленскийге, ётюп ол сыныу,
Оляны сёгерден болду,
Чыгъып кетди. Ачыу бууду.
Жабышды тапанчасына.
Эки тапанча, эки окъ, –
Иш да битди, къайгъы да жокъ.
Михайловское.
Алтынчы башы
La sotto i giorni nubilosi e
brevi, Nasse una gente a cui
l’morir non dole.
Petr*
__________________
*Там, где дни облачны и кратки,
Родится племя, которому умирать не больно.
Петрарка (итал.)
______________
Кечелери булутулу эм къысха болгъан жерледе
Ёлюмден къоркъмагъан тёлю тууады.
Петрарка (итал.).
I
Онегин а Владимирни
Эследи кетип къалгъанын,
Кёл кенгдирди, аны кёрюп,
Унутханчады Оляны.
Оля да кёзлери бла
Ленскийни излейди чола.
Катильон да, эрикдирип,
Бир аман тюшча кёрюндю.
Да не болса да – бошалды,
Тынчайыр заман да жетди,
Конакълагъа жерле этип,
Хар ким жерине ашыкъды.
Онегин а жангыз кеси
Юйюне кетгенди, безип.
II
Уюдула. Хар ким жерин
Тапды да, къалды Пустяков
Къатыны бла ичкери.
Гвоздин, Буянов, Петушков,
Жиликсиз Флянов да бирден –
Аш отоуда шинтикледе.
Сыргъанын тюбюне салып,
Трике отоу полда къалды.
Оля бла Татьянаны
Отоуларында уа – къызла,
Бири уа – къайда кёз къысхан,
Сынай кюнюн Диананы[28],
Таняды ол, кеч къарангы
Бийлепди мудах къарамын.
III
Аны билдирмей келгени,
Ингилли кёз жилтинлери,
Ольга бла тепсегени, –
Ол ишледиле сейири;
Ол а, сыйынмай ичине,
Кюн сайын кючден кечине,
Бир сууукъ къол къысхан кибик,
Жюрегине кире келип,
Бугъей башындан энишге
Къарап, кесине ийнанмай:
«Ёлеме, – деди Татьяна, –
Ёле эсем а, ол ишге
Ол тюбетсе, – къайгъырмайма,
Насыпха уа ийнанмайма».
IV
Алгъа, алгъа элт, хапарым!
Сакълайды бир жангы адам:
Красногориядан ары
Ленскийни эли, ма анда
Бюгюн да жашап турады
Жангызлыкъ чархын бурады,
Заманада киши тыяр
Амал болмагъан хыпыяр,
Тилтапа, тартыргъа сюйген,
Энди уа бир сабыр, эсли
Зарецкий – жашайды кеси,
Къолай жашауун эл билген.
Ма алай – адамны ёмюр
Къылыгъын да тюрлендирир.
V
Махтагъан кибик этселе,
Огъурсуз серлиги чыгъар.
Илишанда эришселе,
Урур тюз да ортачыгъын.
Бирде уа, урушну къызыу
Жерине кирип, кёз къысып,
Жыгъылды ол, андан чыгъа,
Къалмукъ атындан балчыкъгъа.
Кеф болуп, французлулагъа
Жесирге тюшдю да, жюкге
Алдыла. Алай а кёпге
Бармай, Регул[29] учузланды:
Вериден[30] ёнкючге деп юч
Шеша ал да, юзгюнчю ич.
VI
Оюну бла да къырыр:
Телини этер акъыллы,
Акъыллыны уа шашдырыр,
Жашыртын мадарла къылып.
Да исси да къаба эди,
Ачылып хыйла адети;
Жахиллигине, эл кёре,
Абыннганды ол кёп кере.
Даулаш ачар бир сылтаусуз,
Къоркъуу зат болса, ийменип,
Болмаса уа, дёрденленип,
Сорсанг, жауабы да тузсуз.
Жаш адамланы бир бирге
Бек устады юскюрюрге.
VII
Жарашдырыргъа да – алай:
Ючеулен болуп, сыйланып,
Ызындан а масхаралап,
Ойнап этгенча, хыйлалы.
Тюрленнгендиле заманла, –
Чёрчекликле артда къала,
Шахар хылыфлыкъдан азат,
Сабыр Зарецкий жер къаза,
Горацийча, тахталада
Ёсдюре эди хобуста,
Анга да болгъанды уста,
Солуйду таза хауада,
Къазла, баппушла да тута,
Сабийлени да окъута,
VIII
Ол адамгъа Евгенийим
Ичинден бек бюсюрейди.
Акъыл сёзюне, баш ийип,
Тынгыларгъа бек сюеди.
Ол да разы эди анга:
Бир да къарамай заманнга
Келип къалыучусун билип,
Тюбейди анга хурметли.
Этип къонакъбай адетин,
Евгенийни сёзюн бёле,
Кёзю бла бетин бийлей,
Къагъытын берди поэтни.
Терезе жарыкъгъа тутуп,
Евгений аны окъуду.
IX
Сёзюнде жокъ эди хата,
Тюйюл эди чекден чыкъгъан:
Магъанасы эди къаты –
Чакъырады къаршчылыкъгъа[31].
Онегин, айланып кескин
Зарецкийге да, чорт кесип
Айтды чамланыу бетинден:
Хазырма ол сюйген жерде.
Зарецкий, секирип къобуп,
Мычыргъа сюймей алайда,
Суху чыгъып кетип къалды,
Онегинни кесин къоюп.
Ол а, этгенине кюе,
Сюелип къалды, ёкюне.
Х
Боллугъу да алай эди;
Жашыртын сёге ол кесин,
Кеси кесине сюд этди, –
Кесинде эди да терслик, –
Ол ингилли сюймекликден
Жукъ къоймады, ойнайма деп.
Да не болсун – жаш поэтге
Кечилир шёндю ол этген.
Евгений а, жашха – таза
Кёллю, аны бла бирге
Кесин эрча жюрютюрге
Тюшерикди, бермей тасха.
Кесин хыликкя этдирмез, –
Ол жаш поэтге женгдирмез.
ХI
Сабырланса керек эди,
Кийикленмей жаныуарча:
«Айхай, сёз айтылды, кетди,
Онг жокъ сёзню жангыртырча, –
Деп, сагъышха къалады жаш, –
Чортакъыл, тилтапа, начас,
Къан устады къаршчы ишге,
Анда озалмайды киши;
Бек игиси уа – тынгылап
Къоюп, аны сансыз этген,
Алай, эл сёздю тепдирген,
Аны ким къалай ангылар…»
Намысдады ишни бары,
Дунияны да ол – къадары.
ХII
Ачыуу къайната усун,
Поэт сакълайды жауапны.
Да, оспар сёзлю къоншусу
Келтирди мычымай аны.
Къууанды ишекли поэт,
Жетдираллыкъды энди дерт.
Бир сылтау этип, къутулуп
Кетип къалса уа, деп, къоркъуп
Тура эди да, тап болду:
Тамбла тирмен къатына
Келликдиле танг атаргъа,
Таймай ол кишилик жолдан,
Тапанчаланы бир бирге
Буруп, ортаны юзерге.
ХIII
Ольганы уа Ленский, къаны
Къайнап, сюймейди кёрюрге
Атышырдан алгъа аны.
Бир – сагъатына, бир – кюннге
Къарай кетип, тебиреди
Къоншулагъа – суху кирди,
Оляны абызыратыу
Болуп аны баш мураты.
Хоу бир да – толмады мурат:
Оля кесин атды анга,
Кёргенине къууаннгандан,
Ленскийни керпесин урлап.
Биягъычады кюлгени,
Кокалана да билгени.
ХIV
«Нек букъгъаненг ол ингирде?» –
Ольга соруп къойду алай.
Суууду Ленский, эриди,
Ол сейирге жукъ айталмай.
Абери болмагъан кибик,
Ойнакълай, ышара келип,
Оля анга алгъасынды,
Ленскийни ачыуу сынды.
Жаш жумушады, тинленди,
Оляны сюйгенин кёрюп,
Сокъуранырыгъы келип,
Хазыр – кечгинлик тилерге.
Кирпилдеди, айтыр сёзюн
Унутдура насып сезим.
ХV. ХVI. ХVII
Сиреледи тюнгюлюулю
Ольгагъа къарап, къызара
Владимир, ол тюненеги
Ишни кюч къалмай къозгъаргъа.
Ойлайды: «Сакъларма аны
Терилтиуюнден саякъны,
Ийнандырып сёзлерине
Тентиретмезча терсине;
Унамазма, къурт жумушакъ
Жеркни кемиргенча этсе,
Жаш гагуну хууерилтсе
Ачылгъынчы дери къуршап».
Аны ючюн а – атышыу,
Бузмазча киши къатышып.
ХVIII
Билген болса уа не хата
Таняны жюрек жарасын,
Татьянагъа да не айтхын –
Ол да билмейди барысын:
Ленский бла Евгений тамбла
Атышырыкъларын танг бла,
Билген болса, сюймеклиги
Халны этер эди иги;
Аллай билгичлиги кимни
Болгъанын къыйынды тапхан:
Онегин бермейди тасха,
Таня да – ичинден кюе.
Аналыкъ эди да биллик,
Андан анга неди келлик.
ХIХ
Тапмай Ленский тынчлыкъ къолай,
Амандан озду кечеси.
Сюймеклик юлюшлю алай
Болады: булжута кесин,
Пианино тюеклени
Тюеди, билмей этгенин,
Ольгагъа къарап, бир бирде
«Айт, насыплымамы мен?» дей.
Заман жетди тебирерге.
Жюреги, сыгъынып, жорта,
Къыз бла саламлашырда,
Болады чыгъып кетерик.
– Не болгъанды? – дейди Оля,
– Да, бош алай, – дейди ол а.
ХХ
Юйюнде тапанчалагъа
Тинтип къарап, кюбюрчекге
Салып, жатды тынчайыргъа,
Кёз да жетдире Шекспирге.
Башына уа жукъ кирмейди,
Жаны кишини кёрмейди,
Ариу Ольгасындан башха,
Жангыз ангады жанашхан.
Владимир, китапны къоюп,
Къаламны алды къолуна,
Сюймеклигине къуллана,
Назму жазды. Ол а доюн
Тюйюлдю, алай – толкъуйду,
Кеф Дельвиг кибик окъуйду.
ХХI
Окъуп кёрюгюз кесигиз,
Быладыла ол назмула:
«Къайры ташайып кетдигиз,
Алтын кюнлери жазымы?
Неге тюбетир тамблам?
Табалмайма къарам бла.
Кёрлюгюм а – теренледе,
Къутулмам жашау тёреден.
Садакъ окъму жыгъар мени,
Не озармы ол сызгъырып, –
Къайры кетерликсе къырып
Керти тюшлени, тюнлени:
Кюн ариу тийсе да – буйрукъ,
Ингиринг келсе да – буйрукъ.
ХХII
Кюн таякъ, кийип танг къабын,
Келир, булутха жол бермей.
Мен а ол кезиуде къабыр
Юлюшюмю иелерме.
