Проекты

Гуртуланы Салих
ЁЧЮЛМЕЗ ОТХА
ЖЫЛЫНАДЫ
САБИЙ
Назмула, поэмала
Нальчик
ООО «Печатный двор»
2015
Ата журт урушда Уллу Хорламгъа къыйынлары
киргенлеге – къазауатда жоюлгъанлагъа,
артда ёлгенлеге эм саулагъа атайма бу китапны,
Хорламны 70-жыллыгъына багъышлап.
Автор: Гуртуланы Салих – Совет Аскерни Хорлам
ючюн сермешледе жан берген офицери
Гуртуланы Султанбекни жашы
ISBN 978-5-905770-60-9
© Гуртуланы С. С., 2015
© ООО «Печатный двор»,
2015
3
ЁЧЮЛМЕЗ ОТХА ЖЫЛЫНАДЫ САБИЙ
Бу жашчыкъ – 7-жыллыкъ Азрет – кесини аппасы (бу китапны жазгъан) бла Ёчюлмез отха къолчугъун узатып жылына
турады. Ол кюн кеси да бир аязлы кюн эди. Совет Аскерни Уллу Ата журт урушда уллу къыралыбызны азатлыгъы
ючюн сермешледе жан берген офицери Гуртуланы Солтанбекни туудугъуну жашчыгъыды. Бу отха Солтанбекни
жашлары да жылына ёсгендиле, жашларындан туугъанла
да – алай, бюгюнлюкде уа туудугъуну да туудугъу, аппасыны
атасыны хурметине жандырылгъан Ёчюлмез отха жылына, Уллу Хорламны болдургъанлагъа хурметни белгисича
сюеледи
4
Сабий жылынады ёчюлмез отха,
Акъгъа тартхан къолчукъларын узатып.
Эшитиледи ол сейирлик суратда
Солдатны ауазы, келип узакъдан.
Кюн а мылдыжгъы эте эди къыстау.
Чапыракъла чюйре-чюйре айланып,
Аязны ол сабийден кеси къыстай,
Шумсуз болса сюедиле алайы.
Жюрек жылыуумуду ол солдатны,
Аны манга бюгюнлюкде ким айтыр?
Огъесе уа ол аны жара табы
Болупму жана болур былай къаты?
Менден сора бир сабий жылыныр деп,
Ол урушну уллу жюгюн кётюрдю.
Ёз къаны бла сугъаргъан бу жерде
Сабан битгенин сюйгенди кёрюрге.
Урушдан сау къайтханла уа, кёллери
Тола-тола, кеслерин терсге санай,
Излейдиле, излейдиле тенглерин:
«Игиле жоюлдула, биз а – саулай».
Саула уа терс тюйюл, къадар кёргенден,
Окъ кимни айыртлады кюйсюз кюнде:
Биреуге, юлюш болуп, окъ тийгенде,
Биреуге, юлюш болуп, жашау келди.
Алай, ол жоюлгъан да, сау къалгъан да
Бир мурат эте эдиле, жангыз бир:
5
«Келир дуния бюгюн бизге къарайды,
Жылыу тапсын энди тууарыкъ сабий!»
Бюгюн а ма, абаданла артхаракъ
Туруп, сабийни жылынма къойдула.
Бу отдады хар жоюлгъан айтырыкъ,
Бу отха хурмет-сауланы къолунда.
Туурада бюгюн ол мурат кёрюндю,
Атын чапдырып, от чакъдырып бара.
Булутла уюп къалдыла кёкледе.
Шумсуздула терекде чапыракъла.
Кёк да, жер да, таш-агъач да, темир да –
Сабийни жылынма къойдула алайда.
Бу от ол сабийни жай эрттениди.
Огъурлу муратны оту – аллында.
6
ТЫНГЫЛАЙМА ЖЕРНИ ТЕБИУЮНЕ
Бауурландым…
Къулагъымы салдым…
Тынгылайма жерни солуууна.
Излейме, терегим, тауум сауда,
Жууап жюрегими соруууна.
Кёп сорууум жокъду,
Ол жангызды:
«Дуния къалайды, сен билгенден, Жер?»
Узакъда умут отум жанады,
Ким билсин,
Ол умут къачан жетер.
Жаратмадым мен жерни солууун,
Тынчлыкъ жокъду терекге, кырдыкга:
«Юзюлмесе адамны саулугъу,
Жашау, – дейди умут, – болмаз дыккы».
Басхан тарында
Бийик наратла
Кибик, сакъма мен жашау тёрюне.
Эмегенлени хорлагъан нартла
Кёпдюле алыкъа бу ёмюрде…
Ёрюзмек да бар,
Бийнёгер да бар,
От жукъланмагъанды от жагъада.
7
Алай,
Баш кётюрмей,
Энтда къадар
Къайгъы этдиреди къышда, жайда.
Аны себепли,
Жерни къайгъысы
Мени да къайнайды жюрегимде,
Терек ауады –
Кече арасы
Келеди кюнню эки тенгинде.
Ышанып турама тенглериме,
Умутуна да жетер – ийнаннган;
Тынгылайма жерни тебиуюне,
Уллу жер да тынгылайды манга.
8
1944 ЖЫЛ. 8 МАРТ
Байрам къайгъылы тюйюл эди халкъ.
Музух ийис алып эди дунияны.
Эл бахчала уа чагъып эдиле акъ.
Тюгенмей эди жазны ариу жаны.
Да байрам къайгъылы тюйюл эди халкъ.
Ырысламай ышарыргъа айыпды.
Тютюнюн жибереди кёкге ожакъ.
Жерни башын жашил кырдык алыпды.
8-чи Март, къайгъылы тюйюл халкъ,
Урушчула бузгъан эдиле аны.
Ийнекле да отлай эдиле бир сакъ,
Тынчайтмай эди заман да аланы.
Байрам къайгъылы тюйюл эди бар халкъ.
Хар ким ышанып къарайды орамгъа.
Ол орам а элтирикди бек узакъ,
Бузулмазлыкъ чек саллыкъды арагъа.
Келишмейдиле Салта бла Оракъ, –
Тюзлюкню тюрленмезлик белгилери.
Байрам къайгъылы тюйюлдю ол кюн халкъ,
Унутурча болду сюйген жерлери.
Кимге керек болду ол уллу жасакъ?
Энтда иш да жашырындыла терсле.
Байрам къайгъылы тюйюл бюгюн да халкъ,
Байрам болур, –
Жюрек эркинлик берсе…
9
ЖИЛЯЙДЫ ТЕРЕК
Жарылгъанды узунуна кюнлюмню
Кюз сайын къызарта туруучу эмен.
– Не болгъанды, ким тийгенди кёлюнге?
– Халкъымы жеринден къыстап кетерген…
– Жарылгъанынг а неди?
Къаты болуучу эдинг да.
Жюз жылны сууда да чиримей тургъан.
– Халкъымы ачыууна эригенден,
Мингжыллыкъ тау кибик,
Юйреннген жеринден къысталгъан таулугъа.
Ачыуум, ичиме сыйынмай,
Мени жарып, жилямукъ болуп чыкъгъанды
тышына.
Он юч жыл, къадарымдан ыйлыкъмай,
Чапыракъларым, мени жапсара,
Юсюме ышыла.
– Халкъынг къайтханды жерине.
Бети жарыкъды, къарны токъду.
– Болсун, алай аны унутхан, –
Тюкюреди келир кюнюне.
Ачыугъа юйренирге амал жокъду.
10
ТУУАР ВАГОН
Бузулмай бара эдиле вагонла.
Бири да жокъ узакъ жолда тууарылгъан.
Аз эдик – жетмей эдик миллионнга,
Ма ол адамла эдиле «тууарла».
Жазылырла кёп романла, повестьле,
Заман букъдуралмайды сепгил бетин.
Ашыкъмай бара эдиле поездле,
Къоркъгъанча барыр жерине тюберге.
Ахшы умут, туугъунчуннга къарыла,
Ичинден кюйюп, кюйюп, тауусулду.
Сабий сабийле, уялып къартладан,
Ауларын толтура эдиле суудан.
Кёрмезге кюреше эдиле къартла,
Амалсызгъа къалсала жаш келинле.
Жыл а бир ышанырча эди мартда, –
Къыркъ тёртюнчю жылны марты келгенде.
Дунияда быллай бир жер барды деп
Билмей эдиле таулада ёсгенле.
Ол адыргы эллеринден кенгледе
Асыралмай къаладыла ёлгенле.
Жолгъа бирден чыкъгъан эди халкъыбыз,
Ушкок туталлыкъларындан къалгъанла.
11
Къазах, туркмен, таджик, узбек эм
къыргъыз…
Кёп миллетни танытдыла къайгъыла.
Ала эгеч болдула, къарындашла,
Закон эркин этмей болса да аны.
Амалсыз азыкъларын бизге ташып,
Кеслери кемиргендиле ташланы.
12
***
«Бизге ушайса, – деп эрменлиле,
Арарат ташлары бла ант этдиле. –
Ниетинг – Севан ариулугъунг болур,
Акъылынг – тауларыбызча бийик».
«Таула бизде да бар.
Кёлле болмагъанлыкъгъа, тенгизле бар.
Кёлю, тенгизча, кенгди гюржюлюню.
Ол бизге ушайды», – деп сюелдиле
гюржюлюле.
Тенгими къолуна къарай, чыганлы
Мени кёзюме къарагъанда, аны къоюп:
«Бу бизденди, муну къатында сёзюм
Керти болургъа амалы жокъду, –
Бир жанына кетме къоюгъуз муну:
Истепледе кечеги от жарытсын бетин,
Атла кишнеулери уятсынла жукъудан,
Къатын иш бла болмасын иши,
Тиширыула къарайдыла къолгъа», –
Деп къойду.
Жерибизден биз къысталгъан жыллада,
1944–1957 жыллада,
Узбеклиле айта эдиле алай:
«Бар сюйген жеринге, бар,
Узбекли сунуп къоярыкъдыла сени,
13
Таулу болгъанынгы ким билликди,
Иегили чапан * да кий да,
Аумасыз бёркчюк да сал башынга,
Аны бла битди ишинг.
Комендант танырыкъ тюйюлдю», –
Деп сюелиучю эдиле узбеклиле.
Ким да болайым, – башха тюйюлдю,
Кёлюм ачыкъды барыгъызгъа.
Тыш кёрюмдюм бла угъай,
Жан халаллыгъым бла ушайма барыгъызгъа да
мен.
Чыганлы болуп, кечеги отда жылындым,
Атха минип кече ауаналы жюрюдюм.
Узбекли болуп, мамукъ жыйдым.
Гюржюлю болуп, Руставелини дуниясына
кирдим.
Къадарымы юсю бла да бар эдиле бир
ниетлилерим.
Манга тыш кёрюмдюлери бла,
Дуниялыкъ къадарлары бла ушагъанла,
Кюнлери жетмей къалгъан къушлукъгъа:
КЪАРАЧАЙЛЫЛА,
КЪАЛМУКЪЛУЛА,
ЧЕЧЕНЛИЛЕ,
ИНГУШЛУЛА.
* Узбек къаптал.
14
ЧУМ ТЕРЕКНИ ТЮШЮ
1
Тюш кёреди чум терек къарлы кече:
Был-был этген чумларындан къан тама,
Жаугъан къар да ол къызыл къанны ичип,
Кёкге элтип, андан жауады таугъа.
Къызыл къарны ким кёргенди дунияда.
Бетле, къолла да этедиле сейир.
Сагъышлы чум терек кесин аярдан
Тюйюлдю, – кесинден эсе бу терслик.
Акъ къар нек болуп барады къызыл къан!
Акъ акъыл да нек болуп къалады мор!
Чумну къайиш къабугъу болду жукъа,
Кесин къыйнайды терек, этеди хор.
Къанын юйюшдюреди кёгетинде.
Ташыча къатып къалады ол къаны.
Чапыракъларын жулкъду ёретинлей,
Баргъан суу аны къызгъанындан къайнап.
Тамырына узалады юзерге.
Жеталмайды, – ол а узакъда чирип,
Уянды…
Элде жокъ адам бир дерге.
Къараса – таулу халкъы кёчюрюлюп.
15
2
Терсликлерин таша бармакъгъа чулгъап,
Атын а Ысталинни айтды заман.
Он юч жылдан сора жан кирди чумгъа,
Юсюне жаз жауунну къойду жаума.
Айбат этип турду кюнлюмню терек, –
Терсликге адамдан да бек ачыучу.
Бирде уа шатык бутакълары эрип,
Биягъыча бузула башлады чум.
Эки тенг.
Бири сёзю бла керти.
Бирси уа иши бла
Керти адам.
Таула да жангырадыла хар эртден.
Заманнга ачыкъ – былада жокъ алдау.
Адам а… Сёзчю кётюрмеди тенгин,
Халкъ, атын айтып, бийик кётюргенде.
Шор тарап ичи, такъыр этди кенгин
Тенги барлыкъ жоллада кёпюрлени.
Чумла кёргенни тауларым да кёрюп,
Болса да эслетмей турдула, тёзюп,
Сейир этедиле обала, кёрле,
Ичлеринден къууанадыла терсле.
Чум тау тюйюл – кётюралмады аны:
Юйретмеди таулуну кёчгюнчюлюк.
16
Он юч жылны ханс басхан арбазланы
Унутду да, жарсыуларын ёчюлтдю.
Къайнап чагъыучу агъачда жокъду чуу.
Суу татмайды кюнлюмлени эркеси, –
Терсликни, алдауну да сюймеген чум,
Ол ачыудан ёлтюре кеси кесин.
Айып этди, чачын да жулкъа, ол чум.
Тилсизди ол, айтханлары уа – ачыкъ.
Тенгини игилигине къусуучу
Адам журтуна да болмаз тыянчакъ.
3
Чум тарыгъа эди бирде жаууннга,
Къатында тереклеге да эшитдирип.
«Терекни жаны жокъду» деген жаннга
Дау этеме, адам къабына кирип.
Мен айтырыкъма – кимни жокъду жаны,
Букъдурмам туугъан ташымдан, элимден:
Терекде сынап кючюн, тёрт да санын,
Кесин кишиге санагъан телини;
Игиликге жашыртын тюкюргенни,
Сууун ичип, ашын ашап жерими,
Биреуню кёзюнде чёпню кёргенни,
Томуроуну да эслемей кесинде;
Зорлукъ ишге тёзерге ёч болуучу –
Жаным барды демесин бу дунияда.
Мен айтама, мен – агъачда ёсген чум,
Тынгыла сен – къара сабанчы адам.
17
ГОППАН
Быжылдап айраны, кёмюгю – алчи.
Чалгъычы таулуну нёгери – гоппан.
Къыйырда тансыкъдан ишлеген малчы
Юйюне ийгинчи кёп этгенди уппа.
Эменле шууулдап тургъан бетлеге
Къарайма, къолумда тутханлай сени.
Мени халкъыма кёплени тюбете,
Хапарларын да айтдынг кёплени.
Кекиртген айран мыстысы бурнуна
Ургъанча, тунчугъа таулу истепде,
Хар атламы да терсликге уруна,
Тансыкъгъа окъун сени кёп изледи.
Жагъада жеркге къууанады Акъ Суу.
Чертлеуюк юлкюле чакъдыла къалын.
Гоппан бла ичсенг татлыракъды суу,
Кеси ёсдюрген терекден кюч алып.
Кёчген да этгенди, айырылмай бизден,
Туугъан ташыбызны татыуун келтире.
Узакъда окъуна бизни жерибизни
Чумларын, чинарларын тюзлеге билдире.
Мени бир да чакъырма, тенгим, сен тахтагъа.
Жерибиз хауасын къызгъанмай келтирсин.
Къаралгъан, ашалгъан, жылтырап тохтагъан
Гоппанны бозасы, айраны кекиртсин.
2 Заказ № 150
18
УНУТМАЙМА БИР ДА
Унутмайма бир да Къыргъызны,
Сабий унутмайды бир кёргенин:
Атыбыз айтылды къаргъышда,
Эсине тюшген бизге кериле.
Сабийле эдик керти да биз,
Абаданла, адамлыкъча, – аз.
Ызыбыздан жиляй къалгъан элибиз,
Бийикледе сарнай озгъан къанкъаз.
Унутмайма бир да Къыргъызны.
Кёргенин унутмайды сабий:
Татлы этгенди гыржыныбызны
Къоншубузну бизге къарагъаны сабыр.
19
***
Ит да юрмей эди элде,
Жел да къачханды агъачдан.
Эл уясындан кёчгенде,
Табийгъат жарасын ачды.
Къара кийди.
Юрмейди ит.
Жел тохтатды ойнагъанын.
Эшикге тагъылды кирит,
Чыпчыкъ да къойду къоннганын.
Кёпмю барлыкъды былай бу?..
Сёз табылмайды сылтаугъа.
Он юч жылны жерни сабы
Къуру жаудургъанды таугъа.
2 *
20
***
Сабанны жокъду къыйыр-чеги.
Мамукъ тизгинле сыргъандыла жерни.
Шаптал терекле, ёзен бийчелей,
Кюнню жутадыла, эринип.
Быллай шапталны тау этекледе
Хычыуун эди бирде бир кёрген.
Чыпчыкъ бала уясында тюкленди,
Анга тынч кёрюнедиле ёрле.
Шаптал терекле азия кюнню,
Суунуча, ичедиле, кёгет къайната.
Аны къолундады эркинлик,
Жериндеди,
Акъылында жокъ бир жары къайтыргъа.
21
***
Кесим бек сюе эдим да сени,
Кырдык да нек сюйсюн кюнню алай, –
Сен да къыйналып сюерча мени,
Сейир этерча ёлгенле, саула.
Сыйлы жерими юсюнден хапар,
Айтама санга, ташланы махтап:
Бийиклеринден тюшмейди Малкъар!
Къашын тюймей къарайды мартха!
Элими хапарын айта эдим,
Жерклени, чинарланы кётюре:
Жаным азат бола кибик, эркин,
Бетде азат болгъанча тюртюле.
22
***
Озгъан кюнюнг къайтармайды кесин.
Суу а къайтыучуду дейдиле ызына.
Кюнюнг а къайтмасын,
Жангырып келсин – келсе.
Къышынг – мартланыр.
Ашыкъсын жазынг.
Къайтарылса озгъан кюнле,
Мен, сора менича кёпле
Аталарындан айырылыр эдиле замансыз.
Къысталыр эди жеринден халкъым,
Тола кёллери…
Къайтып келмесин тарых,
Жашаяллыкъбыз ансыз.
Къайтып кюрешме, Заман.
Комендантла къалсынла ишсиз.
Ийнекле сыйырылып,
Сютсюз къалмасын сабий.
Сабанчы жерни сюрсюн,
Мангылай терин ичсин,
Ултхачы болмасын ансы
Жашауда бий.
Керек тюйюлсе – къайтма, кюнюм,
Не кёрдюм эсе да, – мениди ол, мениди.
Къайтама деп,
23
Ырахат кечиннген чыпчыкъланы,
Жангы заманымы юркютме, къачырма.
Алайсыз да ай жарыгъы,
Кеси кесине ышанмай,
Асыры акъырын,
Жолну, бугъейге кетерге къоркъгъанча,
Къармап-къармап кёре келеди…
Акъырын энеди.
24
***
Мамукъ сугъарады таулу биченчи.
Анга заман ариу сёзюн аяды.
Къысталыуну болмаз унутхан-кечген, –
Чёп багъасын тутмай къалгъанды адам.
«Сокъураныу».
Ол кинода жашлагъа
Не хазна ангылатыр болгъанны.
Жангыдан жазаргъа керек жашауну,
Тарыхынг эсе таркъаймаз байлыгъынг.
Жазылгъан жашауну къырып, жангыдан
Жазаргъа кимге буюргъун, кимлеге?..
Жашауну къырыу – ишинден
жангылгъан
Тюйюл, – алгъа керек аны кёмерге.
25
***
Жашлыгъым излейди Ленин районун, –
Женгил мамукъ къыйын ёсюучю жерни.
Тюшлерим Акъ Суу башларына къонуп,
Кесим а къыдырама къыргъыз элни.
Гыржынларын унутмайма аланы –
Хычыдан, мамукъ сыфгъымдан этилген.
Кюндюз къызыудан хауа да – ауланып.
Термиле эдик татлы ана тилге.
Тиллерибиз мушашдыла, насыпха,
Жюреклери да, бизнича, жумушакъ.
Жашауум: «Менден ол кюнюмю сыпхар» –
Десем, этме манга сен ол жумушну.
Унутмам мамукъ сугъаргъан сууларын,
Жер дармандан кёмюклене келиучю.
Адамларыны керти аслылары
Темир терекле болуп сюелиучю.
Закондан да къоркъмай эдиле ала.
Кюн кюйдюрген бетлери – халал, жарыкъ.
Аладыла мени бийик тутханла,
Тюрленмей турадыла ол жылларым.
26
***
Ууалмай да къалай къалгъанды
халкъым.
Кюннге да кюйюп, суугъа да таланып.
Асыры ачыудан кюйген узакъла
Къолгъа алып къойгъандыла тауланы.
Эчкиле кюте эдиле тюзледе, –
Кавказда бийик таулада кютюучю.
Жаш анамы жолда къалгъан кёзлери, –
Кавказгъа, урушха да тенг кетиучю.
Тауда – салкъын.
Тюзде – исси.
Санлары
Юйреналмай къыйналадыла мында, –
Таш тюйген къолла мамукъ сабанланы,
Амалсыз болуп, ишлеген заманда.
Жер сапдан жарыла эди къызыуда.
Тер, кюйдюрюп, жууа эди бетими.
Ол эди халал жолуму ызлагъан
Адамгъа – инсаннга жумуш этерге.
27
***
Ханс – иеси болуп къалды арбазны.
Азанчы жокъ.
Минарасы да эски.
Къартланы мухажир этдиле базла,
Къан этдиле баргъан сууланы терсле.
Тилинг да жокъ…
Дининг да жокъ, уо таула!
Суу элтген жонгурчхалай болду халкъым.
Узакъ Къыргъызда къыргъыз тенгин табып,
Жангыдан аякъланыргъа нек къалды?
Соруу барды.
Жууап жокъду.
Тау жели
Этекле бла жетеди тюзлеге.
Тахталада олтурадыла серле.
Аякъ тюп болгъанды халкъны тюзлюгю.
Он юч кере эриди башлада къар, –
Андан къарап кёрюп турдукъ барысын.
Къалдымы межгитге барлыкъ акъсакъал,
Къалгъан этген болур эди, – баралса.
28
КЪЫРЫМ ТАТАРЛЫ
Зауукъ эди тенгизи Ялтаны.
Адам дегенинг – санап саны жокъ.
Къол ызы бар эди къырым татарны,
Ызы болгъан ташны уа жаны жокъ.
Кёзге кёрюнмеди тенгиз зауугъу
Базарда эшитгинчи жууукъ сёзюмю.
Тил бла, дин бла да жууугъум,
Жукъу да кирмейди кёзюме.
Кирирге ушайды жан ташынга,
Къаш кётюредиле тауларым.
Ийнана эсенг къарындашынга,
Жюрегимдедиле сени тапларынг.
Тап да кетер, эт къайнап, дедиле,
Тырмысы сыйдамланыр кибик ташны.
Биз тюйюлбюз анга ийнаннган телиле,
Къайтып сюелмезле къоргъашла.
Жериди дарман хар кимге, менден
Бек киши да билмез аны.
Алай жер да тилейди: эсден
Кетермегиз ёмюрде тасланы.
Топуракъларын келтиребиз ууучда,
Сюеклерин къоя узакълада.
Ёмюрюбюзню темир тауушунда
Жерлерибиз да бизни жокъладыла.
29
ЛЕНИН ЖОЛ ЭЛ. 1944 ЖЫЛ
Адамлыкъ адет тюйюл эди
«Ленин жолгъа» бизни келтирген.
Онбеш кюннге да тюгенмеди
Темир жолну къызгъан темири.
Кюн да ушамайды сууургъа,
Салкъында келгенлени аяп.