Жюрек сырын жаш поэтни
Унутдурур заман жетип,
Унутурла, – айымыса,
Сен а келе турурмуса,
«Бу мени сюйюучю эди»
Дегенни айтып, жиляргъа,
Жашлыгъын манга жоралап,
Дуниясындан алай кетди,
Дер ючюн окъуна бир кел,
Эрингме да, – биледи эл».
ХХIII
Жокъ бир тюрлю жюрек жылыу
Ол тырнагъанында жашны.
(Анга да этмейме ажым,
Иши – башха, ишим – башха).
Олтура кетип, танга ата,
Ийнакъ деген сёзде тохтап
Къолу, Ленский къалкъыды шош,
Энди жаны, саны да – хош.
Жукъу татлылыгъында ол,
Несин да билмей, уюду.
Эрттен къоншусу уятды,
Ленскийни: «Тур хайда, терк бол,
Жетиге ишлепди сагъат,
Евгений турмасын сакълап».
ХХIV
Бош уятды къоншу аны, –
Евгений да жукълап эди.
Танг жарыкъ ылызмыланып,
Адакъа да ауаз берди.
Онегин – терен жукъуда,
Кюн а ёрлепди къушлукъгъа.
Танг аяз – ойнай эшикде,
Евгений – энтта тёшекде,
Аны татлы тюшю жамлап.
Да, уянды бир кезиуде,
Ауун ачып терезени,
Къараса уа – дуния жарып,
Терк ангылады заманы
Иги да озуп болгъанын.
ХХV
Къонгуроуну зынгырдатып,
Тапды шапасы Гильону.
Ол кийимлерин узатды,
Хром чурукъларын да аны.
Евгений хылыф кийинди,
Гильоннга хазыр бол деди.
Керох кюбюрчекни алды,
Иеси бла атланды.
Терк миндиле да чанагъа,
Жетдиле тирмен къатына.
– Келтир, – деди, шош къатылып, –
Лепаж[32] керохну былайгъа,
Атланы уа таша жерге
Адам кёрмезча кетергин.
ХХVI
Ленский да – сакълап ашыгъып,
Аркъасын суу къыргъа берип,
Зарецкий да тирмен ташны
Дауурун кючден кётюрюп.
Онегин кечим тиледи.
«Секундантынг къайда? – деди
Зарецкий, – бу атышыудан
Хапарынг да жокъду чырттан».
Атышыуну кириш-чыгъыш
Жанларын уста билген ол,
Алгъындан кёре келген ол,
Болмасын адетсиз къатыш,
Деп сюелди. Ол игиди.
(Ол а адамлыкъ белгиди).
ХХVII
«Секундантыммы? – Евгений, –
Ма буду: monsieur Guillot.
Бу тенгими келтиргенме,
Болмаз да угъай деригинг;
Тюйюлдю артыкъ белгили,
Алай – кертичи, билимли».
Эрнин къапды Зарецикийим.
Евгений айтды Ленскийге:
«Башлайыкъмы?» – Да, башлайыкъ –
Деди Владимир. ташаракъ
Жерчикге ётдюле бирге.
Зарецкий бла керти адам
Эте къалдыла келишим,
Оноу сакълаб а – эришле.
ХХVIII
Къаргъашла! Тюнене къоргъаш
Адамла бюгюн – къан жаула,
Бири болмаса, бирси – аш
Татмагъан бир акъыллыла.
Энди уа – къайырылышып,
Къан тёлеулюлеге ушап,
Аман тюшдеча, бир бирни
Ёлюм юлюшлю этерни
Жолун тутуп. Андан эсе,
Бир бирге ышарып, кюлюп,
Унутуп огъурсуз кюйню,
Жарашсала, бек игиси
Ол эди. Да эр кишиле
Тоймайдыла эришликден.
ХХIХ
Сууурулдула керохла,
Жарадыла сабала да.
Керох тамакълада – окъла,
Чыкъыртланып сампалла да.
Ушкок отну боз агъымы
Кетди керох тамагъына,
Хырлы чакъгъыч хазырланды.
Гильо, таза хыршыланып,
Бугъунады, табып артла.
Плащларын атып къаргъашла,
Зарецкий да, жула башын,
Этди отуз эки атлам.
Душманла, керохла алып,
Сюелишдиле, аралып.
ХХХ
«Хайдагъыз».
Жаула бир бири
Таба атлап тебредиле.
Аякъ алгъанлары – тири,
Тёртюшер атлам этдиле,
Тёрт ёлюм атлаууч ол а.
Евгений, чырт арсар болмай,
Кётюрдю керохун алгъа.
Беш атлам этдиле дагъы.
Ленский да, жумуп сол кёзюн,
Тутдурду келе тургъанны;
Алай, Евгений сампалны
Басды, сакълап турмай кезиу.
Тентиреди поэт, къолдан
Кероху тюшюп, оюлду;
ХХХI
Ёшюн тийресине къолун
Акъырынчыкъ салып, ауду.
Кёз акълары мутхуз болуп.
Алай эниучюдю таудан,
Кюнню таякъларын жута,
Къар тёбеси, кёл булжута.
Онегин ашыкъды анга,
Жаны кирип буз олжаннга.
Ол, атын айтып къычырды,
Жаш а, не медет, жансызды,
Жел сызгъырады жангыз да, –
Адам керексиз ачыды.
Жашар заманчыгъым эди,
Дерча кюнлеринде кетди.
ХХХII
Жатады, къачханды тини,
Мангылайына нюр чабып,
Окъ – жюрек аузуна тийип,
Къаны, тылпыуланып, чыгъа.
Бир такъыйкъа андан алгъа
Жюреги толкъулап ургъан
Жашны душманлыкъ, сюймеклик –
Бары да жойдула, келип.
Энди уа, бош къалгъан юйлей,
Шумсузду, болгъан къарангы,
Табылмаз анга къарарыкъ,
Кимге керекди да ёлген?
Жабылып къалды эшиги,
Тынгысыз этмез кишини.
ХХХIII
Хычыуунду, чамла тырнап,
Душманынгы бир тепдирген,
Бугъаланнганына къарап,
Фарс кюзгюге кесин берген
Чагъында кесин кёрюрге
Уялгъанын бир эслерге.
Бек игиси уа – ачыудан
Сынсыгъанына кёз ачхан.
Андан да дурусу – ачыкъ
Ёрелешде, мангылайын
Марап, ахын-ангын алып,
Анга тапдырса гуллачыкъ.
Тапдыргъан а ёлюм ууун
Тюйюлдю артыкъ хычыуун.
ХХХIV
Болсада, сени къолунгдан
Жоюлду эсе татахынг, –
Бир ишде, не бир къонакъда,
Жарашмай анга айтханынг,
Бир къынгыр къарамы не сёз
Бла тийдирген болуп кёз,
Не бир ачыуланнган чакъда
Сени тюйюшге чакъыргъан
Адам болсун, – айтчы бир сен:
Сени аллынгда сойланып
Жатхан ёлюкге айланып,
Къычырып, чакъыра эсенг,
Не ниет болур кёлюнгде,
Ма аллай ишни кёргенде?
ХХХV
Кеси кесинден уяла,
Керохну да къаты къысып,
Евгений, Ленскийге аралып:
«Жоюлду…» – деди къоншусу.
Жоюлду! Евгенийни ол
Сёз этерден болады оу.
Алайдан арлакъгъа кетди.
Зарецкий ёлюкню элтип,
Чанагъа салып, эл таба
Ашыкъды. Атла да сезип,
Къурч ауузлукъланы кесип
Къояргъа жете, гузаба
Барадыла, кёмюкленип,
Сууугъан ёлюкню элтип.
ХХХVI
Шуёхла, сиз да поэтге
Эридигиз, баям! Жашлай
Кетди, эсинде жюрютген
Муратлары кёрмей жашау.
Кетди. Къайда къалды къызыу
Жашлыкъ ниетлени ызы?
Ариу юмметни суратын
Жашау алай нек ууатды?
Сюймекликни толкъун сезим
Нек къойду? Къайдады энди?
Ол къалай ары кетгенди, –
Къудуретден келген изим.
Ала бары татлы тюшню
Болса керек алдау иши.
ХХХVI
Шуёхла, жарсыдым анга:
Жашлай къапды муратларын,
Кюйдю ата келген тангы,
Къысхартып жашны къадарын;
Къайда къалдыла толкъуула,
Игиликге талпыныула,
Къалай ары жашырылды
Чексиз умутлу жашлыгъы?
Не болдула сюймекликге,
Билимге, ишге батмакълыкъ,
Айыплы ишден къоркъмакълыкъ,
Бар муратла, игиликле, –
Сиз – жашауну ауанасы,
Поэзияны анасы!
ХХХVII
Дунияны хайырына
Ол туугъан эди эсе да,
Билмей къалгъанбыз, жырына
Тынгыласа, кюн кеси да
Кирпилдер эди. Поэтни
Жашау кеси харам этген
Болмаса эди, кёп иги
Ишге, сёз жокъ, тюбериги;
Баям, ёмюр аны бизден
Жашырды дейме нюзюрюн,
Энди – не? Жолу юзюлдю.
Эшитилмез жер юсюнде
Анга махтау берилсе да,
Тёлюле кётюрселе да.
ХХХVIII. ХХХIХ
Боллугъу болгъанды, алай
Ёлмесе да, болур эди
Бирси эллиле болгъанлай:
Жашлыкъ терк тогъулур эди,
Тюрленир эди кеси да,
Бишип акъылы, эси да,
Юйлю, юйюрлю да болуп,
Тюнлю да, нюрлю да болуп,
Ачысын да, татлысын да
Кёрюп жашауну – татыуун,
Кюнню атыуун, батыуун,
Кишиден уялмай, сынмай,
Ёлюр эди тёшегинде,
Сабийлерини кёзюнде.
ХL
Да, ичер сууун тауусуп,
Жаш поэтибиз жоюлду,
Буюрулгъан ашы суууп,
Татах тенгини къолундан.
Элни сол жаны табада,
Бир жерчик барды – алайда
Жашны чырагъы ёчюлген,
Зынгырдап, огъартын келген
Кезлеучюк айры наратны
Къаты бла энишге бара.
Алайда, сабандан арып,
Солуйдула элли къартла.
Замансыз жоюлгъан жашны
Алайчыкъдады сын ташы.
ХLI
Аны къатында, тоз чарыкъ
Тизе, жауун да шулпулай,
Малчы, эдил чабакъчыны
Жырын олтурур мурулдай;
Шахарчы жаш къыз да, жазын
Элде ётдюрюрге жазыу
Эте, байталын чапдырып,
Алайтын озгъан чагъында,
Тыйып атын бир кесекге,
Къайиш жюгенинден тартып,
Фердауун ёрге къайтарып,
Жазыуну, этмейин эски,
Окъуйду да, кёз жашлары
Тумалайдыла жашауун.
ХLII
Сора акъырын атланыр.
Ашыкъдырмайды байталын.
Терен сагъышлыды, жанын
Бийлеп Ленскийни сууалы.
«Олягъа уа не болгъанды?
Кёп турмады – сууугъанды.
Къызланы терилтиучю да
Букъгъанды. Къайры кёчюпдю
Поэтни къанын сууутхан,
Кокаланы алдаулары,
Жашырынды къалай ары,
Элни ётюрюк къубултхан?