Тюклю шапталланы сугъаргъан
Суучукъ кёмюкленеди, къайнап.
Ёкюре къалгъан ийнеклери
Келлик сунуп бери, таулула,
Сабийлерини кекеллерин
Сылайдыла, ёкюне-бууула.
Тангла да оза, кечеле да…
Ийнекле да жокъ, сют да – къайда!
Сабий акъылы кечинеди
Ана кёзюне къарауда.
Жиляйды жер, кесин тыялмай,
О ташым, топурагъым, адетсиз.
Къыйналадыла къартла, тиялмай
Эски намазлыкъгъа абдезсиз.
Терслик бара эди бегине.
Къарылгъач бала болду тюзлюк.
30
Къууанмадыла тюбегенле,
Билмей кимден келгенин терслик.
Эллери уа «Ленин жол» эди…
Таза ёледиле сейирден.
Мында бир насыплы жокъ эди, –
Келсе, ол келликди бирден.
31
ЧЮЙЮТЛЮЛЕНИ КЪЫРАДЫЛА
Жерге чанча чюйке жютюлерин,
Ойнайбыз, тау оюндан тоялмай.
Къыра эселе чюйютлюлени,
Да бизни уа аяп къойдуламы?
Сабийге – чюйке.
Уллугъа – кёчгюн.
Чапыракъ этеди шаптал терек.
Къыргъызлы тюйюшдю мени ючюн, –
Сыннган жаным сюеледи ёре.
Бирдиле чюйютю, таулусу да,
Басынчакълау болурдан бир къалса.
Шаптал терек, кючю тауусулмай,
Кёгет этеди ол терслик къарсда.
Чюйютлюлени къыра эселе,
Ол ишге къууаннган мен тюйюл.
«Ленин жолда» шапталла битселе,
Тёзалмай, тюшеди тюгю.
Огъурлу ишни болмаз миллети,
Зорлукъну да кишиге атамам.
Къыргъыз шаптал, ариуду ниетинг,
Салкъынды кенг ауанангда жатма.
32
АУУЗ СУУЛА
Къудурет сыннган терекге кюлмейди.
Сыныуда жарсыу кёпдю, къууанч а – аз.
Аууз сууларындан тоя билмеген
Къыйынлыкъгъа тюшгенни ангыламаз.
Жашау – такъыр.
Аякъ алады зар.
Мен – кавказлы жаш – бир Аллах ургъан.
«Ленин жолну» базары – татлы базар,
Аууз сууларымдан мени тойдургъан.
Уруш сабийлери – жомакъ сабийле,
Юзюлмеген урходугу жашауну.
Заман аланы, тылыныча, ийлеп,
Къаты ёсдюрдю кесине къаршыда.
33
ЖАНГЫ СЁЗЛЕ
«Мухажир», «Баштакъ», «Зиндан»,
Ашыма, сууума тенг
Болуп – болмаз заманда,
Ташдан сыгъадыла тер.
Халал, жарыкъ эллиле
Суу къуйгъанча болдула,
Айырылгъан эдиле
Маллары кёп бауладан.
Элимде жел жубанды,
Сууугъанды ожагъы.
Эски сёзлени болду
Магъаналары жангы.
Унутурдан болгъанда,
Ала энтта чыкъдыла,
Сакълап туруп алгъадан,
Умутуму жыкъдыла.
Гыржын да такъыр болгъан
Кюнлеге жарашдыла.
Тюше баргъанча багъа
Адамгъа жашырында.
Жел тейриси да элтмей,
Анча жылны кёзюнде
Жаным да эски этмей
Турады бу сёзлени.
3 Заказ № 150
34
АЗАТ КЪАЙГЪЫСЫ
Азат къайгъыда гыржынны унутуп,
Гыжы болгъанын эслемей сабийни.
Ат орунда куудуш халкъгъа орундукъ
Болгъанын кёрюп, сынадыкъ Сибирни.
Азат жаулугъун сынарда эгечим
Азап жыйрыгъын кийгенди юсюне.
Аны, жер – жарыкъныча, сюйген кечги
Жулдузу къараялмады кёзюне.
Унутханча кёрюне эди дертин,
Къан истемей къысталыу ючюн хакъгъа,
Къоялмайын уялчакълыкъ адетин
Ёмюрде чёпню къыйнамагъан халкъым.
Кечгинлик жокъ терсчиге, азапчыгъа.
Аллай жарагъа туумагъанды хаким.
Эслепдиле ауазлы азанчыла:
Адеп-къылыкъдан таймагъанды халкъым.
Чалгъыдан чалгъыгъа жетген тишлени
Сюеучю жашлагъа тыяныр хар ким.
Бирле басдырыргъа сюйген ишлени
Адет бла этерге сюйген халкъым!
Ишге тюрленмей къышхыда, жайгъыда,
Атына ататхан эди «Халалкъан»,
Онюч жыл да жашап азат къайгъыда,
Намысына кир къондурмагъан халкъым.
35
БИР СЁЗ ЭДИ ЖАПСАРЫУ
ЧИГИНЖИСИ
Чеченланы Шахан-Герийни
жашы Шамилге
Адамны бюгюн-бюгече да жокъдан
Баргъа чыгъарыу жорукъну жокъ чеги, –
От тиргизиу сууугъан отжагъада
Кибик, сыйлылыгъыны уа-ёлчеми.
Кече-кюн; кюн-кече; кече-кюн бола,
Эки ортада жашау кёп талашды.
Кёк кенгинде булут булгъаныу бла
Черекледе от чакъдырды ташладан
– Я, сыйлы кюн, бетинги алышдырып,
Дуниягъа къарармыса биягъы! –
Деп, жаны сау, акъылын ашыкъдырып,
Билирге кюрешди къайры барлыгъын…
Къайнай эди адамлада жигитлик,
Заманны озгъан акъылны кючюнден,
Ол кюнде да бише эд игилик,
Гюл бишген кибик каполну ичинде.
Адамны ёз къайгъысыны юйюне
Къоншусуну къайгъысы да къарады.
Не амалынг барды къарамазгъа, не…
Къоншунгда сабийни сынды къанаты.
3 *
36
Ол сабий тамакъ тюбюнгден аралса,
Аууз къабынынгы бермей не этгин?
Ол кюн барны бла жокъну арасы
Урушну кёрген – сени тентиретди.
Гыржын угъай, кёлек-кёнчек да – угъай,
Бир сёз эди жапсарыу чигинжиси…
Къуру сёз бла да къалай алдагъын,
Бирин алда, не болсун экинчиси?..
Дерсге келди къаракъаш жаш, кечигип,
Босагъагъа жабышханды къарамынг:
Эшикден къарагъанында ичине,
Кесинден алгъа кирип чурукълары,
Сюелди аллынгда атасыз улан.
Келди анга кюбе болуп турлугъунг,
Энтта тюшсе сабийлени къоруулай,
Терстамгъаны къурутургъа тукъумун.
Кючден айырдынг мылы кёзлеринги,
Тенгинги сууугъан кёзлеринденча…
Жоюлгъан солдатланы кеслеринден
Уялып, антха кертилик этгенча…
37
***
«Жазмагъыз озгъан кюнлени юсюнден,
Унутургъа заман болгъанды аны», –
Дединг манга, сен харипни эсингден
Кетип жыйгъаныбыз будай башланы,
Барыучубуз будай башла жыяргъа,
Къалауурдан къоркъсакъ да, амалсыздан
Тюймез эсе деп, алгъаракъ жиляргъа
Кюреше, къысха болса ызыбыздан.
Тойгъан бир кюнюнгде ол жашауунг
Унут деп, къысаргъа – сени акъылынг.
Бюгюн тойгъанынг – кёзлерингде ауунг,
Къайдады урушха къорагъан къыйын!..
Шофёр бизни мешинагъа миндирсе,
Къоншу элге ётдюрюр деп къоркъгъандан
Къаллай «насыпдан» къалыучубузну сен
Энди унутупму къойгъанса мында.
Унутхан а этмегеннге ушайса,
Алай кёрюне келеди ушагъынг,
Къыш къыямада тал кибик, къаушалмай,
Баш кётюрюп сюе эсенг жашаргъа…
Арсарлыгъынг тамагъынга тыгъылып,
Топ атылгъанча, амалсыз сюелсенг,
Озгъан жолунга къарай тур тынгылы,
Келир чакъ жарытырын сюе эсенг.
38
ЖОМАКЪ
Иегили тёшлени къарлары акъ.
Умутну жыры къаллыкъды жарыкълай.
Ыннам айтыучу эди манга жомакъ.
Мен къарт болдум,
Жомакъ къалды жомакълай.
Чурукъ жыртдым.
Жол арытдым кёп жылны,
Энди бар боладыла эртте жокъла.
Жюрегиме жетишмегенди жылыу,
Жашлыгъымдагъы жомагъ а – жомакълай.
Кёргеними сурамасын бир адам.
Ажашханды тынчлыгъым, мени жокълай.
Кёзкёргенде дарийленнген кюн алдай,
Жомагъымы турма къойду жомакълай.
Къыйын жыл ёлюмден къалдырды жырна.
Гыржынны аяу амал эди жукълау.
Алма-Атада айта эди ыннам:
«Акъ Суну акъ сууу къалсын жомакълай!»
Сыйыгъыз тёппемдеди – сабийлерим
Соруулу сюелселе, жауап сакълай.
Ёз башымдан ётгенни, билгеними –
Кёчгюн жылланы айтырма жомакълап.
39
ПРОКУРОРНУ БИСМИЛЛЯХИЙИ
Прокуроргъа шофёр болуп ишлейме
Азияда мухажирде мен харип.
Затха тиймей эди ол былай демей:
«Я бисмилляхий ырахман ырахим».
Урушдан сора заманым – ырахын,
Таш ишде ашсыз тюйюлген кишилей.
«Я бисмилляхий ырахман ырахим», –
Демей тебиремез эди ол ишге.
Ысталинчиле ишлеген тарыхы
Манга тюйюл, анга да тюйюл башха:
«Я бисмилляхий ырахман ырахим», –
Демегенлей узалмай эди ашха.
Анда сакълап тургъан кибик Ибрахим
Къыстаргъа деп, бир жангылычын кёрсе:
«Я бисмилляхий ырахман ырахим», –
Дей эди ишлеген жерине кирсе.
Жашауну къатыды бизге ушагъы.
Тёшню жумушагъын элтеди ырхы.
Айтыр эди, жете келсе ашхамы:
«Я бисмилляхий ырахман ырахим».
Адам ёлтюргеннге жаза излеуде
Айтырыгъын айталмай, бола ырхым,
40
Башлар эди, от да ура кёзюнден:
«Я бисмилляхий ырахман ырахим».
Узата узбек гыржынны гиряхын,
Эсими бурур эди ууазына:
«Я бисмилляхий ырахман ырахим
Дерсе, иним *, атлансанг Кавказынга».
Ысталинчи сингирледен эди ол.
Сёзюн манга айтыучу эди, бурмай:
«Боор иним **, динингден узакъ болма,
Сюйсенг коммунист бол,
сюйсенг комсомол».
* Иним – кичи къарындаш (къыргъызча). ** Боор иним – татлы кичи къарындашы (къыргъызча).
41
МЕНИ ЫННАМ КЪУРМАНКЪЫЗ
1
Арымаучу атын къуугъан
Заман бет этмейди саугъа.
Сен сюйюп сакълаучу къурман
Атын ататханды санга.
Холам сууу – суху, арпа
Боза болуп, чабады терк.
Тели тюйюл эди аппам,
Жютюкёз уста эди бек.
Келининги да келинча
Кёрмей, жарытдынг ингирин.
Бетинг къара болсун дерча
Къыйнамадыгъыз бир бирни.
Аны жашынгы кёзюнден
Кёрюп тургъанса, – бёркюнча.
Жашауунг – даусуз кесинге, –
Озду да кетди, бир кюнча.
Ёз анасын танымагъан
Келининг «Анам» дей эди.
Сёзюгюзге табылмагъан
Жокъ эди битеу да элде.
Терекде жангы чапыракъ
Кибик, эрикмей жашадынг:
42
Тиймейин, аузунга чабып,
Сени кёлюнге жашларынг.
Къара къагъыт – къара къаргъа –
Келгенде, уруш къап кийип,
Бетинг ушап къалды къаргъа,
Окъ кесинге тийген кибик.
Къузгъун кёзю къолгъа алды.
Буз да болгъанды юсюнге.
Келининг а чёгюп къалды
Жиляргъа уялып сенден.
Сен – жокъса. Ундуругъунгу
Жыяды келининг сюйюп,
Ёсе келген туудугъунгу
Жабысындан тола юйюнг.
2
Жюрегиме илиндирип мюйюзюн,
Жиляйды тейри къылычны жиясы.
Бетиме сыланды,
Жюйрюгюн юзюп,
Нальжик башыны сен сюйген аязы.
Багъыр къумгъан
Ишлегенди багъырчы,
Мен кимни табайым
аны алыргъа.
Чум терекле –
Кукурт бетли чагъыучу –
Кюз артында къарайдыла аллынга.
43
Жокъду тауланы бийикге ёсгени.
Билесе:
бири биринден алаша.
Кёп сакъларыкъгъа ушайдыла сени
Жаз да, кюз да
Бир бирлерин алыша.
Бизни къоймаучу эдинг эригирге,
Къуру этмейин
Гыржын бла акъдан.
Бюгюн жашап турсанг да,
Кёпдю дерге
Уялыр эдим
Ташдан, топуракъдан.
3
Алма-Атада жербаш юйде келгенча
Келип, сорду ариу аммам тюшюме:
«Сынагъанмыса, къысталгъанда ненча
Адамыбызны къырдыла кючлюле?»
Кесим тенгли таш кётюргенча, къыйын
Кёрюннген эди ол соруу тюшюмде.
Эсгериусюз ётмей арада ыйыкъ,
Жаным жер излейди Холам тюзюнде.
Эринмей къашыучу эди аркъамы
Кесим аркъамы къашыргъа эринсем.
Къыз гыранчасы кибик, акъ бет къаны
Къызымда бек сюе эдим кёрюнсе.
44
Анам ачыуланса, бизни ташагъа
Къачырыучу Ыннам сорады келип:
«Габу иш басханмыды сех ташланы?
Чайпалмай турамыды Акъ Суу элим?»
Кюлге кёмюп гыржын этиучю Ыннам,
Сакъал-мыйыгъыма да сейир этип:
«Жокъланы унутханмыса деп сынап,
Сорама мен алай, сен уллу», – деди.
45
САБИЙЛИГИМ
Алма-Ата тийреде сабийлигим
Чыбыкъ атны танытмагъанды манга.
Кёрмегенлей жашауну игилигин,
Ол батып кетгенди уруш туманнга.
Урушну ол къанат къыйыры мени
Акъсатырдан къоймагъанды жанымы:
Анам къыйынлыны узуну, эни
Чексиз болгъан азап кесди жазларын.
Манга арт бурду эсе да сабийлик,
Ызымдан келлик барына ал бурсун.
Манга бой салмады эсе бийиклик,
Ызымдан келликлеге жол буюрсун.
46
ЖЮРЕКЛИ КАВКАЗЛЫЛА
Кавказлыланы Къазахстан истеплерине
кёчюрюп кетерсек, жаланда ол заманда
боллукъду Кавказда тынчлыкъ.
Карцов. 1898 жыл.
(Б.Шахановну китабындан)
Ниет,
урлукъ болгъунчу чириген картофлай,
кёплени тунчукъдургъанды.
Кавказ – татлы къабын эди,
Алай бетсиз, динсиз тобагъа
Къайта билмегенди.
Аны чирчиги 1944 жылда
Ёлюр отну тирлиги болуп чыкъды.
Тынчды энди,
Сагъыш эте турмай хахайлагъан,
Хар ким да хазыр кибик
Мени халкъымы кюнюн сынаргъа.
Кертиге жетгенде уа
Кёреме айхайланы,
Кюрешмесин киши да
Биреуню кёлегине сыйыныргъа.
«Жарлы суна эсенг кесинги, кёчюп кёр», –
деген айтыу барды бизде.
Акъ Сууну жерклери
Уста биледиле аны.
47
Байланы жарлы этер ючюн
Кёчюрген да – адет болду жерибизде.
Бир халкъ душман болуп,
Къабыргъа хоншусу уа
Ашыра аланы.
Карцовну ниети
Берияда юйреди,
Бардыла бюгюн да аны
Манга эсгертгенле.
Тынч эсе жашау
Таулу юйледе
Барсынла да кёрсюнле
Къуллукъдан эсиргенле.
48
ХУЛЧАЛАНЫ МАХТИ –
БЕЛОРУСЛУ ПАРТИЗАН
Хулчаланы Махти тюппе-тюз жерде,
Бузкъауданда тайып кетип, жыгъылды.
«Ай жашлыгъ а!» – деп, эрляй болду ёре…
Керти да жигит эди жашлыгъында.
Белоруссия! – жаш кюнюнг батмады…
Чирип шимирленнген эски бозадан
Къалын жипи жутмагъан, бузлатмагъан
Кишини байтамал жыкъды бузкъаудан.
Белоруссия, байрагъынг желпегей
Этер ючюн Махти да отха кирди.
Немислини къой, ургъуйла, жипиле
«Уруш» этип тургъандыла бир бирде.
Немислиле…
Он минг марканы суугъа
Атаргъа хазыр эдиле бош ары,
Махтини, махтилени да босагъа
Аллына ким келтирсе да башларын.
Ма ол эди жашлыгъыны багъасы.
Биз аны уста билебиз эрттеден:
Къан жуумады къыралны босагъасын
Душманны босагъасын суу элтгенде.
49
Къышда-къарда угъай эсенг, къан бузда
Азатлыкъны ёксюз этмей турдула,
Атлашларын бюгюн къартлыкъ бузалгъан,
Алай чалгъыны уа тутхан таулула.
Уллу къырал уллула бла бирге
Гитче халкъны къазауатха чакъырды.
Гитче халкъгъа уллу насыпны берген
Жерни сакъларгъа таулула чыкъдыла.
Уллу къырал Къабарты-Малкъарны да
Китаплылагъа тенг этген заманда
Нек унутурукъ эдик биз аны да –
Орус халкъы сюргенин да сабанны.
Тауланы сынагъан кибик тауушла
Башха жетгенде не эталлыкъларын, –
Жашлыкъларын сынагъан эди душман,
Заман а ма сынады къартлыкъларын.
Не этгин да: жукъаргъандыла чачла,
Бюгюннгю кюн чакъырыр тамбланы.
Алай, ма ол сен жыгъылгъанда, жашны
Эследингми къатынга табылгъанын.
Заман сизни салалмады тюбюне,
Къолундан келсе, айхай, малтар эди:
Махти чыкъгъан эди ётмек тюкенден,
Тюкенде уа жылы ётмек бар эди.
4 Заказ № 150
50
АЛИМ БАЙСОЛТАНОВ
(Жигитлик поэма)
I
Яникой –
Элинг.
Насыплы ананг,
Бешик,
Арбаз –
Бир къулач – эни,
Буштонг,
Оюнунг – бар,
Къайгъынг – аз.
Чегем череги –
Суху,
Сени женгиллигингча, – алай.
Сабий жюрегинг,
Къанатча,
Бийикге тартханлай…
Ол жюрегингде
Къайнады
Жигитлик къазаны,
Жер этегинде
Тенгиз толкъунча,
Эркин жанынг.
51
Махтанабыз биз:
Такъдыкъ поэма
Жигитлеге…
Бизни ишибиз –
Тюшюрюрге
Къагъыт бетлеге.
Жигитликлерин
Жазгъан этгендиле
Кеслери,
Биз а келтирип
Къагъытха тюшюрдюк
Ишлерин…
Малкъарны
Асыл
Жашын учура эди кёкге
Симфониясы
Шостаковични.
Эрттенликге
Бередиле
Салам, –
Аны сакълайла бирден,
Кюрешедиле
Бири – жерде,
Бирси уа – кёкде.
Тюйюлдю сейир
Ишлерини ушагъаны, –
Сакълайла сени,
Мени,
Уллу Ленинни да шахарын.
4 *
52
Бийик эркинлик
Онг берди алагъа
Ол кюнде,
Терекге келлик
Кюч турады
Жер теренинде.
Жашлагъа кюч
Келди
Сакъларгъа аналаны,
Уллу сюймеклик
Туугъан жерлерине
аланы.
Алим
Дунияда
Чапыракъдан эсе аз жашады.
Халкъы –
Къайгъыда,
Сакъламады жанын жашыртын.
Алим
Чапыракъгъа кюн
Берип,
Къапды ёз ёмюрюн,
Халкъ болса эркин,
Керюнмеди кёзге
ёлюрю.
Къайгъысы уа
Тюйюл
Кеч кюзюнде
53
Ташыуул къайгъы:
Къыралы,
Юйю
Боялыргъа тюшдюле
къаннга.
II
Ол терстамгъала
Кирдиле элге,
Араларында –
Солман, таланнган,
Къарамайсыз бу сейирликге!
Къалдырды жанын,
Жасакъ берип,
Жери – жасагъы.
Юйю уа жанып,
Малтанады ана
Босагъа.
Жерине тёзген
Солман тёзер, –
Билеме аны, –
Болмайын ёзге, –
Фашист тюпге урса
Къатынын…
Солман мындады…
Тергемеди анасын
Жукъгъа,
Ёз анасы къабырда жатхан
Жерни малтайды.
54
Солман къатынын
Кёрдю
Жепи этип эшикни:
Кёрчю сен аны,
Кирди,
Жилян кибик,
Тёшекге.
Алай жалан да
Барды къатынына
Бир кече…
Халкъым жаныйды,
Халкъдан
Жокъ эди анга
Кечим…
Кёрде да ана
Къалай да тёздю
Къалмай шашып? –
Жюрегин аны,
Къама болуп,
Чачдырды жашы…
Анала, биле,
Ишлейдиле дунияны
Бары,
Шо бал чибинле
Ишлегенча
Балауузларын.
Ёмюрден бери
Жарсыулары – бир
55
Аналаны:
Ёз сабийлери
Ыразы этмеселе аланы.
Солман а,
Ыразы
Этген угъай эсенг,
Ёлген анасын
Кёрде да бир ёлтюрдю,
Келди да…
Жигитни туугъан
Кюнюн да къыйынды билирге.
Элине туура
Ёседи, итине бийикге,
Къуш бала, –
Алай:
Къуш болмаз
Туугъан сагъатында, –
Тирликни сакъла
Урлукъну къалай салгъанынгдан.
Болса да,
Бёрю
Атар танылгъанды бёркюнден, –
Туугъанлы бери
Кёлю болгъанды кёкде.
Жыйырма юч жыл
Болгъан жаш
Чыкъды, шюцкорлагъа
56
Тапдыра ажал…
Солман а, халкъын сата…
Мында…
Жигит а,
Кёлден
Кетмез ючюн, кетеди кёзден.
Кетер,
Кетгенде:
Жери – эсен! –
Ёлюмге тёзер!
III
Отуз жетинчи
Жыл
Кёп юйлеге
Жиляу-сыйыт
Кирди,
Ол, ёчю
Болгъанча,
Къакъды адамны сыйын.
Халал къыйынын,
Харамгъа чыгъарып,
Адамны
Тюртюп къыйыргъа…
Сыйын энш этди
Ол аны.
Мени Малкъарым!
Огъурлулукъгъа
Азмы бердинг…
57
Угъай,
Ол хар къайда
Бола тургъан ишди,
Сен кёрдюнг.
Гара!
Жер кёзю,
Агъач кирпиклерин
Къакъмайын,
Къарайды тёзюп:
«Кёкню бети
Къалыр онгмайын».
Гара –
Тау кёзю,
Агъач кирпиклери,
Къакъмайын
Къарайды,
Кесин
Сакълай, келир кюннге
Къоркъмайын.
Тау гара,
Жерни
Жиляууча, кюйдюрюп чыгъа,
Барады къайнап,
Къара ызы мор
Болгъунчуннга.
Гара ызлагъа
Къарадым:
Жерни кёз жашлары
58
Шо тауусулгъан
Этип, къан
Сийгенча – гара
Орунлары.