Айтырма аны да толу,
Аны заманы да болур.
ХLIII
Бюгюн а – мен жигитими
Жаным кибик кёргенликге,
Сёнгмегенликге жилтиним, –
Башхады башыма кирген.
Жылым – къара сёзге тартып,
Назму гыллыуну къыстарда,
Артыкъ бюсюремесем да,
Анга бой салдым кесим да;
Къаламым да энди учхун
Акъ къагъытны жаратмайды,
Заман кесин хорлатмайды, –
Салып бизге жангы борчла.
Ма ол затладыла жаным
Тюшде, тюнде да алгъаны.
ХLIV
Кёп затха тюбетди заман,
Жангы жумуш да – кючлюдю.
Жангыгъа да атмайма жан,
Кюймейме эски ючюн да.
Къайда къалдыгъыз муратла?
Мушаш сёзлеригиз – татлы?
Кертиденми ёчюлдюле
Жашлыгъым кечиннген кюнле?
Кертидамы озуп кетди,
Кесин иги да татдырмай,
Манга насып да тапдырмай,
Жазым мени былай эртте?
Къайтыу жокъмуду заманнга?
Отуз жылмы болду манга?
ХLV
Жашаууму алай бла
Кетди дейме бир жарыгъы.
Бир бирге ыразы бола,
Айырылайыкъ, жашлыгъым!
Ыразыма сен кёп иги
Ишлеге тюбетгенинге,
Абындыргъан да этгенсе,
Кёп насып кюн да бергенсе;
Сау бол, жашлыгъым, – саулугъунг
Манга онг да тапдыргъанды,
Татлы хант да татдыргъанды;
Тамамды. Сенден солургъа
Энди жангы жолгъа чыкъдым,
Жангы дуниягъа ашыкъдым.
ХLVI
Артха да бир къарайым да,
Сау бол дей кетейим элге,
Ол мени жазым, жайымды,
Жашлыкъ бешикни эхчеген.
Жашлыкъ илхам, къуру къойма
Мени – уллу кёллю болма;
Жюрегими эринчеклик
Жамлап иш къоймасын, келип.
Жанын сууутма поэтни,
Ол, ташча, къатып къалмасын;
Тынч жашаугъа алданмасын,
Тынчлыкъды терсине элтген.
Жашау, шуёхла, алайды, –
Аны тышы бек алдайды.
Михайловское.
Жетинчи башы
Москва, России дочь любима,
Где равную тебе сыскать?
Дмитриев
Как не любить родной Москвы?
Баратынский
Гоненье на Москву! что значит видеть свет!
Где уж лучше?
Где нас нет.
Грибоедов.
_______________
Москва, Россейни сюйген къызы,
Санга тенг бир шахар жокъду.
Дмитриев
Къалай сюймегин Москваны?
Баратынский
Москвады жашауну жарыгъы.
Андан игиси уа къайда?
Биз болмагъан жарыда.
Грибоедов
I
Жай кезиуню кюн таягъы
Эритип, тауладан акъ къар,
Къулакъ суула болуп, агъып,
Хайда, чап да бар, чап да бар.
Тынч тюшлеринде жаз кюнле –
Жайны жарыгъанын кёре.
Кёклюк жылтырайды кёкде.
Жаланды агъачны кёбю,
Аз-аздан жашил тюклене.
Бал жыяргъа бал чибинле
Учдула батман ичинден.
Таш да, агъач да тиллене.
Сюрюуле чыкъдыла элде.
Булбул да – жазгъа жыр эте.
II
Мени уа къууандырмады
Былай хылыф келгенинг, жаз.
Да аякъ да урдурмады,
Сормай келип, ариу нияз.
Къыйын кёрюнсе да, алай
Жаныма келтирди къолай
Эл шошлугъунда жетген жай,
Сюймекликни келтирген ай.
Жангыз менмеми къыйналгъан
Жаны бар къуууаннган кюнде,
Жансызгъа да жан киргенде,
Ол ишге сансыз къарагъан,
Тюнгкеси юзюлюп эртте,
Жаным кесинми къарт этди?
III
Огъесе уа, былтыр ёлген
Чапыракъны къайтханына
Къууанмай, быйылны ёге
Эте болурму жанына;
Огъесе уа бу жангыргъан
Къудуретден айырылгъан
Бола болурбузму, жылла
Къайтмазларын эсге ала?
Огъесе уа, биз илхамлы
Тюшюбюзде озгъан жазны
Кёрюп, энтта излеп аны,
Буза болурбузму халны,
Ол айлы кечелерибиз
Жюрегибизни къозгъап, биз?
IV
Ма заман десегиз: халал,
Акъыллы Эпикурейле,[33]
Быллай кюннге бурмайсыз ал,
Левшин[34] жолгъа салгъан эрле.
Ма сиз да, – элли Приамла,[35]
Айсын къызла, сиз да – алай,
Иш къайнатхан, гюл чакъдыргъан
Жаз – сизни элге чакъыргъан;
Къууанчлы тюбешиулени,
Хычыуун кечелени да,
Тирнеклетген хар нени да, –
Чакъырады битеу элни;
Атлы жетсин аты бла,
Атсыз да – эр анты бла.
V
Сен да мин, халал окъуучум,
Омакъ тужур хачанынга,
Къышда безирей туруучу
Шахарынгы къой да, манга
Нёгер бол, – мени нанымы
Биргесине айланмалы
Суу бойнунда кёк агъачны
Шууулдауунда къууанчлы
Къазакъ Евгенийим къышын,
Танягъа къоншугъа келип,
Анга тюберге тюзелип,
Туруучу элге ашыгъып
Барайыкъ. Кеси жокъ анда…
Да бир ызы уа болур да.
VI
Анда гюрен тургъан таула
Арасында къулакъ суучукъ,
Жёге къулакъдан къутулуп,
Черекге чабады, учуп.
Анда булбул – жаз ийнагъы,
Жыргъа береди тамагъын,
Чакъгъан улёкъугъа шаудан
Хапар айтады жашаудан.
Къарт наратла арасында
Къабыр таш тюбер – жазыулу:
«Мында, – тохтай кет, сен уллу, –
Ленский жатады къабырда, –
Замансыз кетген жаш поэт.
Жатхан жеринг болсун жаннет!»
VII
Ол ташны юсюнде гюлле, –
Ким салгъаны да белгисиз, –
Сериуюн аяз юфгюре,
Тюберикбиз анга да биз.
Бир заманны эки тенг къыз
Айлы ингирде, айыпсыз,
Къучакълашып, сарын эте
Тургъандыла, келе-кете.
Энди уа ол къабыр – ёксюз,
Урлапды жолчукъну да ханс.
Аны болмайын унутхан,
Къойчу къарт олтурур кеси, –
Бир – жырын тарта, бир – юзе,
Тоз чарыкъ кибикле тизе.
VIII. IХ. Х
Ленский, мени жарлы тенгим!
Кёп жарсымады къыз анга.
Жаш къыз, – атлыгъа терилип,
Бушууун битеди ангы.
Атлы аскерчи жаш аны,
Ариу сёзле бла жанын
Азат этди бушууундан,
Къыйнап тургъан къууумундан.
Атлыгъа берилди жаны…
Килисада, некях жыйрыкъ
Кийип, амалсыздан – жарып
Сюелгенин кёрдюм аны.
Мудах къарамында – жилтин,
Эрни да – ишармиш эте.
ХI
Насыпсыз Ленскийим! Къабыр
Къарангы шошлукъда кеси
Не деген болур, ахыры,
Муртатлыкъны эшитген эсе?
Огъесе, – къайтмаз жеринде,
Сезими къатхан жюреги
Сансызмы болур хар затха,
Баш дунияны унутханлай?
Башха тюйюл арталлыда –
Бизни боллугъубуз да алай,
Жокъ болуп – шуёхунг, къанлынг,
Унутуп тос къатынла да.
Мюлк юлеше, асабала
Керексиз сёз да къозгъарла.
ХII
Энди Ларинледе сёнгдю
Оляны шаудан ауазы.
Атлыны борчу – юсюнде,
Мингсанда табылыр ызы.
Тыялмайды кёз жашларын
Къарт ана, къызын ашыра;
Таня да либизиреди,
Жилягъан иш а этмеди,
Ёлюм сызлыкъ алды бетин:
Нюрю къачып, мууалланды,
Бары тышхары чыкъгъанда,
Таня да алайгъа келди.
Ашырды ол бары бла
Жаш юйюрню, армау бола.
ХIII
Тумандача кёрюне жол,
Кёп къарап туруп ызындан,
Энди жангызлай къалды ол,
Айырылып тенг къызындан.
Ийнакъ кёгюрчюн балачыкъ
Кетди да, этди бек ачыу,
Алып кетгенди къадары
Энди бери къайтмаз жары.
Ауана кибик, айлана
Бош къалгъан терек бахчада,
Кёзю кёрмейди ол чакъда
Бир затны неда адамны.
Тыйып тургъан кёз жашлары
Амалсыз эте жашауун.
ХIV
Жангызлыкъны иши – къыйын:
Кюеди Таня жангызлай,
Аны борбайларын къыя
Онегинни тасха ызы.
Кёрлюк да болмаз ол аны,
Кесини муртат душманын, –
Къарындашын ёлтюргенни.
Поэт ёлдю да, сюйгени
Башханы къойнуна кирди,
Унутханды хар ким аны.
Аны элеси аламны
Кенгликлеринде эриди.
Жарсыгъан да болур, алай
Андан да кёп – унутханла.
ХV
Ингир ала. Кёз байлана.
Сууну да – шошайып сыры.
Жырчы жыйын да былайдан
Кетип, чабакъчы отлары
Суу боюнларында жана.
Бёленип ай жарыгъына,
Анда Таня бу кезиуде
Айлана жангыз кесинлей.
Сагъышлы Татьяна тёшден
Кёрдю Онегинни юйюн,
Терекле ичинде элни,
Акъ суу бойнунда – энишде.
Алайда аны жюреги
Терклендиреди жюйрюгюн.
ХVI
Арсарлыкъ къысды алайда:
Барайым-бармайым эте:
«Бары бир, ол жокъду анда,
Юйню бир кёрейим», – деди.
Энеди тёшден энишге,
Кёрмей тийреде кишини,
Тёгерек-башны сынчыкълай,
Арбазгъа киреди алай.
Алайлай итле чапдыла.
Таня, элгенип, къычырды.
Ол къычырыгъы ачыдан,
Сабийле чабып чыкъдыла.
Итлени терк къыстадыла,
Таняны гюрен алдыла.
ХVII
Таня айтады, уяла:
«Бийни юйюн кёрлюк эдим».
Анисьяны, терк къууулуп,
Сабийле тапдыла юйде.
Юйчю къатын мычымады –
Юйню эшиклерин ачды.