Асыры эртте
Жиляпмыт да къойдунг,
Малкъарым,
Эскирген элтир
Кибик,
Намысынг кёп малтаныр…
Ишлерин,
Тукъумун
Кёплени сормазла,
Алыкъын, –
Солман къаууму
Энтда да азланы
Жоймазла.
Тор,
Къырнажалкъа
Ажирлеринг
Ызынгдан кишней
Къалырла.
Кёз жашлары саркъа,
Ала нартланы
Къобарырла.
Итле сынсыуун,
Ажирле кишнеуюн
Эшитдигиз…
59
Алай,
Сый сурай,
Къыйынлыкъгъа сиз
Эришдигиз…
Башынга келген
Кюнлени санасам,
Айтайым:
Бары бла бирге –
Отуз жетинчи,
Къыркъ биринчи,
Къыркъ тёртюнчю уа –
Санга жетген
Артыгъы…
Адамлыкъ бетин
Тас этмеди
Халкъым.
Бир кюнде,
Мор партбилетинг
Ёре кийдиреди
Бёркюнгю.
Ол – терслик
Жолдан
Тыймай, Алим,
Комсомол айтып,
Атланды
Жолгъа,
Кесин аны жашына
Атап.
60
Шо, окъуп,
алим
Боллукъ эсе да,
Алай,
Кетеди Алим,
Халкъым,
комсомол
Буюргъанлай.
«Малкъарымы
Халкъ
Этген Октябрьни жашауун
Сакълау – бизге хакъ»,
Дегенди халкъ,
Дегенди Алим,
Дейдиле халкъымы
Эндиги жашлары!
IV
Заманым, чакъгъыч
Болуп, сынайды
Адамланы, –
Жашла уа, къылыч
Кибик, бардыралла
Дауларын.
Болдула жашла
Отлукъ ташла,
Чакъгъыч кёрдю, –
Тюзлюкню ташлап
Кетмез ючюн,
Кирдиле кёрге.
61
Аны ючюнмю
Сюесе, Малкъарым,
Жашланы?!
Отунг ёчюлмей,
Аны ючюн, ышанып,
Жашадынг…
Палахла алып
Тургъанда, Малкъар,
Жан-жанынгдан,
Батмады айынг, –
Элия женгиллик –
Жашларынгда.
Туугъанды деп жаш
Къурманлыкъ кётюрюу
Адетле
Къалмасын, ожакъ
Башында айланады палах,
Башха болмай бети.
Тукъум уруш жокъ.
Барады ниет уруш
Энди.
Шёндю сокъур окъ
Жангы кепледе
Ишленеди.
Ишни жашлагъа
Бютюн уллусу
Энди тюшдю.
62
Уо, ышанмагъы,
Адам,
Дуния турады
Кючден!
Жашла тууалла.
Керекдиле жашла
Атылмаз ючюн Жер.
Дуния ууалмай
Турады,
Жашланы жигитликлерин
Сынаргъа тюше…
Зорлукъну аллын
Тыядыла,
Куртну аллын тыйгъанча,
Къадарны алып
Къолгъа,
турадыла,
Желни тыйып тургъан
таулача.
Тууалла жашла,
Жерлерин сюйген жашлагъа
Ушап.
Алагъа ушап!
Къуш бала юйренеди учаргъа
Къушдан.
Отлукъ ташла
от
Тиргиздиле от жагъалада,
Къалмай башха онг,
63
Отубуз ёчюлюп
Къалгъанда.
Ол от жарыта
Турады
Жашымы бешигин,
Ол от –
жангыдан
Марокону къызыл
Бишгени.
Ол от бетлерин
Жарыта
Анамы,
келинини…
Ол хурмет этди,
Атамы
Къабырына келип.
Алим!
Отларынг
Кюйдюрсюнле
Солманны жолларын,
Кюйсюнле олтанлары,
Атлаялмазча, жолда
арып.
Манга уа къанат
Берсин, Алим,
Ёчюлмез отунг.
Алып аркъама
Жюрюйюм,
Биргеме болуп тур:
64
«Болма сен арсар,
Адамгъа болушлукъ
керекде,
Жарлыны – жапсар,
Жокъла къоншунгу
Эрттенликде.
Сен жаланнгачны
Кийиндир,
Бол саусузгъа дарман,
Бил токъну,
ачны,
Онгсузгъа къой сен
Онг тапма.
Огъурлулукъну
Къору сен,
Къыртчыгъа жулкъмасын.
Жандыр сен окъну, –
Ким турса мурдаргъа
Жакъ басып.
Сен аллына чыкъ,
Арыгъан ананы ал
жюгюн.
Кел, кюн къоянчыкъ
Болуп, кёр
Сабийни бешигин.
Жаны сауну – ол
Намысы, сыйыча –
Хакъыды.
65
Сен а хазыр бол,
Айтырым алдады
Алыкъын.
Ангыла аны: –
Ёмюрледе олду болушу:
Поэзияны
Борчу – арыусузгъа болушуу», –
Дегенсе манга,
Алим, кесинг а,
Ол жорукъну
Эте,
толкъуннга
Батдынг. Анангы
Мор жыйрыгъы
Болгъанды къара,
Тешди этегин кёз жашлары…
Жашау а — бара…
Энтда алыр ол кёп жашланы…
V
Ананы юсюнден бек сюйюп
Жазама.
Борчлума жазаргъа.
Баргъан суугъа тутуп бёксюмюн,
Таш тёзгенча,
Тёзюп жашаугъа,
Баргъанда да кючю тюгенип,
Ичинде сытыла кёргени;
5 Заказ № 150
66
Ойнайды аллында тегене,
Толулайды суудан гёгени.
Къалмады эрттеннге жуууллукъ
Быстыры тюнене ингирден.
Битдирип эшиллик жаулугъун,
Бир къыппа да чыкъды ийирип.
Ургъушча,
Айланып арыусуз,
Жашауну чыгъара татыуун,
Адеби, адежи –
Барысы,
Ишинде, сёзюнде да туууп.
Тау кечеча,
Ариу хар кёзю,
Къарачы,
кёралсанг,
кёзюне,
Къарамаз,
Намыслы.
Ол, кеси
Кесинден уялып, кюзгюге.
Кёрмеди эри жалан этин,
Чачы акъ болса да къарадан:
Эсине тюшгенде да,
Бети,
Къыз заманындача,
Къызара.
67
Къарайла,
ышанып,
аузунга –
Баш ташынг, сабийинг.
Сени ала,
Ашатсанг да не кёп,
Аз суна,
Дуниянгы ашыргъан сен –
Ана.
Кесинг кийип кёкню къарасын,
Бересе жашынга чууагъын.
Машина – жашауну барысы,
Сен аны –
жюрюген чоллагъы.
Бозаны сюзерге жарашып
Тургъанлай, огъурлу къолларынг
Тюшдюле –
сюзгючню къояргъа –
байларгъа халкъынгы жарасын.
Къарадым,
Бар эди магъана:
Керти да сюйюуге бет этип,
«Сюймеклик» деп сёз айтмагъанлай,
Сюйген а кимден да бек этип.
Жеринги,
эринги,
балангы –
Жюрютюп,
намысынгыча,
сен
5 *
68
Тереннге букъдурдунг
Аланы,
Къоркъууну аллын тыйып кесинг.
Юйдегилеринги
Олтуртуп,
Ашатдынг
хар кимге
сюйгенин,
Кесинге уа,
Къыраса, тутуп,
Чоюнну тюбюне кюйгенин.
Кюнлеринг,
кёк бузлу чынгылда
Баргъанча,
Къыйынлы болдула.
Дагъыда,
ёкюнмей,
Чыдадынг,
Тёзюмюнг,
Ышаныуунг – дууанг.
Миндеу да тюйюл эди санга
Кюнлени огъурсуз
Бурушу:
Жашаугъа
сен салгъан
шо анча
Къыйынынг
туралса болушуп…
Ишинг ючюн
Махтау сурамай,
69
Кечиндинг.
Не излейсе да сен?
«Жашымы бир жугъу
Аурумай,
Адамгъа саналып жюрюсюн!»
Бек уллу тилегинг
Жашаудан
Ол эди,
Тапмадынг аны да:
Ючгюл къагъыт берди
жашынгдан.
Кесин а
кесине алды да.
Жигит болуп ёлсе да,
Ана
Ёлсюн деб а тапмайды
Жашын,
Ол «насыпдан» кери къой аны,
Ол «рахатдан» къуру эт жанын!
Алай,
Алимни анасы!
(Анасы барды Солманны да).
Сени бетинг кёкге айланса,
Жерге кириу тёре –
аныды.
Аны да къалай терссиннгин сен.
Сен – ана!
Сен урушну терссин!
70
Мен бюгюн да кёреме:
Салман
Ёретин кюйдюреди кесин.
Алимни анасы,
Жашынгы
Сынын да кёралмаймы къалдынг?!
Уруш сенден аны жашырды…
Кесинг а сен жукълайса къайда?..
Тюшген жерин тюйген чучхурлай,
Жашау сени тюе тургъанда,
Жашау бере,
Кесингден урлап,
Ёсдюрген эдинг,
ол туугъанлы,
Жашау ахыр буууп тохтаса,
Тюнгюлмей, жашаугъа ышандынг
Салта бла тёшню ортасын
Сынагъан темирлей,
чыдадынг.
Жюрютесе бетин халкъымы,
Кесинг ауанагъа киргенлей:
Агъачы,
таулары,
къылкъысы
Жерими бетин жюрютгенлей!
Терекни насыбыды,
Сен бил, –
Чакъгъаны,
71
Туруп жаз жаууннга.
Ананы насыбы уа –
Сабий, –
Бар кюнлерин
Бералса анга.
Кюнню насыбы –
Марокону,
Батса,
Къызыл бишгенин кёрюп:
Кёрсе баласын
Насып къонуп,
Жылынады
ананы
кёрю.
Жашауда къыйыны, намысы
Чексиз эм бийик болгъан ана
Айтды:
Манга бек уллу насып –
Баламы артымда къалгъаны.
VI
Адамны
кёзюн,
къашын
Кёрюрсе, былай къарап,
Жюрегинде уа
Къайсы
Сарт къарай болур? –
Къайры?
72
Жюрегинде
Къаллай от
Жана болур?
Къалмай ол
Пыс-пыс этген ол эсе –
Жылыталмаз
Ол кесин.
Биреуге уа
Не хайыр?
Аллайны
Къоркъакъ халы
Баямланыр
Терк къалай, –
Тенглик
Къазан асханлай.
Тенглик
ишлерге юйюн
Адамлыкъдан юйренди.
Тенглик –
ант этиу тюйюл.
Тенглик – ишде
кёрюндю.
Къыйын кюнледе
тенгин
Тутарыкъ кимди деп, мен
Сорсам кеси кесиме,
Алим –
туура кёзюме.
Халкъым,
Кёплеге тенглик
Эте билдинг,
73
Бар – ётюнг.
Биреуге
Хор этгенни
Тёзмединг,
санга – ётдю.
Сен, кесинги билгенли,
Шуёхунга билеклик
Этдинг,
Къалмай малтанып
Деу намысынг, Малкъарым.
Артыкълыгъын жауунгу
Кётюрмеген
Малкъарым!
Намысынг а – тауунгу
Кир къонмай тургъан къары.
Гитче болгъанлыгъынга,
Биреуню,
Омакъланып,
Бармагъанса аллына,
Тауча,
ёхтем
Малкъарым.
Бёркюнгю алчи кийип
Жюрюр кибик,
жашадынг.
Сууларынг – суху,
кийик.
Жингкле кибик, –
жашларынг.
74
Болгъандыла:
ахшынг да,
Осалларынг да сени –
Болады агъачны да
Къынгыр-мынгыр ёсгени.
Осалынг –
Солманларынг,
Сакъламайын сырынгы,
Сакълар ючюн
малларын,
Сатдыла намысынгы.
Санга бир аман
айтхан
Адам иш
Болгъан эсе, –
Тюзсе,
Кёрмей Аллахдан,
Аллайларынгдан
Кёрсенг.