Таня, жигитим кёп болмай
Тургъан юйге, шош, солумай,
Киреди: устолда – бильярд
Таягъы. Атлыгъа керек
Чыбыкъчыкъ, гымыжа тёшек,
Юйчю айтды туруп берлакъ:
«Алайда юйню иеси
Олтуруп болгъанды кеси,
ХVIII
Ленский да къыш ингирледе
Сыйлана тургъанды мында,
Берлакъ келчи – бир бирледе
Чай иче, бу отоуунда
Жумушчуну ишлерине
Тынгылап, этгенлерине
Багъа биче, китап окъуй
Тургъанды. Атасы окъун
Мында тургъанды. Мени да
Унутмагъанды – бир бирде
Карт ойнап ыйых кюнледе.
Эски болмай ёлгени да,
Сыйлы Жерни къарынында
Рахат жатсын къабырында!»
ХIХ
Таня къарайды болгъаннга,
Кёзю къайры да жетеди,
Хар не да чексиз багъалы
Кёрюнюп, ахы кетеди.
Жарсыу ниязы къозгъалып,
Устолда чыракъ жукъланып,
Кёп китап… Терезе аллы
Табада, кюйюз жабылып,
Орундукъ. Тышындан жизги
Жарыкъ урады. Кюз арты.
Лорд Байронну да сураты
Барды, сора – багъыр гинжи,
Къолларын, бирин бирине
Салып, сууалгъа берилип..
ХХ
Кетип къалалмай алайдан,
Кёп сюелди, даммырланып.
Кеч болду. Сууукъ хауада
Къарангы алды алайны,
Агъач къулакъ суу жагъада
Къалкъып, ай – таугъа жагъылып…
Кетер заманыды къызны,
Жарамаз андан кёп къалса.
Кетериги келмегенин
Букъдуруп, Таня, кючсюне,
Атланды, алай эсине
Келди алыргъа измини:
Бери келе турургъа онг
Беригиз, деп тиледи ол.
ХХI
Ачхышчы бла Татьяна
Айырылды, саламлашып.
Ол кёргени да татымай,
Эрттен, биягъы ашыгъып,
Келди да, шумсуз отоуда,
Бар дунияны унутурда,
Кеси къалып, иеуа тёгюл,
Керек тюйюл эди ёкюл.
Сора, ал заманда сансыз
Этген китаплагъа болду,
Аланы окъургъа болду,
Окъуйду, болалмай ансыз;
Окъуй баргъан сайын жаны
Ача жангы дунияланы.
ХХII
Евгений а арт кезиуде
Къойду окъууну аз-аздан.
Эки-юч затны кесинде
Къойгъан эди къаргъанмазгъа.
Аланы ичинде – Байрон,
Эки-юч роман да барды.
Шёндюгю заман алада
Тап суратланнганды. Адам –
Кёргюзтюледи аламат
Тюз, болушуча – ма алай:
Къылыкъсыз серле, кёзбаула,
Орам сёзлери – кёлкъамат.
Буруш акъыллы, терсбоюн,
Билгени – болгъанны оюу.
ХХIII
Окъуп бошагъан жерлерин
Тырнагъы бла сызлагъан
Белгилерине жюреги,
Жюйрюгюн буза, къарагъан
Татьяна кёреди туура:
Онегин – неге эс буруп,
Нени сюзгенин – тынгылап,
Аланы барын ангылап.
Эследи китап бетледе,
Къалам бла тюбюн тартып,
Неге эс бургъанын къаты,
Ангын-акъылын терлете:
Эсгериу сёз да жазылып,
Соруу белги да салынып.
ХХIV
Ма энди ачылды кёзю
Таняны керти ишлеге:
Билди ким болгъанын ёзю
Аны алдагъан кишини.
Къужур адам эди, сейир
Ол кесин алай сюйдюрген,
Ибилис да, мёлек да – бир,
Сёзю – ариу, мураты – кир.
Биреуню сёзлерин алып,
Урлап биреу айтханны да,
Ариу сёлешип, хыны да
Эте, жойкъунуп, къадалып,
Ишин бардыргъан хадауус,
Адамлыгъы десенг – учуз.
ХХV
Элбер тешилипми къалды?
Ачылыпмы къалды бети?..
Кеч да болгъанды эшикде,
Аны сакълапдыла юйде.
Анда – эки къоншу бирге
Таняны къайгъысын кёре:
– Не этгин? Таня – жетген къыз, –
Деди къарт къатын амалсыз, –
Оля жашыракъды андан,
Къыз жерин тапса керекди,
Алай, кимге «хау» дерикди,
Сёлешгенни артха бургъан?
Къыйналгъан да – жангыз кеси,
Мудахлыкъ басыпды юсюн.
ХХVI
«Сайлагъаны бар эсе?..» – Ким?
Буяновха унамады,
Петушков а – андан да кем,
Пыхтин да сёз алалмады,
Ол а бир бек тилей эди,
Кёп амал да излей эди,
Алай къурала баргъанлай,
Ишни буз да къой, – ма алай.
«Да не къарау? Москвада
Къыз базаргъа тебирегиз,
Анда биреуге тюберсиз».
– Хоу бир да! Ахча уа – къайда!
«Жокъ эсе, ёнкюч берирме,
Кёп тутсагъыз да, тёзерме».
ХХVII
Карт къатын аллай онгну бек
Сюйюп, ишни къолгъа алды,
Москвагъа къуранды терк
Къызны орнатыр акъылда.
Таня ол жангы хапаргъа
Болмады артыкъ эс бургъан,
Хоу бир да, – элли къыз, барып,
Нек кюлдюреди шахарны,
Айбатланып, омакъланып,
Айтырыкъ сёзле да излеп,
Нетеме да, – мени эслеп,
Москвачы кокаланы
Кюлдюрюп кесиме? Угъай,
Сюеме мында къалыргъа.
ХХVIII
Кюн чыгъаргъа энди ол да
Къобуп, кетеди талагъа.
Хычыуунду онг да, сол да,
Сюйюп айтады алагъа:
«Кечгинлик беригиз, тюзле,
Агъаргъан тауларым, – сиз да,
Сиз да, жашил орманларым,
Кёкню да кёк бояулары;
Жарыкъ къудуретим, сен да,
Кечгинлик бер, айып этмей,
Болалмайма мындан кетмей,
Сюйюб а кетмей эсем да.
Къайры бара болурма мен?
Къадарым не берир экен?
ХХIХ
Энди заманы эркинди.
Тёшлемесин, шауданчыгъын
Жокълайды хычыуун, келмей
Болалмайды алайчыкъгъа.
Таня, эски танышларын
Тапханча, таш-агъачларын
Тансыкълайды, ариу айтып.
Да жай да кюнюн къысхартды.
Алтын кюз а жетди, толкъуп.
Кёп да турмай, шимал хауа,
Къара булут сюрюп, халны
Тюрлендиреди, къыш къоркъуу
Келтирди сууукъ аязын –
Акъ къышха жетгенди жазыу.
ХХХ
Ол а, келип, гулмак-гулмак
Чёкдю эмен бутакълагъа,
Бауурланды, толкъунлу акъ
Кюйюз болуп, талалагъа.
Суу жагъаларын кёпчютюп,
Суу шорхаланы ёчюлтдю.
Къыш юшютген бетин ачды,
Бюсюредик аллай къышха.
Таняны жюреги эди
Анга чырт бюсюремеген,
Аны кёрюрге сюймеген,
Чыгъарыгъы келмей юйден.
Къар жаудурмады юсюне,
Кертилей къалды эсине.
ХХХI
Кёчюп кетерик кюнлери
Озгъан окъуна этдиле:
Чаналаны эскилерин
Жангыртып, тап бегитдиле.
Юч чанада юйчюклеге
Ташыдыла хапчюклерин:
Адырла, шинтикле, кюбюр,
Ууакъ-тюек дуния бла бир,
Чалдишледе адакъала,
Тазла, чоюнла, чолпула,
Банкалада кёгет суула, –
Бир бири юсюне къалап.
Къулла, къарауашла, – жиляп,
Бийчелерин сюйюп, сыйлап.
ХХХII
Чанагъа онсегиз геуел
Атны келтирип жекдиле.
Къозгъалыпды бу эрттен эл,
Арба башчыла, жюкчюле.
Сакъаллы къарт, алда барлыкъ
Сылтын атха минип, къылыкъ
Этди – къул да, къарауаш да
Абын-сюрюн чабышады
Бийчелерин ашырыргъа.
Жолоучула минип, чана
Учуп чыгъады тышына:
«Кечгинлик бер сен къаршынга,
Сюйген жерим, ахыр чакъда…»
Таняны кёз жашы акъды.
ХХХIII
Заманыбызны чеклерин
Бир кесек узакъгъа элтсек,
Эслилени эсеплерин,
Оюмларын тергеу этсек,
Беш жюз жылдан сора была
Бюгюнден эсе тап болуп,
Россейде сюйген жеринге,
Жунчумай болур жетерге.
Турч кёпюрле жагъаланы
Байлап, кечиу да изленмез,
Таулада да ишленир кез,
Суу тюбюнде журт багъана
Орналыр да, хар тийреде
Ашханала сюелирле.
ХХХIV
Бюгюн жолларыбыз – сокъмакъ,
Кёпюрлерибиз да – чирип.
Ыстанцала – къара къасмакъ,
Кёзюнгю къысдырмаз чибин.
Жер да жокъ ауузланыргъа,
Къагъыт бар, ашла жазылгъан,
Ол а – аууз сууларынгы
Келтирип, бош сукъландырыр.
Элледе уа – къолдан уста
Кишиле, отха жылына,
Бузулгъан жерге жамаула
Этедиле, турмай бошдан,
Ата журтну жол чунгурун
Махтай-махтай олтурурла.
ХХХV
Къыш десенг а – къыш жол ызла,
Жолоучулукъ тынчды анда,
Магъанасыз сыйдам назму
Кибик, жол да тюздю къышда.
Арба башчыла – устала,
Уллутабан жюйрюк – атла.
Къычырымла – кёз алдагъан,
Къаратадыла аллагъа.
Таня ашыкъмайды, айхай,
Жолланы терк тауусургъа,
Сагъышларындан сууургъа.
Хылыфсыз барады алай.
Жол арытды ол жети кюн,
Эригирча эди эркин.
ХХХVI
Къысхара келеди жолу.
Ма кёрюнедиле, кюе
Москваны алтын жорлу
Килиса башлары кюнде.
Толу ачылды да манга,
Жашла, бек къууандым анга:
Терекле, къонгуроу тилле,
Гюрен тургъан бийик юйле.
Алай тюшюрюп къадарым,
Кенгде болгъанымда сенден,
Дайым тургъанса эсимде,
Москва. Орус адамгъа
Хычыуунду сени атынг,
Сенденди аны хар заты.
ХХХVII
Пётрну кермени мудах
Сюеледи эменлиде.
Москваны, кюйсюз мулжах
Наполеон келгенинде,
Эсирип хорламларындан,
Сёзсюз тобукъландырыргъа
Умут этип, исси къапды.
Москва уа амал тапды –
Тобукъланып тюбемеди,
Андан эсе кюйсюн отда,
Ол намысды деген чотда,
Ёртен жакъды, тюрленмейин
Ниетине, андан бери
Къала – ёхтемлик дебери.
ХХХVIII
Сау къал, Пётрну кермени,
Отну-ёртенни шагъаты.