«Таулула бир бирлерин
Тутмайдыла», –
деген ат
Солманларынгдан бери
Келгенин
Сен ачыкъ айт.
Билсин халкъынг:
Бюгюн да
Тюйюлсе сен Солмансыз.
75
Ач бетлерин! –
Бир кюн да
Турсанг,
хайыр – аласыз.
Айт –
Халкъыбыз танг уллу –
Ёлгенибиз иги деп,
Бир бирлерин таулула
Сюймейдиле дегенден.
Алим халкъын сюймейми
Кюреше эди анча!
Жашар ючюн –
сен,
мен,
минг
Башхала –
токъ ашарча.
Бетинги уа,
Малкъарым,
Чыгъардыла ма ала –
Алимланы къанлары
Къызарады
Малкъарда
Тукъузгю къызыллыгъы
Тюйюлдю,
Бил сен, Малкъар! –
Кюрешни къызыулугъу
Ючюннге
Берилген къан.
76
Ол кюнледе
Кёрюндю
Тенг тенгин
Сакълагъаны –
Ай,
Жулдузча –
Эркинлик
Ансыз
табылмагъаны.
Тенглик сыналды
Анда,
Къурч
сыналгъанча отда,
Къарындаш,
эгеч,
тенгле –
Гыржын,
айран –
дегенлей,
Жюрютдюле адамла
Жюреклеринде аны.
Холамлы –
Чегемлиле, –
Бары да –
Бир эллиле,
Украинлы,
Белорус, –
Тенгликни
кёрюп дурус,
Бир байракъны тюбюнде
Къан кюрешде тюбелле.
77
Ол – сени,
Бу уа – мени,
Деп башха бёлюннгенни
Болмады кюню анда –
Кюйдю тенглик отунда.
Жашадыла алимле,
Къарындашлыкъ
Алимге
Бек бийик ниет эди,
Аны кюрешде элтип,
Жюрегибизде кесин
Орнатды.
Энтта келсин
Жигитликге
Тенгликден
Барыу – тюздю
дерикле.
О, къайгъылы дуния,
Не кёпдю дидин уянг!
О, тенглик,
Сен бюгюн бек,
Ол замандача,
керек.
Адамланы сынаргъа,
Ёлгенлени санаргъа
Тюшерге
Энтта къоркъуу
78
Барды,
Бек уллу окъун.
Аны ючюн Алимни,
Жолгъа чыкъсанг,
Ал бирге, –
Жигитлик –
Ол замандан
Кем керек тюйюл мында.
Жашланы, –
Байракъ – Алим, –
Аллында баргъан Алим!
Жигитликни,
тенгликни –
Халкъгъа насып берликни –
Кесинге байракъ этдинг,
Бюгюн а жашла элтип
Барадыла.
Байракъда –
Кюндюз эм ай жарыкъда,
Жашауну тик
ёрюнде,
Ышаныуча кёрюне –
Атынг,
жарый, къош отча, –
Сен элтген самолётча,
Учады алларында –
Жашланы
жолларында!
79
VII
– Сен кимсе,
Алим?
Айт бизге,
ангылат!
Эркинсе,
Алим,
Келгенбиз аллынга.
– Яникой башын
Басып тургъан кырдык,
Къыйырдан башлап,
Мен хар юйге кирдим:
Кёрдюм ийнегин,
Мен ыразыма анга.
Жашауум неге
Таза да къулланнган
Эсе да, –
Кёрдюм:
Элим –
Жеринде.
– Сен кимсе,
Алим?
– Анамы тынчлыгъы.
– Сен кимсе,
Алим?
– Къызны кёл тансыгъы.
– Сен кимсе,
Алим?
– Сабийни кюллюгю.
80
– Сен кимсе,
Алим?
– Жерни эркинлиги.
– Сен кимсе,
Алим?
– Солманнга –
жаналгъыч.
Элни жарыкъ
айы.
Къалын ёсген агъач.
– Сен кимсе,
Алим?
– Жауу менсиниуню,
Жууугъу
жашауну
Душманын сюрюуню.
– Сен кимсе,
Алим?
– Къазийи болгъанма:
Огъурсузлукъну,
Биреуню жарсытып
Алыннган саулукъну.
– Сен кимсе,
Алим?
Энди сен жарсыма
биреуге.
– Мен жашыма
халкъымы,
Сюемисе билирге!
81
Халкъым кёп жылланы
Къыйын ауругъанда,
Къыдыра жолланы,
Тентирей,
арыгъандан,
Жолум ажашхандан, –
Тюшюмде,
тюнюмде,
Экиндиде,
ашхамда, –
Анама тюберге
Кюреше мен анда,
«Саусуз болма,
халкъым,
Жашауубузну хаты
Хар заманда ариу
Бирча болмагъанды.
Къыйынлыкъны да
халкъ
Кёрмей къалмагъанды.
Тёзюмлюгюнг а –
Ол халкъ», –
Деп соруп жюрюдюм…
Тенгиз тюбюнде,
Къан сие жюрегим,
Къадарым
Тебинди…
Чегемде туудум,
Ёлдюм Ленинградда, –
6 Заказ № 150
82
Бир адам
къуугъун
Сёз айтмасын
артдан.
Омакъ сёз артына
Букъмады къадарым:
Урушну отунда
Жауума къадалды.
Жаш эдим алыкъа,
Жашарем алыкъа,
Алай,
жашар ючюн,
Ишни таша
бичип
Турмайын,
жашауну,
Заманнга жарашып,
Керекди алыргъа,
Кесинги аяргъа
Жарамаз бу ишде.
Ёл,
ёлсенг,
кюрешде.
Бек сюе эдим
мен
Жилямаса анам,
Бир адам да менден
Кем сюймейди аны,
Билирге
Кереги:
83
Айтайым мен –
Агъачны бетин
Чыгъаргъанча эмен,
Халкъыны бетин
Чыгъарады жигит!
– Сен кимсе,
Алим?
– Сурат ишле,
жаш,
Ишле сурат.
Кёп турма, жан
Къайгъыда
ойсурап.
Ишле суратын
Келир кюнюнгю:
Тюп жанын,
тартып,
Къызыл тюрсюннге
боя.
Баш жанына
Жарыкъны бер
сен:
Къаныбыз жолунгу
Жарытады,
бил сен.
– Сен кимсе,
Алим?
Айтчы жашырмай.
Биз да айтырча
Хар кимге.
6 *
84
– Айтдым да –
Халкъымы жашыма,
Сен да бол
жашы
Халкъымы!
VIII
Дуниягъа
Кёз жетдире барсанг,
Не затланы
кётюрдю
Сыйлы жер!..
Сынланы
адам аягъы
басхан
Жерде
Къалмады энди
салыр жер.
Сюелелле,
Жерни къолларыча,
Кёкге,
тилек эте,
кётюрюлген.
(Хар тёлюню ,
Шо ырхы аллыча,
Уруш жолу
не хазырды элтирге.)
Бир сын –
сюелип мудах,
бирси –
85
Мыллыгын,
къолун да алгъа атып,
Айталла,
Солманнга онг берсенг,
Неге тыянырын
Жерни арты.
– Тууарылмасын арбабыз
жолда,
Тоналмасын
къуралгъан
юйюбюз,
Чыкъгъанын
тютюнню
ожакъладан
Кёрюрге деп
Сюелебиз сакъ биз, –
Деп бирлери –
элни ортасында,
Алимча,
Кёк чууагъына къарап.
О, сынла!
Жашауну атасындан
Къалгъан тёреле, –
Тёре – Малкъаргъа.
Бирле салгъандыла
сын
патчахха,
Бирсиле –
огъурлу жашларына.
Заман аны
Сакълады
86
Сакълаялгъаны чакълы,
Къууанып ол
Алимчаларына.
Заман келди, –
биз турабыз кёре, –
Жигитле –
сыртында
ажирлени:
Патчахны
баш токъмагъы
тёнгерей,
Жашла уа –
тохтайла
жерлерине.
Сынла!
Хар кюнде,
сизни омакълай,
Сыйпай,
сылай,
жюрюйле сабийле,
Жюрюйдюле
ташны не доммакъны
Къатларына.
Жиляйдыла
бирле.
Кёрелле сынла!
Сезелле сынла!
Жашлагъа бек
87
Кёпдю
тилеклери:
Сен
ананы саулугъунда
сыйла,
Жетеди этген
телиликлеринг.
Сыйла анангы
кёз жашын
кесинг,
Сыйла бюгюн,
Кюйдюрсюн.
Таммазгъа
Ант этдир,
Тамбла тапмазса,
кюсесенг.
Тамбла сен
болурса
болмазгъа.
Дуния – хакъды,
Дуния – кезиудады.
Дуния саулай
къолунгдады сени.
Заман – ол
Чагъыуну кесидады,
Кёрдюнг
къайгъыны да келтиргенин.
Сынла –
заманны кёзлеридиле.
Сынла –
жерни кёргенлеридиле.
88
Адамны
жюрегинде къалдыла,
Доммакъ,
таш да –
не аланы къатларында!
Сынла –
адамланы жюреклери.
Заман аланы
ётеди
сылап,
Сылагъанча
Акъ Сууну
жерклерин
Черекни
мылы жели,
тансыкълап.
Бюгюн
Ант этерге да
тюшеди,
Яникойну мырды
Жерин алып:
Яникой неди!
Сени битеу Жер да
Жюрегинде
жюрютеди,
АЛИМ!
1962–1963
89
АГЪАЧ КЪАЛАУУР
(Поэма)
Эртте-эртте бизни элли биреулен
Былай айтханды деп эшитмегенме мен:
«Жаууму да къоншусу болсун аман –
Ачы кёрюнюр терегинде алма…»
Мени уа алмам да жетеди эртте,
Кеси да къызыл бишеди терекде, –
Къоншума тюшдю да бир иги адам,
Алмам артыкъ татлы кёрюндю андан.
Тюзюнлей бахча къоншумду ол мени,
Амал болуп, хар кимге да онг берир,
Эс тапдырыр жумуш бла келгеннге,
Бир жулдуз къошар жулдузлу кёгюнге.
Мусады къоншуму аты… Мусады.
Кёз туурамдады ол, къайда болсам да.
Бек эрттеден таныйма мен кесин да.
Жюрегим аны дайым да излейди.
Бирде кёрюрсе ийнегине бичен
Элте, тюбер суугъа бара да бирде,
90
Бирде отунчукъла келтире, бирде –
Къарт гылжасын саууп келе, ингирде.
Кёбюнде уа – не тюрлю заманда да:
Кюнню тюшюнде да, ахшамында да, –
Сууну ары жанында, жерк ичинде, –
Сагъышлы сюелип жангыз кесинлей.
Анда-санда бир сызылыр къарамы
Жемишли тахта жанында къапхакъгъа.
Мурккусуз кёрмезсе аны къайда да,
Ол адетин бузмазгъа бек къатыды.
Биреуден артыкъ тюйюлдю иши да,
Сукъланырыкъ тюйюлдю бир киши да,
Алай барды аны бир башхалыгъы,
Билгеними мен айтайым башындан:
Заманында, чыбыкъ кибик, субай жаш,
Анга тенг болмаз дерча элде бир жан…
Муса агъач къалауурду Акъ Сууда,
Чапыракъгъа кюн эркинди ол сауда.
Сууну ары жанында жерк таланы
Сакълайды, ол – сюйген жериди аны.
Киши бермегенди ол ишни анга,
Кеси тюбейди ол жеркде хар тангнга.
91
Узакъ тюйюлдю юйлери алайдан,
Зауукъду анга ол жеркде айланнган.
Энишге ийилмейди ол бутакъдан,
Заман жюк гуппур этгенди да, – андан.
Халаллыгъы туурады, эл айтханлай, –
Жаз жылыуча, кюз бахчача, – ма алай.
Жауун къуюп уллу кёкню кенгинден,
Бахчабызны ырхы алып кетгенде,
Орта чекни бузду да, ма ол адам
Ёз бахчасын экиге бёлдю анда, –
Къазауатда жаралыгъа къанындан
Юлюш этерге юйреннген ол адам.