Ма застава да кёрюндю,
Къар тёшелмелеге бата,
Чана Тверская орамгъа
Кирди – ой, анга къарагъын! –
Къарты, жашы, тюкен-мюкен,
Саудюгерчи, сатыу этген,
Бухарачыла, сабийле,
Къазакъла, тоханала да,
Шенала, дарманхана да,
Жанбашланып тургъан юйле,
Къабакъ бужукълада арслан
Суратла, чаукала басып.
ХХХIХ. ХL
Бу рахатсыз орамда бир
Эки сагъатны айланып,
Харитонья тийреде кир
Орамчыкъгъа келди чана;
Анасыны къарт эгечи
Тёрт жыл тёшекде – келгинчи
Анга келди, къонакъ болуп.
Кёзлюклю зыккыл къалмукълу
Ачды эшикни алагъа.
Диванда жатыпды ана
Эгечи, – къууанды анга,
Кюреше ёрге къобаргъа,
Тюбешдиле ала, жиляп,
Бир бирни къучакъгъа жыя.
ХLI
– Ханыша!
«Pachette!»[36] – Алина! –
«Къайданса? Къачандан бери
Кёрюнмегенсе! Алыкъа
Турлукъмуса? Ой, аперим,
Олтур былай! Жеринг – хазыр…»
– Бу уа Татьянады – къызым. –
«Татьянамы? Келчи жууукъ,
Тюшюмдемиди бу заууукъ,
Эслеймисе Грандисонну?»
– Грандисонму?.. Грандисон… Хау!
Къайдады ол? Айтчы къысха.
«Москвада. Симеонну
Юйюнде. Ол эки башлы
Этгенди дейдиле жашын.
ХLII
Ол а… Охо, аны артда
Айтырбыз хапарын толу.
Хапар да ал жууукъладан,
Мен айланалмам – къарт болдум,
Тутмайдыла борбайларым.
Сен да жол келгенсе, арып,
Кел солуюкъ, тынчаяйыкъ…
Кечди, бир бирни аяйыкъ.
Ачыугъа угъай, къууанчха
Окъун къалмады кюч, айхай,
Къартлыкъ къысханды ма алай,
Бой салмай къарыу жокъ къачха…»
Алайда, бир терен жётел
Тарып, аны онгсуз этди.
ХLIII
Танягъа саусузну ариу
Сёзю хычыуун кёрюндю,
Алай жаны тартып ары,
Жерсинмейди жангы жерге;
Къуу тёшек, кёрпе жууургъан,
Алай батмайды жукъугъа,
Тангны килиса къонгуроу
Титиретип келе къуру.
Таня, къобуп, терезеге
Капланады, танг а – жизги,
Туурада кёрмейди эски
Журтун, таласын, ёзенин.
Кёргени уа – жангы арбаз,
Ат орун, аш юй, танг а – саз.
ХLIV
Жууукъ-ахлугъа жол салып,
Тюбетир ючюн къартлагъа,
Элтип Таняны кюн сайын,
Танытадыла алагъа.
Ала да узакъдан келген
Жууукъ къызларына, бирден
Жарыкъ тюбей, къууандыла:
«О, къалай ёсгенсе былай!
Мен кесгенме киндигинги!
Мен болгъанма аналыгъынг!
Мени эсимде къылыгъынг!
Манга болгъанса бек иги!»
Къартла барысы да бирге:
«О, къурусун къартлыкъ деген!»
ХLV
Турадыла бир тюрленмей,
Алгъынчадыла хар къайсы:
Ана жууугъу Елена
Алышмагъанды боккасын,
Лукерия бет бояйды,
Люба – ётюрюк айтады,
Эсин жыймагъанды Иван,
Семён – ёледи къызгъанчдан,
Пелагея Николавна
Мосьё Финмуш нёгерине
Кертиди, аны эрини
Билгени уа – клубда ойнау,
Тели жууаш, бир ичгенде
Артыкъ ичер экеуленден.
ХLVI
Къонакъбайланы къызлары –
Москваны кёзюрлери –
Кокаланадыла, къарап,
Тюбюнден башына дери:
Элли къызча – кёрюнюшю,
Сейир кёрюнеди юсю,
Акъбет, арыкъ, узунбой къыз,
Алай, тюйюлдю акъылсыз.
Сора, эгеч къаннга кирип,
Ачылдыла анга ала,
Уппа да эте, къучакълап,
Юйлерине да келтирип.
Ачылдыла къыз тасхала,
Эгечлик къазан асханда.
ХLVII
Кеслери, тенг къызлары да
Этгенлени айтып толу,
Къыз кока хапар къызады,
Туугъан эгечлеча болуп.
Таняны да, кеслерича,
Толу хапарын берирча
Этерге сюйдюле алай,
Таня уа, тынгылагъанлай,
Олтурады, эшитгенин
Жаны аз да къабыл кёрмей,
Тасхасына да жол бермей,
Теренде тутады тинин.
Не ачыуун, не къууанчын
Кишиге да ачмайды чырт.
ХLVIII
Таня тынгылайды шумсуз,
Ары жыйылгъанла бары
Айтадыла ушагъыусуз,
Бир мыстысыз да хапарла.
Адам эсге алыр кибик,
Тап, айтсала да ётюрюк,
Бир сёз чыкъмайды, таланнган,
Таня не этсин да анга!
Кюнню кёзюнде жангылып
Айтсала уа бир эсли зат,
Алай ала – андан узакъ,
Тюйюлдюле ол акъыллы.
Не лакъырда жокъ, не оюн,
Эсленмейди бир тюз оюм.
ХLIХ
Танягъа къарт жашла оспар
Къарайдыла ат белинден,
Аны сёзюн этип, хапар
Айтадыла бир бирине.
Бир чамчылары Танягъа
Базды онг кёзден къараргъа,
Ол, таянып эшик жаннга,
Назму хазырлайды анга.
Таняны кёрдю да, аны
Къатына Вяземский чёкдю,
Дунияны ариуун тёкдю.
Алайда эслеп ол халны,
Бир къарт, жалгъан чачын тарай,
Таняны башлады сурай.
L
Мельпомена[37] трагедиясын,
Жалгъан кийимлерин силке,
Кёргюзтеди, – ким къарасын
Анга, сансыздыла кёпле.
Талия[38] уа къалкъыу эте
Турады ма ол кезиуде,
Жалан да Терпсихорагъа[39]
Къаныгъадыла къараргъа
(Алгъын заманда, бюгюн да
Алай болгъанды жашауда),
Мында хар бири жаншаудан
Къутулалмайды бютюн да.
Къарап да къойса уа киши,
Хар кимни да – кеси иши.
LI
Тепсеу ингирге да барды, –
Халкъ басынып, халек къызыу.
Тепсеуде сюзюле бары,
Экеу-экеу жашла, къызла.
Женгил жыйрыкълы къумарла,
Анда-мында жыйын жырла,
Омакъ, айбат келинликле, –
Кёз ачып ол сейирликге.
Кючбюсюреу жашла мында,
Махтанчакъла, эсирикле,
Аладыла бери келген;
Солугъан заманларында –
Эрикген ат аскерчиле,
Безиреуде кечиннгенле..
LII
Кёпдю ариу жулдуз кёкде,
Къумарла кёп Москвада.
Ёмюрде да болмаз кёрген
Ариуурагъын а айдан.
Мен а назму багъышларгъа
Базынмай, кёзюм къарагъан,
Къатынла, къызла ичинде
Биреу барды кёз юсюмде, –
Жерни басып ачытмазгъа
Кюрешгенчады атлашы,
Сюймекликни кёзю-къашы,
Амалсыз этеди, къозгъап.
Болду. Тамамды. Оздурма –
Акъылдан шашдыргъан болма.
LIII
Бир бирни танымай, болгъан –
Тепсеу, оюн къызып кючлю.
Ана эгечлери бла
Таня кеси бир мюйюшде.
Къарайды ол, жугъ а кёрмей,
Болгъан ишге бюсюремей,
Хауа эсин сасытады,
Жюреги элге тартады.
Эллиле блады жаны,
Шауданчыкъ къонгуроууна
Элини шош орамына
Тансыгъы тартады аны, –
Анга ол биринчи кере,
Ышара, тюбеген жерге.
LIV
Кенгкет акъылы шашады, –
Унутду къайда болгъанын.
Бир инарал а ашайды
Кёз къарамы бла аны.
Ана эгечлери кёрюп,
Кёз къыса ала бир бирге,
Шыбырдайдыла Танягъа:
– Кёзюнгю жетдирчи солгъа.
«Солгъамы? Кимди ол? Кимге?»
– Ким да болсун, – ары къара,
Гурушха болма, ауара,
Аскер кийимли экеуге,
Бири – сенден кёзюн алмай…
«Ким? Ол гёбел инаралмы?»
LV
Былайда хорлады ол мен,
Сюйюп, жыр такъгъан Татьяна.
Энди жолну тюрлендирген
Этейик, муратдан таймай…
Хы, бир сёз аны юсюнден:
Мен жаш тенгими, кесиме
Кёрюп, адетин, къылыгъын
Туура этиудю акъылым.
Илхамым, ол жолгъа мени
Салдынг, энди шашдырмай элт,
Этген нюзюрюме тюбет.
Хо да, бу жюклю келгеним
Болду, – классицизмге бой
Салгъанма, ал сёзюмдю ол.
Сегизинчи башы
Fare thee well, and if for ever
Still for ever fare thee well.
__________
* Прости! И если так судьбою –
Нам суждено – навек прости!
Байрон (англ).
_____________
Кечгинлик! Къадар бизге алай
Тюшюрдю эсе, кечир ёмюрге!
Байрон (ингилиз.)
I
Жаз бахчалары Лицейни
Жанымы ырахат этген,
Сюйюп окъуп Капулейни,
Цицеронну уа сюймеген
Заманым – бир тынч ышыкъда,
Къанкъазла бери ашыкъгъан
Кезиуде илхамым, келип,
Этеди манга иелик.
Студент отоуум жарыкъ
Болду. Илхамым а – анда
Жаш гынттыланы ачардан
Болуп, жазама мен барын –
Эски тарых кюнлени да,
Сюймекликден кюйгенни да.
II
Эл да анга бюсюреди;
Ал атлам къанатландырды;
Къарт Державин да эследи,
Ёле туруп орислады.
……………………………
……………………………
……………………………
……………………………
……………………………
……………………………
……………………………
……………………………
……………………………
……………………………
III
Мен а, сюймекликни жорукъ
Этип, аны оноуунда
Сайлап кёпле баргъан жолну,
Илхамыма бойсунудуруп,
Элтдим жашау къаугъалагъа,
Къара къатыш къаукъалакъгъа;
Илхамым а илхамлыгъын
Багъышлап къойду алагъа.
Эл жырчы алгъыш аякъны
Алып, къонакълагъа жырлай,
Къалмаз ючюн андан къурлай,
Къарт жашла да сыйлай аны.
Мен а – тенгле арасында
Къууана сюйген къызымдан.
IV
Тенглерим бла, къош болмай,
Кетдим кенгнге, ызымдан – къыз.