Къарт болурча тюйюл эди алыкъа,
Жашарча эди, ёню да къарыкъмай,
Алай ёнюню жолун уруш кесди,
Къутургъан суу кесген кибик юзмезни.
Къыркъ ючюнчю жылда аны къанаты
Сыннган эди жаралы Сталинградда.
Къагъыт журуннга тюшюре хар барын,
Ол манга айтханды толу хапарын:
«Къазауатха кирип бара тургъанлай,
«Павловну юйю» эркин болгъанлай,
92
Бир топ окъ чачылды тюз да къатымда,
Кетди эсим жерни жети къатына…
Аймы озду, жылмы озду, – билмедим,
Мени ол «жукъуму» киши бёлмеди.
Тёгерекге къарадым да, кёз ачып,
Эшта, баям, заман болсун кюз арты,
Акъ халатлы бир къызчыкъны эследим.
Аз-аздан кёп зат тюшеди эсиме.
Ол къызчыкъны эринлери къымылдап,
Сёзюн а эшитдиралмады анда.
Мени тилим да, шо аузумда буштукъ
Болгъанча, тыгъылып, айталмайды жукъ.
Тилим а, тилим! Бар сёзю акъ эди.
Къулагъым а – жугъутур къулакъ эди.
Тилим бир къарыусузгъа къуллукъ эте,
Къулагъым аны жарсыуун эшите,
Жашап турдукъ Сталинградха дери.
Энди уа, ма Сталинграддан бери,
Сау дуниям – дорбун шошлугъу жалан,
Жауунла, бузла да дауурсуз жауа,
Жаланда алай андагъы жерклени
Жарсыуларын эшитеди жюрегим.
93
Жюрегими дагъыда бир билеги, –
Ёмюрде да къошмам аны биреуге, –
Баш урама Айшатны къадарыны
Кёк чыранларына, акъ къарларына.
Эрге барса окъуна да, ма алай
Турлукъ эдим, ол ниетде тургъанлай.
Айып этме манга, Аллахчю, аз да,
Къоншуда эр киши сенсе жангыз да,
Башха бир мени тенгли бир эр киши
Болса, анга айтырем бар ишими,
Мени тенгим – сени атанг къайтмады,
Ол Тау санга бла манга къалмады…»
Андан бери, менден уялгъан кибик,
Муса кесин менден тутады кенгде.
Кюн узуну Муса чыкъмайды жеркден.
Агъач шошлугъуна тартып жюреги,
Эрттен, ингир бирер турукъ келтире,
Отун жыяды къышына жетерик.
Къалгъанын а сакълайды: къумурсхасын,
Мёрежиясын болсун, не мурсасын.
Эл Мусагъа «Агъач къалауур» атап,
Анга бир ат тапханды, аламат тап.
94
Жюреги сайлагъан иши Мусаны
Кечиндиреди бу дунияда жанын.
Дагъыда биреу барды, тюзюн айтсакъ,
Аны жанын кечиндирген, ол – Айшат…
Жерк агъачны тауусулгъан жеринде,
Къапхакъ башында, тамам да эрнинде,
Эки таш, къоргъашин кибик, эриген
Этгенча, къайнап къалгъандыла бирге.
Хапаргъа кёре, ол состар ташланы
Муса эритгенди, къарап ташатын.
Энди бек сыйдам таш болгъанды ол таш,
Айшатха шинтик болуп къалды ол таш…
Мусаны келген кюню – кёз юсюмде
Турады. Кюнню халы да эсимде:
Мартны жылы кюнлерини биринде,
Арбазланы ай толтургъан ингирде,
Немислиле, этеклерин къайыра,
Артларына-артларына сакъ къарай,
Элден башларын алып къачхан айдан
Сора, бери огъурлу кюн айланды.
Десем да, биреуню юйю кюн болду,
Бирсини юйю уа къара кюл болду.
95
Терегибиз да аугъан эди артда,
Аны экинчи жылыны мартында.
Алай, ол артда болгъан ишди, артда…
Элге солдат келгенди бусагъатда.
Солдатланы жокълап тургъан орамла
Толуп къалгъан эдиле бир арада.
Элде къыз, къатын да чыкъды орамгъа
Ала сормагъан къалмай ол адамгъа.
Сабийле да къуюлдула алайгъа,
Ол солдатны аладыла арагъа.
Эки эгечин да къоймай къатына,
Къутургъан сууча болдула къатынла.
Орам тебеди, тебеди алайда –
Халкъны ахшы умутуну аллында.
Бири эрини хапарын сорады,
Ала бирге болуп келген сунады.
Бири къарындашын, бири атасын
Сорады… Муса уа къайдан айталсын?!
Уруш аулакъ – Акъ-Суу ёзени тюйюл,
Ол алыпды бу уллу кёкню тюбюн.
Болсада, хапар айтыр эди Муса –
Сёлешалгъан не эшиталгъан болса.
96
Айтып, ангылатыр эди бу халкъгъа,
Сакълауларын созмагъанлай узакъгъа.
Алай, чегетге ауана къоннганлай,
Мусаны бети къалады мудахлай.
Хар бирине бирер къагъыт журунчукъ
Узатады – бирер умут булутчукъ,
Хар бирини сорлугъун билген кибик,
Хар кимге толу жууап берген кибик,
Узатады бирер къагъыт журунчукъ,
Хуржунундан бирем-бирем суууруп.
Толмагъан умутну ауур ташлары
Туура этдиле элими тасларын.
Ёрге къопдула сагъышлы тауларым,
Халкъны бу къара кюнюне талана.
Эгечлери сагъышха къаладыла:
«Муну сёзю, тили да къайдадыла?
Бахчада ол битмей тургъан тереклей,
Тынгылап нек къарайды бу тийреге?
Оу кюнюбюз, жангыз къарындашыбыз,
Не къыйынлыкъгъа къалгъанды башыбыз?» –
Дей, бойнуна тагъыладыла аны,
Эслемезле энди Кюнню не Айны.
97
Андан да уллу болуп бушуулары, –
Къайтмай къалып сакълап тургъан къушлары,
Жилярыкъларын билмейдиле кёпле,
Шёндю элни чырагъыды бу келген.
«Саны сауду, жаны сауду, Аллахха
Шукур этигиз», – дедиле адамла.
Ма бу иш къозгъап тургъанда бу элни,
Чалманны ары жанында биреуню,
Мусагъа шо бир къараргъа термиле,
Ол термилгени эрите темирни,
Тюзлени таулагъа бура, тауланы
Тюзлеге бура, инжиле тургъанын
Кёрмейди киши, хар ким да кесине
Болуп, киши кёрюнмейди кёзюне.
Кеси келип къалыргъа да уялып,
Сюеледи, къадарын къолгъа алып.
Кёкню толтура келген Айгъа ушап,
Сюеледи жангызлай кеси Айшат.
«О, аман адетле къуруп къалсынла!
О, нек термилтедиле мени была?..»
Муса уа кёреди аны, кёреди,
Жулдузу учады, къанат кереди.
7 Заказ № 150
98
Алай баралмайды аны къатына,
Анга учуннган къарамын къайтара.
«Жашай баргъанда, кеси бир ангылар, –
Неге керек анга тилсиз, сангырау;
Жашауун да нек бузама Айшатны?
Кеси сюйгенлей къурасын жашауун», –
Деп, жюрегине кишен салды Муса,
Айшатны умут къаласын да буза…
Жашауу ма алайды андан бери.
Ма алайдыла Мусаны кюнлери…
…Ол жыллада, баллиле чакъгъан жазда,
Муса Айшатха бир къагъытчыкъ жазды, –
Бир булутсуз кюнню эки тенгинде, –
Салды къапхакъ башында таш тюбюне:
«Манга ышанма, башынга бир иш эт,
Сюймеди деп, жаным, аз да болма ишек,
Сюйген этгенликге, онгум алайды…»
Къыз къагъытны таш тюбюнден алады.
Алайда къызны мураты тюгенди,
Тёгюлдю ол алайда, бир тёгюлдю!
Къапхакъ башын ырхы алай талады, –
Жемиш битмейди Жемишли талада.
99
Къадар бой салдырмай къоймады къызгъа,
Суу алай бой салдырады суу ызгъа.
Жанына тийип, бир-эки жыл тёздю,
Акъылы ажаша тауда эм тюзде;
Жеркни къыйырында къапхакъ башына
Аз-аздан дагъыда келе башлады.
Салдырыргъа унамайын жюгенин,
Жел бла бирге жюрюйдю жюреги,
Арып, къанаты сын къатып къалгъанда,
Къонады Мусаны акъ къалпагъына,
Тёшегине да киреди бир бирде,
Чачы кибик, къап-къара ингирледе;
Ма алай жюрюйдю, кесин жубата,
Ма алай – бир жумадан бир жумагъа.
Жылла да, къызыу атларын чапдыра,
Кете барадыла терен чатлагъа.
Ашхамны бла ингирни арасын
Кёрюрсе, аны чачына къарасанг.
Къуруда къарап турургъа къапхакъдан
Энди уялгъан да этеди халкъдан.
Алай, алыкъа айтмайды арталлы
Мусаны эгечлерини атларын,
7 *
100
Тюбеген жерде келинлик этеди,
Къолларында сумкаларын элтеди.
Жюреги уа – жюгенсиз, жел бла тенг
Жюрюйдю, ажашып ингир эм эрттен.
1968
101
ТЁРТ АЛМА ТЕРЕК
(Повесть)
Бир кюн тангны сары аты,
Таулагъа жая жалкъасын,
Саулукъ-эсенлик сурады,
Элни барын да жокълады.
Не айтырыкъ эдим анга,
Тангым атады, мен да – бар.
Айтырдан къалса, бек алгъа
Кеси айтырыкъды хапар.
Мени тынгылагъанымы
Жаратмады сары атлы, –
Тамагъыма тыгъылгъанлай,
Сёзюм эталмады атлам.
Кимден да бек ол кеси кёп
Кётюргенди жашау жюгюн,
Огъурлу жолу кесилген
Кюнледе да сыйлай жерни.
Алайды, аны аузуна
Чабаллыкъ тюйюл эдим мен.
Анга жол къойдум азанда,
Кечгинлик тилеп элимден.
102
Мен – бир элни келечиси,
Ол а – саппа-сау дунияны,
Жерими кюню, кечеси
Бет тюрсюнюдюле аны.
Ол кёп ауушдан аугъанды,
Болса къыйын кюнде залы,
Ма ол жылытып тургъанды
Жерими, бауурун салып.
Кимден да ол бек тёзгенди
Къаргъа къанатлы кюнледе,
Жалкъасына тюйрегенди
Сабийни итлик кёлегин.
Харам къанатлы тырнагъын
Къадагъанда ол кёлекге,
Элия болуп, тарала,
Къаннга бояды кёклени.
Азат жолну барлыгъына
Ийнанып ол, энип бери,
Къыралымы байрагъына –
Ахшы муратына жерни –
Кесини тюрсюнюн берди,
Жер кюч бергенча терекге,
Халкъ анга жарыкъ тюбеди,
Залим – харам этгенликге.
Онжетинчи жылны кёзю
Кёрдю да бек узакъланы,
103
Адамны кётюрдю кесин,
Къанат битдирди халкълагъа.
Ол кёрдю дуния къадарын,
Уста эди сары атлы:
Окъдан кёзжуммаз къадама
Жашладан кёп хапар айтды.
Ол тёрт алма терекни да
Къалай орнатылгъанларын,
Барысыны эрттеден да
Болуп тургъанын атлары
Биле эди сары атлы
Менден, сенден да устаракъ,
Ол себепден кеси айтсын…
Тынгыласын – тынгыларыкъ.
Кюнню ауазлары
1
Мен къарап эдим бийикден:
Жашаууна ышанып бек,
Терек сала эрттенликде,
Былай айтады Солтанмек:
«Терк бахча болур мында,
Буз тюймесе, ёсерле да.
Салим татыр алмасындан,
Биргесин – нёгери да».
104
Къурманкъыз болуша эди
Терек салыргъа жашына…
Хал а желге ушай эди,
Жерни этегин жашыра.
Дуния халы булгъаныргъа
Боллугъун айта эди жел.
Турду, алай болгъанлыкъгъа,
Ахшы муратын юзмей, эл.