Мени Илхамым а къоймай,
Кесим да болалмай ансыз,
Сыйлы хапар айта эди:
Кавказны ингирлеринде,
Ленорача, ай жарыкъда,
Биргеме болгъанын анда,
Жагъасында Тавриданы
Тенгиз таралыугъа элтип,
Тынгылатханын, терилтип,
Жырына Нереиданы,
Ол жыр а Рабийибизге
Салауат эди – халкъ тизген.
V
Унутурча ара кентни
Къылыкъсыз безиреулерин,
Молдованы этегинде
Кёчгюн чатырлагъа кире,
Алада жашагъанлача,
Кийик къылыкълы болгъанча,
Ёз тилин да харам эте,
Кеслерича бола кетди,
Аулакъ адетде – акъылы…
Алай, тюрленди бир чакъда, –
Табылды терек бахчамда,
Бир элчи келинлик къыллы.
Къарамы – мудахлыкъ табы,
Къолунда француз китабы.
VI
Ол илхам иеми мен да
Ёзден тюбешиуге элтдим,
Бу ариугъа хар кёрген да
Илинир деп, ажым эте.
Тизилип бай эсирикле,
Дипломатла, аскерликле,
Кокала да, – ол туурада,
Халгъа къарай, чёгюп къалды;
Къарайды дауур жыйыннга,
Бир бирни озгъан айбатла,
Юйню иесине татлы
Сёзле айта, тынч жыйыла
Келген жашла, къызла таба
Ышырыла – жер тапханла.
VII
Гинязланы сабыр, лакъап
Ушакълары кёллендирип,
Жаратды ол, жашла, къартла,
Чынлыла, чынсызла да – бир.
Алай, кимди ийнолайда,
Бу сыйлыла арасында,
Тыш адам кибик кёрюннген,
Сёзге къатышмай сюелген?
Бетинде бир эригиулюк,
Сансызлыкъ да бар. Кимди бу?
Евгений ишмиди, табу?
Тейри, олду, ол киеулюк,
Танылады къарамындан.
– Эрттеденми болур мында?
VIII
Тюрленнген болурму бираз?
Огъесе тюрленмедими?
Несине болур энди баз?
Жангы сюн келтирмедими?
Кимди ол бюгюн? Мельмотму?
Огъесе уа – патриотму?
Дин ахлусуму, динсизми?
Гарольдму не уа – бетсизми?
Огъесе уа, сени, мени
Кибик, бир огъурлу жанмы?
Мен а, эскиге ышанмай,
Сайла дейме бюгюнлени.
– Таныймысыз муну, хейле?
– Тюзюн айталмайбыз, – дейле..
IХ
– Да сора сен анга къара
Нек жагъаса, ёчюкленип?
Элни сёзюн биз да къуру
Этгенибиз ючюннгеми?
Огъесе уа чёрчек жашлыкъ,
Бир бирде сёзюнден шашып,
Бир болмачыны бёркюне
Узалып, атдымы кюлге?
Огъесе уа омакъ сёзню
Керти ишге санагъанлай,
Эссиз – огъурсуз болгъанын
Билмеген болупму тёздюк?
Огъесе болумсузлукъму
Баш болду бизге, буюкъмай?
Х
Насыплыды – жашлыгъында
Жашлыкъ эте, марда билген.
Кеси кёрген жашауундан
Иги дерс ала да билген;
Тюшюне артыкъ ийнанмай,
Бир затдан да кери къалмай,
Жыйырмада жюйрюк болгъан,
Отузда юйюрлю болгъан;
Эллиуде – бар борчларындан
Толусунлай азат болгъан,
Къол къыйыны бла, алгъа
Болуп, халкъгъа къошулалгъан;
- N. деп, атынгы айтып,
Бере турур кибик махтау..
ХI
Къыйынды бюгюн эскерген:
Бош берилген эди жашлыкъ,
Ыспассыз кетди ол кери,
Алдаулу кетди, ажашып;
Ахшы муратларыбыз да,
Уллу къууумларыбыз да,
Эрип, чирип кетдиле терк,
Кюзде чапыракъла кибик.
Къарайма да, жокъду энди
Ашдан-суудан башха къайгъы,
Жашау, – тёреча, бир агъым,
Бир мыстысыз кёрюнеди.
Жыйын оюмгъа келишип
Тюйюл эсенг, этме ишин.
ХII
Эл сёзлюгю болса башынг,
Тынч тюйюлдю жамауатха
Кёрюннген (этчигиз сагъыш),
Намыс а къайтмайды артха;
Тели деп, не телилеге,
Ибилис деп, ибилисге, –
Бирине да къошулалмай,
Онегин (ишин башлайма),
Атышда татлы нёгерин
Ёлтюрюп, жыйырма алты
Жылында, ол аман атлы
Болуп, жашауну кёргени
Жокъду, – не иш, не къатыны,
Сюелир кибик къатында.
ХIII
Тынгысызды, къайгъылыды,
Жер алышыр амал излеп
(Барды анга табылгъан да,
Толу разы болуп кеси).
Ол къойду эл табаланы,
Орманланы, талаланы,
Къан жугъу ауана кесин
Танытады, жолун кесип.
Ол – жокъ, бу – жокъ, желни элеп
Айланыугъа кесин берди,
Алай, ол да эрикдирди,
Эрикдирип, къайтып келип,
Тюшдю бютюн да тереннге,
Чацкийча, – отдан ёртеннге.
ХIV
Къуш-муш къабынды алайда
Адамланы арасында:
Ариу жан бери атлады,
Ийнаралы да – ызындан;
Сабыр келеди, ашыкъмай,
Мудах да тюйюл, жарыкъ да,
Къарамы бла кишини
Сынчыкъламай, ол кесини
Деберине да къайгъырмай
Келеди, андагъыладан
Айырмалы болмагъанлай,
Не кюйсюнмей, не къагъылмай;
Огъурлулукъну сураты
Кибикди, болса сурагъан.
ХV
Къызла бирден алгъасынып,
Къарт бийчеле да – ышарып,
Жашла уа, – ууалып, сынып,
Къарамына битип бары;
Къызла аны аллы бла
Озадыла, къымсыз бола,
Жангыз ийнаралды анда –
Кёлю кечиннген аламда;
Суу суратды да демезсе,
Алай аны не азчыкъ да
Табалмазса бир чыбын да,
Бир затын да эслемезсе, –
Лондончула vulgar[40] дерча,
Биреулен айып этерча.
ХVI
Ол сёзню сюеме, алай
Кёчюрген а эталмайма,
Бизде ол тюбемей къалып
Къалсын, – эсиме алмайма,
Бир чамда жараулу сёздю…
Къызны кетермейим кёзден,
Юйню къууатдан толтура,
Олтурады ол столда,
Нина Воронскаяны –
Клеопатраны – къатында.
Омагъына да къатылып,
Нина озалмайды аны,
Не бек жылтырап турса да.
Аны Татьяна озады.
ХVII
«Олму болур! – деген даммыр
Оюм жашны алды ангын, –
Хоу бир да, элни къоялыр
Демейме», – деп битди анга –
Татьянагъа – Евгений, кёз
Кёргенни да тутмады эс…
«Кимди ол? – деп сорду бийге, –
Ма ийнолайда кёрюннген,
Ушакъ нёгер испанлыгъа?»
Тикленди да бий нёгери:
– Келмейсе да быллай жерге,
Къалай боллукъса таныргъа.
Кел танышдырайым, таны.
«Кимди, айт?» – Мени къатыным. –
ХVIII
«Къачан жетишдинг алыргъа?»
– Эки жыл бола келеди.
«Кимни?» – Таняны. – «Ларина!»
– Танышмыса? – «Къоншум эди».
– О, кел сора. – Бий къатынын,
Жууукъ келтирип къатына,
Евгений бла танышдырды,
Ол да эс отун ышырды…
Бетине къарагъанлыкъгъа,
Бир къылы тепсе уа аны,
Алайлайды бети, саны, –
Алгъындача, таплай къалгъан.
Баш ура ийилгени да,
Агъачы, кийиннгени да.
ХIХ
Абызырагъан дегенинг
Эсинде иш да болса уа, –
Не къашыны жокъ тепгени,
Не эринлерин къысса уа!
Онегин анга акъырын
Жанлайды сёзюн башларгъа.
Таня уа, – тюйюл алгъыннгы,
Не адети, не къылыгъы;
Сёзю тамакъгъа тыгъылды.
Таня сорду: – Къачан келдинг?
Къайда эдинг, не жерледе? –
Сора эрине табылды.
Онегин къалды сирелип,
Агуман бола, кесинлей..
ХХ
Сиз билесиз – бу китапны
Ал жанында айтылгъанча,
Заман да, амал да табып,
Онегинни, жалыннганча,
Насийхатына тынгылап,
Кеси, ызындан тагъылып,
Къагъытла да жазып тургъан
Танямыды бу арт бургъан?
Ол къызчыкъмыды, огъесе
Тюшюмдеми кёрюнеди?
Кесими тапдырмай мен да,
Ол да мени бек кюсеген?
Ол къызмыды бюгюн сууукъ
Сёлешген, ортаны бузуп?
ХХI
Кетип къалды къонакълыкъдан,
Башын алып, юйюне ол,
Жанын терен сагъышлыкъдан
Азатларгъа табарча онг.
Жукъу келмей, кючден къалкъып,
Уянса – аллында къагъыт..
Анда уа – ол N бий аны
Къонакълыкъгъа чакъыргъаны.
«О, Аллах, арымы? – деди, –
Бусагъат хазыр болайым,
Заманында табылайым».
Акъылдан шашаргъа жетди.
Неди бу? Жангыдан келип
Ишми къалгъанды сюймеклик?
ХХII
Онегин сагъат марданы
Санап турады, ашыгъып.
Сагъат онлагъа къуранды,
Къууулду, юйюнден чыгъып.
Ол бийче отоугъа кирди,
Таняны жангызлай кёрдю.
Бир кесек турдула бирге,
Сёз а тапмай сёлеширге.
Онегин – абызырапды,
Таня соргъанны да кючден
Ангылап, кюе ичинден,
Олтурады, билмей зат да.
Битсе да аны бетине,
Тюбемейди хурметине..
ХХIII
Эри келди. Бетден-бетге
Бу тюбешиулерин юздю.
Ол Онегин бла эртте
Этген «ишчиклерин» сюздю.
Жарыкъдыла. Къонакъла да
Келип, бир бирни жокълайды,
Оюн, кюлкю, лакъырдала,
Чамла – отларын жакъдыла;
Бийчени къатында сылыкъ
Сёзле жюрюмей, адеплик
Къазан асып, сёз да – кепли;
Хар ким да бир бирни сыйлап.
Сасытмай къулакъны бир сёз,
Быллай ушакъ тутады ёз.
ХХIV
Ара кентни сайламасы
Жыйылгъаны ючюн бери,
Хар бири – элде намыслы,
Хар бири кемсиз деберли.
Бардыла къарт бийчеле да,
Сур бетли кёрюнселе да,
Халалла. Бир-бир кокала
Бир тюрлю сууукъ къубула;
Ёре къуллукъчу да барды,
Къыраллыкъдан хапар айтхан;
Къалын акъ бурмалы къартха
Эс бур, – бир келбетли къартды,
Сёзю, къылыгъы, – хар неси
Акъыллылыкъны белгиси.
ХХV
Бир жюйюсхан да бар эди,
Дуниягъа разы болмагъан:
Чай келди, – бюсюремеди,
Чурумла жакъды къызлагъа,
Ушатмады жашланы да,
Тюзню, тасха жашауну да,
Жюрюген сёзню, урушну,
Къатынына да – гурушха.
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
…………………………….
ХХVI
Протасов да мында, аман
Адамлыгъын сау эл билген,
Альбомлада къоя жазма,
Къаламларын тюгендирген;
Эшик юсюнде – тепсеуню
Къанын ичиучю сюелип,
Суратха тюшерик кибик,
Сымарланып, мёлек кибик;
Сёлеширге да кюсемей,
Сюеледи бир жолоучу,
Ышарып, бусагъат учуп
Кетериклей, жан истемей.
Аны да андагъыладан
Киши сормады алайда.
ХХVII
Онегин а ол ингирде
Танядан кетмеди узакъ,
Алгъыннгы ийменчекликден
Къалмагъанды анда бир зат;
Энди ол кюнтиймез бийче,
Мёлекгеча багъа бичип,
Тейриси кибик Неваны,
Кёрге эдигиз бир аны!
О, адамла, эрттегили
Хауагъа ушап барыгъыз,
Эрикдирип тапханыгъыз,
Жангыдан излейсиз тенгле, –
Керахат кёгетни кюсеп,
Жаннетни алмайсыз эсге.
ХХVIII
Нечик тюрленнгенди Таня,
Жанашып жангы халына!
Бийче адетинден таймай,
Кеслери кибик айлана!
Бу ёхтем, бу кючбюсюреу
Адамда къыз къанны биреу
Эслерми? Халкъны ийнагъы –
Бумуду жашны къыйнагъан!
Алгъынлада кече-кюн да
Жашны тансыкълаучу кеси,
Мёлек келгинчи уа, эси
Кёкде айгъа ёкюне да,
Табып кемсиз сюйген жашын,
Бирге къураргъа жашауун.
ХХIХ
Сюймеклик къартны, жашны да
Бирча терилтеди, алай
Жашха ол терк жабышады,
Сабанлыкъгъа – жаз аязлай…
Сюймеклик къызыу, жауунда
Сериуюн таба, жуууна,
Ёлюмсюз жашауну кёгет
Къоллу этеди, ол – адет.
Алай, кеч келген сюймеклик
Жылланы сур бурушларын
Хорлап, хазна болушалыр
Терек болурча кёгетли, –
Кюз гууахы кёк таланы
Жипиге бурур, толанлап.
ХХХ
Не сёз, – Онегин Таняны
Сабийча сюеди кемсиз,
Андан умут юзмей жаны,
Эрип, тауусады кесин.
Акъылындан тайгъан кибик,
Кюн сайын юйюне келип,
Ауана болуп, Таняны
Ычхындырмайды табанын;
Кёрпе боюнлугъун аны
Имбашларына аталса,
Къолу къолуна къатылса,
Нысыбын табады жаны,
Къол жаулугъун жерден ёрге
Алса, кёлю ётюп тёрге.
ХХХI
Ол ызындан тюшгенликге,
Аны Таня кенг тутады:
Юйюнде тюбегенликге,
Артыкъ этмей къонакъда да,
Баш булгъап къояр бир бирде,
Бир бирде – чырт да кёрмезден.
Кокаланнган деп да тюйюл.
Эл да тюбемейди кюйлю.
Онегин а – кюе, бише,
Тауусулады, эрийди,
Таня уа – бютюн кериди.
Ёпке ауруу тапды киши.
Кёрюн деселе дохтургъа,
Ол а гарала[41] буюра.
ХХХII
Жаш а мычыйды, бармайды,
Сюйгенине тюбер ючюн.
Таня анга эс бурмайды,
От алып эсе да ичин.
Онегин, ауруу къызыуу
Къысса да, торсугъуп, къызны.
Ызындан, саудан да къаты,
Тюшгенди, элни къаратып;
Бийчеге къарыусуз къолу
Бла тырнайды ол къагъыт,
Таза амалсызгъа къалып,
Болмаса да хайыр къоллу,
Ол жазгъан къагъыт ма буду,
Айтханы уа жазыууду…
ОНЕГИННИ ТАТЬЯНАГЪА
ЖАЗГЪАН КЪАГЪЫТЫ
Билип турама жанынга
Тиеригин бу жазгъаным.
Къанынг бютюн къайнар манга,
Къозгъалып ачыу жагъынынг.
Не излейме? Не сурайма?
Болалмайма аны айтмай.
Къолунга береме сылтау
Манга этер кибик сен дау.
Бирде санга тюбеп, сени
Кёзюнгде эслеп ингилни,
Ийнанмагъан эдим анга,
Жашлыкъгъа изим бермедим,
Азатлыгъым, жукъ кёрмейин,
Къурурча кёрюндю манга.
Бизни айыргъан дагъыда…
Ленскийни ажым ёлгени.
Жюрегим а, адыргыдан,
Къуу этген эди кёлюмю.
Ол элде бир бырнак адам, –
Азатлыгъымы кёрдюм мен
Багъалы жашау насыпдан.
Уллу жангылгъан эдим мен…
Угъай, – кюн-кюнде да сени
Кёрюу, ызынгдан да болуу,
Сенде ол кёз кирпиклени
Ойнагъанларындан толуу,
Сени сёзюнге тынгылау,
Агъачынгы ишленнгенин
Кёрюп, эсинги ангылау, –
Ма олду насып дегенинг.
Аладан къурлай къалдым да,
Ызынгдан тюшдюм амалсыз.
Хар сагъат да багъалыды,
Озадыла бек хайырсыз
Манга буюрулгъан кюнле,
Алайсыз да болмай кюйлю.
Тюбедим ёлюр тюгюме,
Алай, хаятны созалыр
Ючюн мен санга тюнюмде
Тюберигиме ышандыр.
Къоркъама, бу жалыннганым
Сур къарамынга тюбер деп.
Сора, ичингден алынып,
Акъылынг манга тебер деп.
Бир билге эдинг сен, – къалай
Къыйынды сюймеклик кюсеу,
Къанынг тамырынгда къайнап,
Жюрегинг а бола кесеу;
Тобукъларынгы къучакълап,
Жиляр эди игисагъан,
Терслигими жулуп, акълап, –
Къайда андан уллу саугъа;
Андан сора, суууп сен да,
Сёзюбюзню тынч, ырахат
Айтырча болуп, кёп сагъат
Олтургъанымы кёрсем да
Тамам эди. Алай кесим
Кесиме ётюрюк айтмам:
Оноуун эт, жаным – жесир –
Сени къолунгдады тамам.
ХХХIII
Жауаб а жокъ. Энтта жазды,
Анга да, не ючюнчюге
Жауабы жокъ. Жаш а, базып,
Барды бир жыйылгъан жерге.
Кирди. Кёрдю. Ол а – бир сур,
Къарамы, – айланмай, обур,
Ёмюрде да кёрмегенча,
Ким экенин билмегенча.
Жаш а жалынчакъ къарамын
Тикди анга, алай жокъду
Не аз да жумушакълыкъ да,
Жокъду бир тюрлю къайгъырыу.
Сорса уа эсенлик, саулукъ,
Хоу бир да – жалан буз сууукъ.
ХХХIV
Ким биледи, къоркъуп ишми
Эте болур эди алай:
Эрими, башха кишими
Ортасын Онегин бла
Кёрюрле деп. Да – не? Кетиу.
Кесине тырман да этип,
Сагъышлагъа тумаланды,
Жашыртын кетди да къалды.
Кеси жангыз отоуунда
Олтуруп, эсгереди бар
Болгъанны жашлыгъында, хар
Зат да кеси орунунда:
Жашлыкъ «аурууу» – кёзбаусуз
Ачхан эди мынга аууз.
ХХХV
Окъуйду, амалы къуруп,
Тапханын – Гиббон, Руссону,
Манзони, Гердер, Шамфорну,
Madame de Staёl, Биша, Тиссону,
Окъуп чыкъды – битеу Белни,
Жазгъанларын Фонтенелни,
Бир къауумланы бизден да
Окъургъа сюйюп излейди;
Альманахын, журналын да,
Мени ийлегенлени да,
Акъыл юйретгенлени да, –
Барына да жалынады.
Манга атауда уа, – къысха:
E sempre bene,[42] жюйюсханла.
ХХХVI
Да – не? Кёзлери – къагъытда,
Къайда эсе да уа – эси.
Оюмла, къыра къайгъыдан,
Тентиретедиле кесин.
Ол тизгин араларында, –
Жюрек сыр табар акъылда, –
Излейди озгъан кюнлерин,
Татлы, умутлу кюулерин.
Тас болуп эдиле ала:
Къайда эрттеледе болгъан,
Тюню тюшлеринде бугъуп,
Къуш-мушла, сёзле, хапарла;
Не – узун жомакъны къылы,
Не – къагъытлары жаш къызны.
ХХХVII
Аз-аздан ол оюмладан
Кериден-кери болады:
Эси уа болгъан затладан
Кёбюн туурагъа салады:
Эриуюл къарны юсюнде, –
Жукълап къалгъанча ингирде, –
Жаш адам жатып. Бир ауаз:
«Иги къарачы, сау болмаз!»
Кёреди душманларын да,
Типиски сёзчюлени да,
Алдауукъ нёхчюклени да,
Сатылгъан шуёхларын да.
Ма – эл юй да, ол а – анда
Бийик терезе аллында.
ХХХVIII
Аллай кезиуде акъылдан
Шашардан бола да кетип,
Этерча да болду къылыкъ,
Иш ма анда боллукъ эди.
Да – не, Россейде назмучу
Болуп, ол эди окъуучу,
Андан а назму тизерге
Аздан къалды юйренирге;
Назмучугъа ушагъан да
Эте эди – кеси къалып,
Мурулдай, къаламны алып,
Бир зат, от жагъа аллында:
Benedetta, Idol mio,[43]отха
Не чурукъ, не журнал ата.
ХХХIХ
Кюнле оза, къыш сууукъ жол
Ташларданды жаз аллында.
Поэт да болалмады ол, –
Къайгъырыу да жокъ халында.
Жаз муну къанын ойнатып,
Жашлыгъы жангыдан къайтып,
Юйюн-кюнюн къоюп чыкъды,
Жолгъа тебрерге ашыкъды.
Къонду атлы чанасына,
Къутулду Нева бойнуна,
Кёк бузда кюн таякъ ойнай,
Къууулады алгъасына.
Бу сокъмакъ жолда бу эрттен
Къайры бара болур экен?
ХL
Тюшдюгюзмю тасхасына?
Бармагъа къоюгъуз, табу!
Келеди Татьянасына
Бир тутханын иймеучю – бу.
Ёлемен халда жетеди,
Уруп, сайнагъа киреди,
Отоугъа атады кесин,
Сейир иш тепдирди эсин:
Бийче – кеси жангыз. Тёшек
Жыйылгъаны жокъ. Олтуруп,
Кёзю кёз жашладан толуп,
Бетинде да туууп ишек,
Окъуй турады бир къагъыт,
Ол къагъытха кетип ахы.
ХLI
Къалай танымазса ичи
Кюе, жарсып олтургъанны!
Алгъынлада – барчы-келчи,
Бюгюн а – бийче Таняны!
Этгенине уялады
Аллында тобукъланады.
Элгенип, Таня алайда
Онегиннге битип къалды.
Сейир этмеди, сёкмеди:
Аны саз бетине къарап,
Жалыннган халын ангылап,
Жюреги кери тюртмеди.
Алгъыннгы сюймеклиги от
Тиргизгенча болады чот.
XLII
Ёрге тургъузмады аны,
Къарамын да юзмей андан,
Айырмайды къол табанын
Къургъакъ эрин орамындан.
Сагъышы не болур муну?
Чакъны ётдю бир къаууму.
Шошчукъ ачды тилин Таня:
«Болду. Тур. Ачыкъ айтама
Санга бюгюн, бу сагъатда –
Эсингдемиди, Онегин,
Ол биз экибиз тюбеген
Кюн жаяу жолчукъда, садда,
Дерсинге кетгени эсим?
Бюгюн а – мениди кезиу.
XLIII
Болур эдим таза, кирсиз,
Табыракъ да ол заманда,
Сюйюп эдим сени кемсиз.
Сен а не къайтардынг манга?
Сууукъ къарам. Манга дери
Кёрген болуренг кёплерин
Сени ючюн ёлгенлени.
Эсиме тюшсе уа, мени
Къаным жюйрюгюн бёледи.
Сени сууукъ насийхатынг…
Алай, сенде мен бир хата
Кёрмейме, жаным биледи:
Намысымы сакълагъанынг
Ючюн санга – разылыгъым!
XLIV
Ол кезиуде сен артыкъ бек
Жаратмай эдинг да мени?
Бюгюн ызымдан былай нек
Болгъанса да? Энди неми
Жаратдынг? Баям, асыллы
Адамланы мен санына
Къошулгъанымы. Байлыгъым
Да болур сени алдагъан.
Баш иеми урушлада
Къыйыны болгъаны ючюн
Сюедиле, багъа бичип,
Олму этдирди гурушха?
Мени уялтып, кесинги
Акълауму келди эсинге?
XLV
Тыялмайма кёз жашымы…
Ол Танянг эсингде эсе,
Билип къой: бар жашаууму
Берир эдим, къолдан келсе,
Ол кюйдюргюч сёзлеринге,
Жашлыгъымы сезгенинге,
Бу жарсыудан, бу къагъытдан
Ала сыйлыдыла, къайда.
Сен ол заманлада мени
Жашлыгъымы бетин этдинг…
Бюгюн а баш уруп келдинг,
Неди сени бу этгенинг?
Акъыллы, эсли да болуп,
Нек болдунг сезимни къулу?
XLVI
Манга уа, Онегин, ма бу
Кёзбау жашауну монглугъу,
Бу айбат юй, ийнан, табу,
Мында тапхан онглулугъум, –
Зийрет кёрюнедиле. Мен,
Бир капегиме да кёрмей,
Аланы барын бир китап
Тапкагъа, ол элде бир тап
Чагъыучу терек баулагъа
Алышыр эдим, мен санга
Тюбеген ма ол заманнга,
Къояр эдим къор болмагъа,
Аналыгъым жатхан жерге
Ауана ийген терекге.
XLVII
Насыбым аллыма келип
Къалгъан заманчыгъым эди,
Къадарым а, кёп эркелеп,
Башха адамгъа тюбетди.
Унамай эди анам да,
Сансыз этдим да аны да,
Эрге бардым. Сен, ангылап,
Эсли адамча, тынгылы
Терге да, къоюп къой мени.
Ёхтем адамса, бир сёзсюз,
Болма бу ишде тёзюмсюз,
Ийнан, бек сюеме сени,
Алай, ёмюрден ёлюмге
Кертиме башха биреуге».
XLVIII
Кетеди ол. Онегин а,
Элия ургъанча, къалды.
Буруш сезим, жюрегине
Тюйрелип, бютюн къадалды.
Алайлай бир таууш чыкъды,
Таняны эри ачыкъдан
Сюелди да, жигитими
Аман кюнюне тюбеди.
Окъуучум, да биз да аны
Къояйыкъ энди алайлай,
Анса да ызындан къалай
Кёп жюрюгенбиз, алданып.
Эртте этерибизни кеч
Этдим эсе, окъуучум, кеч!
XLIX
Окъуучум, кимим эсенг да,
Шуёхум да бол, не – жауум,
Санга шуёхлай кетсем деп,
Анга аталды жашауум.
Жазгъанымда сен излеген
Затла табылсала – иги,
Болмаса да, манга айып
Этме, табу, тырман салып.
Бек сюе эдим – сен мында
Жюрек ырахатлыкъ берген,
Арыгъанынгы селейтген
Затчыкъла тапхан сагъатда
Айырылыргъа. Кечгинлик,
Эталмадым эсе тенглик.
L
Жол нёгерим, сен да кечир,
Кечир, жюрек Ием, сен да.
Сизге атагъанма энчи
Къыйынымы, кесими да.
Бирге узун жол арытдыкъ,
Жашау да онг бермей артыкъ.
Ушакъ арасында заман
Озду, бизге табын сала.
Онегин бла Татьяна
Тюшюме келип кетгенли,
Ангым аланы кютгенли
Турду къалам тынчлыкъ тапмай.
Романым къаллай боллугъун
Билирге жокъ эди онгум.
LI
Болгъаны болду – ал жанын
Окъугъанла энди къайда…
Садидеча, бири – жангы
Дунияда, бири – узакъда.
Суратын а Онегинни
Мен аласыз ишлегенме.
Таняны уа… Жан туккулум…
Болгъанма ишексиз къулу.
Жашауну эркелик сууун
Заманында къоя билген
Саналыр чынтты кишиге,
Махтаулу болур, асыулу.
Къойсун да, къалсын ол эсен,
Онегинни къойгъанча мен.
Ахыры.
Болдино
Гуртуланы Салих
кёчюргенди.
РОМАНДА ТЮБЕГЕН АДАМ АТЛАНЫ ЮСЛЕРИНДЕН АНГЫЛАТЫУЛА
Гомер – эрттегили румлу поэт; Грим – франц. тилде алай гяпчиге айтадыла; Бентан – франц. экономист; Диана – айны тейриси; Дидло Шарль, 1767 – 1837, французлу балетмейстер; Истомина Авдотья, 1799 – 1849, орус балерина, Дидлону шекирти; Катенин Павел Александрович., 1792 – 1853, орус поэт, кёчюрмечи (тилманч), драматург; Корнель Пьер, 1606 – 1684, франц. драматург. Катенин аны пьесасын орус тилге кёчюргенди; Клеопатра – Мисирни тиширыу патчахы; Княжнин Яков Борисович, 1742 – 1791, орус драматург, поэт. Озеров Владимир Александрович, 1769 – 1876, орус драматург; Петрарка, 1301 – 1374, италичы белгили поэт; Ромул – тарыхда айтылгъанына кёре, Рим шахарны мурдоун салгъан; Руссо – франц. экономист, философ; Сея – франц. экономист; Семёнова Екатерина Семёновна., 1786 – 1849, орус актриса;
Шаховской Александр Александрович, 1777 – 1873, орус драматург; Феокрит – эрттегили румлу поэт; Фёдра – рум мифологияда Тесейни къатыны, кесини жашлыгъын (ёге жашын) сюйюп, кеси кесин ёлтюрген; Флора – гюллени тейриси; Фонвизин Денис Иванович, 1745 – 1792, орус драматург; Чаадаев – орус философ; Энеида – Вергилийни Трояны къоруулагъанлагъа атагъан «Энеида» поэмасы; Эол – рум мифологияда желни тейриси; Ювенал – эрттегили румлу поэт;
[1] Романы биринчи башы Пушкин бешинчи башын жаза туруп басмаланнганды. Аны, биринчи башын, басмагъа бере туруп, окъургъа, анга кёре уа – оюмун да айтыргъа къарындашы Лев Александровичге бергенди. Бу башдагъы 17 тизгин къарындашына айтылгъан сёзледиле.
[2] Эрттегили немецли философ
[3] «Днепровская русалка» деген чыкъарманы биринчи бёлюмюнден.
[4] Ингилизли жазыучу
[5] Французлу суратчы
[6] Ричардсону бир романыны жигити
[7] Жарлы Иорик (Шекспирни пьесасында Гамлетни гяпчини баш сюегин кёрюп айтхан)
[8] ол заманда жюрюген орден
[9] Жангылыч бла Байроннга аталып къалгъан повестни жигити
[10] Матюринни белгили чыгъармасыны жигитлери
[11] Карл Нодьени романныны жигити
[12] Мифологияда Аполлону экинчи аты
[13] Ол замандагъы жырладан бир тизгин
[14] А.Измайлов деп жазыучу ол кезиуледе бир ауукъгъа чыгъарып тургъан журнал.
[15] Е.А. Баратынскийни юсюнден айтады
[16] Сиз бу чапыракълада не жазсагъыз да…
Аннета сизниди толу (франц.)
[17] Пушкинни заманында жашагъан поэт.
[18] Вяземскийни «Биринчи къар» деген чыгъармасындан.
[19] Баратынскийни «Эде» чыгъармасындан
[20] «Кишиу кишиуню печьге чакъырады жукъларгъа», – деп, той болур чакъда жырланыучу жырчыкъдан алыннганды.
[21] Жастыкъ тюбюне тузлу гюттюню салып жатханча, аллай адет. Алай бла къыз кимге барлыгъыны атын билип болгъанды.
[22] Жымыра — рак
[23] Ломоносовну белгили назмусундан
[24] Романда бостон, ломбер, вист деп, карт оюнланы атлары айтыладыла.
[25] Карт оюнну вист тюрлюсюн ойнагъанла
[26] Омар Хайямны юсюнден айта болур.
[27] Котильон – эрттегили француз тепсеу: анда биринчи тепсеген экеулен, башха тепсеулден алып къурашдыргъан затланы бирсиле ызларындан къатлап барадыла
[28] Мифология жигит
[29] Регул – астрономияда жарыкъ жулдуз
[30] Вери – французча ресторанны иеси
[31] Дуэль
[32] Керох ишлеген уста
[33] Жашау зауукълукъда жашаргъа сюйгенле.
[34] Левшин – эл жашаугъа табыннган
[35] Трояны патчахы. Кесини сыйлагъан жолундан таймаз ючюн ёз жашаууна эс бурмагъан.
[36] Пашенька (франц.)
[37] Трагедияны тейриси
[38] Комедияны тейриси
[39] Тепсеуню тейриси
[40] Айыплы, бедишли
[41] Алгъын саулугъанда чып табылгъанны, Кавказ жанына буюруп болгъандыла, гара суула бла бакъдырыргъа, «на воды» дегенлери олду. Пушкинде да – алай.
[42] Аперим, жюйюсханла
[43] Виолетта, мени жанымса