Заманында – сабан сюрюп,
Бахча этип – болжалында,
Адамны мураты – жюйрюк,
Хапары жокъ ажалындан.
Солтанмек орната эди
Абадан жашына терек.
Жашау къайнай эди Жерде:
Жаны саугъа – жашау керек.
Къурманкъыз тутуп, жашы уа
Орнатады алма зыгыт:
Къууаннганын да жашырмай,
Келир кюнюн билмей, жазыкъ.
Салып бошады да, жерге
Къарай, кючсюндю Солтанмек:
«Жашым – Салим бла бирге
Кюч алсын, кюч алсын терек!»
«Иншаллах, – деген эдим мен,
Кеси кючюме базына, –
105
Огъурлу Солтанмек этген
Муратла тола барсынла!»
***
Башын сылай хар бирини,
Айтады сабийлерине:
«Мен ёлсем да, сиз къалыгъыз,
Бирер терекчик салыгъыз!»
2
Экинчи да алай болду…
Бир жылдан сора Солтанмек
Экинчи терегин салды,
Мен да жарыта бютюн бек…
«Терек бахча болур мында,
Буз тюймесе, ёсерле да,
Салих татыр алмасындан,
Биргесине – нёгери да».
Жел а сюре эди кёкде,
Булгъай-чулгъай, булутланы.
Таякъларым жерге кючден
Жете эдиле, ауланып.
Ангылай эдим бу халны…
Мурккусун а этеди эл.
Дуния башы булгъаныргъа
Боллугъун айта эди жел…
Алай, мени кючюме баз
Болгъан кюч чыкъмаз ёмюрде.
106
Тереклени чакъдырыр жаз,
Мен да кюч алырма жерден.
Жер бла мен а бир бирсиз
Болмагъанбыз бир заманда:
Мен анга кюн жылыу берсем,
Ол да къууаныр жазындан.
Бизни ма ол тёребизни
Дурус биледи Солтанмек:
Орнатады тереклерин.
Орнатды ма эки терек.
Салып бошады да, жерге
Къарай, ахтынды Солтанмек:
«Жашым Салих бла бирге
Кюч алса эди бу терек».
«Аллах айтса алыр, – дедим,
Кеси кючюме базына, –
Дуния жолу адетинден
Таймаз, адамла болсала».
***
Башын сылай хар бирини,
Айтады сабийлерине:
«Мен ёлсем да, сиз къалыгъыз,
Бирер терекчик салыгъыз».
3
Ой бир къууанч барды элде,
Мен да анга сейир этдим:
107
Къыз туугъанды Солтанмекге,
Къушу учханды бийикге.
Биягъыча, танг атаргъа
Кесини ишин башлады:
Бир терекчик орнатыргъа
Солтанмек чыкъды бахчагъа.
Жаз алышдырады жазны,
Мени кючюм бар къадарда.
Бар къайгъысы Къурманкъызны,
Къыш къарыча, эрип къалды.
Улан – тукъум тутуругъу,
Къыз – тыянчагъы ананы.
Къыз туугъаны унутдурду
Узакъда жел улугъаны.
Мен а кёреме бийикден:
Къабыннганды Жер этеги…
Чомарт береме хар эрттен
Жылыууму бар эллеге.
Нек эсе да бу терекни
Артыкъ сыйлады Солтанмек,
Чакъырып битеу тийрени…
Мен барда – чууакъ болур кёк.
Салып бошады да, жерге
Тилек этеди Солтанмек:
«Светачыгъым бла бирге
Кюч алсын, жерим, бу терек!»
108
«Жер бла мен бирге болсакъ, –
Дедим мен да Солтанмекге, –
Экибиз да болурбуз сакъ,
Тилегинг тенг болур кёкге».
***
Башын сылай хар бирини,
Айтады сабийлерине:
«Мен ёлсем да, сиз къалыгъыз,
Бирер терекчик салыгъыз…»
22 июнь
О, жыйырма бла экинчи июнь…
Танг белги тау башларында уюду.
Къарангы къанатларын жерге ийди,
Уку да ашыгъып кирди уягъа.
Кертме капол юзюлюп тюшдю жаргъа.
Чыпчыкъла да тоймадыла къалкъыудан.
Къурманкъыз а тебиреди халжаргъа,
Ал ботасына жел къанат къакъдыра.
Челеги тюшюп кетип дынгырдады…
Халжарда ийнеги да ынгырдады…
Сейир этеди Къурманкъыз бу ишге…
Адакъа уа, чалман башына битип,
Юйге айланып къычыра киришди,
Къанаты быстыр къакъгъан таууш эте.
«Кыш, аман бичакъ тюбюнде табыллыкъ», –
Деп, Амма чертлеуюк чычхынын тутду.
109
Жыйрыкъ этеги да жаба табанын,
Ол терк окъуна халжаргъа къутулду.
Анда бузоуну тамышхан тауушу
Жагъаны толкъун жалагъанча бола…
Чычхын тапды аны тобукъ ашыгъын.
Кезиу-кезиу аякъчыкъларын ала,
Анда бузоучукъ амалын тауусду.
Агъырыкъда жабыу болду, желкенлей,
Тау жели, – къуугъун атлыча, жетгенлей.
Бузоу желиннге узалды, ийилип,
Сют кёмюгю тюп эрнине илинди,
Созулмакъ болуп, къонгуроу тил кибик,
Ары бла бери бола, эленди.
Ийнек зыбыр тили бла балас ыз
Этеди бузоучугъуну жамызын, –
Тууар окъун сюеди да баласын,
Жаны сау ана уа бютюн – жангызын.
Къурманкъызны акъсыл челеги жангы
Сютден толуп, алчи болду кёмюгю…
Чинар отунла чартлап-чартлап жана,
Урходуклу тютюн уча кёклеге…
Олсагъатда бир къычырыкъ чалынды,
Ол къычырыкъ да кёкге бара эди…
Къараса уа – ол адакъа чалманда
Аммагъа айланып къычыра эди.
Тышына атылды, сермеп тыягъын,
Сютюн къаплады да къойду алайда.
110
«Астофируллах», – деди да, биягъы
Огъурлу жюрегине къолун салды.
Адакъаны къыстап, ары къарады –
Бурма кырдык басхан, кёксюл къыртишге…
Бир зат ангыламай акъдан-къарадан,
Сейир этеди Къурманкъыз бу ишге.
«Энди сют ючю уа не этейим?» – деп,
Жашындан туугъанчыкълагъа жарсыды.
Ырысны билген адам – ол бу эрттен
Башын алып кеталмады ырысдан.
Тауукълагъа аш берирге келини
Къолуна тауукъ аш алып чыкъгъанда,
Къайын анасыны тийди кёлюне:
«Суу жылытмай нек чыкъгъанды тышына?»
Тюздю, Амма, бой салгъанынг адетге,
Алай, келинингден терк тюнгюлме да,
Тынгылачы: келининге ол эрттен
Суу жылытыргъа керек тюйюл эди.
4
Европада чыкълы талала,
Термиле мени жылыуума,
Отлу ырхылагъа талана,
Къан черекледе жууундула.
Къайда да болсун, керти адам
Манга болмагъанды бир башха:
111
Кечиндим аны арбазында,
Битдирдим анга сыйлы бахча.
Энди уа мен бир-бир жерлеге
Жеталмайма, кесим сюйгенча.
Мен кюеме ёлген эрлеге,
Ма ёз аналары кюйгенча.
Юч-тёрт айдан энтта Солтанмек
Салыргъа деп тура эди бир терек…
Салыргъа уа тюшдю эрттерек…
Жоргъасын бёле-бёле жюрек.
«Жаш тууса, Азрет деп атарсыз,
Поштагъа бир къагъыт атарсыз.
Тереги ма бу – айтырсыз,
Ишни халын ангылатырсыз».
Ол, салып бошап терекни,
Айтды, терекге узала:
«Азрет, айып этме, сени
Кёрмей кетеме узакъгъа».
«Аллах айтса, тюберсиз», – деп,
Кёл этдирирге кюрешдим.
Кесим а Жер этегинде
Кёкню жарылгъанын эшитдим.
***
Ол кюн, сылай тереклени,
Жолуна атлана, айтды:
«Сиз сакълагъыз сабийлени,
Мен сизни сакъларма… анда».
112
5
Абат, мен сени юсюнгден
Кёп айтмай, тутханма кенгде.
Алай а сен бир заманда
Къалмагъанса ауанамда.
Абат, сен болсанг арбазда,
Мени кёзюм къамап турду.
Хата башланады аздан…
Экибиз да мудах болдукъ.
Мен кюндюз жарыта эсем,
Сен кечелени жарыта…
Энди уа – мукъут жер юсю,
Иесиз къалгъанды балта.
Сен ауур аз кючсюнмейсе,
Мени да тюгене кючюм…
Тёрт сабий тёрт ишинг эсе,
Ол терт терек да – тёрт ишинг.
Жарлы Къурманкъыз, эрттенин
Къабып, мардасыз жарсыды
Сен тёрт сабийинге тенгли,
Ол да – кесини жашына.
Жарсыудан кёлекле кийип,
Тобукъ тюе къалдыкъ бирге.
Алай, Солтанмек кибикле
Жашау излейдиле бизге.
113
Бу тереклени жалында
Къурум этмебиз, бек болсакъ:
Сен солусанг – мен жарыта,
Сен жарыта – мен солусам.
Къайын ананг а ёмюрде,
Бетинг къара болсун демей,
Ол ыразылыгъын кёрге
Алып кетгенин билеме.
1-чи терекни жыры
Ой, анам, анам, мени тамырым
Сынагъынчы сыйлы жерни татыуун,
Жерим тепди да, мени сыйлы жерим,
Заман жели манга кесин танытды.
Тепген а – алаймы тебеди жерим:
Таула – тюз бола да, тюзле – бола тау,
Анамы сыйлы бетин жау аскери,
Тюз да балчыкъ малтагъан кибик, малтай…
Ол, къан бла тёгерик ашагъанын,
Кир чуругъун Брестде * жууду чыкъда:
Анамы ёшюнюню ачыгъаны
Мени да, тюнкеми юзе, ачытды.
Бир жылдан не эки жылдан кёгетим,
Басып битер кибик заман жетгенде,
Урходукла жауун бола кёкледе,
Суу татыргъа къоймадыла жеримден.
*
Немислиле бизни бла урушну ол чек шахардан башлагъандыла.
8 Заказ № 150
114
Ай, таланнган, кёпню кёрген анам а
Чууакълыкъны тас этмеди туурадан,
Ёз ананга къалай къалгъын ийнанмай, –
Дуниягъа хурмет бла туугъанла…
Анга хурмет этмеген а – душманды,
Тауну, ташны, кырдыкны да душманы.
Жерим огъурлу анагъа ушайды,
Мени да ёсдюреди, анга ушап.
Хорлам юлюшю, сериуюн аязча,
Кёрюне – атына билип миннгеннге.
Сен да кел да, бир алма терек салчы,
Алмалары жете турур минглеге.
Душман – душманды. Жокъду анда уят.
Ол ёз анасын, чал чачындан тутуп,
Жерге урады,
Бузулады уя,
Балаларын жюрегинде уютуп.
Къыйналгъан да этдим къарар амалтын,
Адамны къол жылыууна термиле,
Мени ием кёрмегенди алмамы,
Къуру къалгъан кюнледе таш тирменле.
Тюзлюк иши, кюн жарыкъча, юсюме
Къуюлгъанда, къуш ауанасын кёрдюм.
Къызыл партбилетни къызыл тюрсюню
Жолун юзерик тюйюлдю ёмюрде.
115
2-чи терекни жыры
Керти айтады: мен да кёрдюм аны.
Кеч къарангы тургъанда да кёз байлап,
Жетип тургъанды ауанасы Айны,
Анамы сютю кибик, къалын бола.
Биз экибиз атларын жюрютгенле
Жетген жашла болгъандыла къыралгъа:
Бетлери иш юсюнде жибигенле,
Дуниябызгъа да эркин къарагъанла.
Алай – тюшюме кире хар ингирден:
Тиширыу Индекде * ажым ёлгенле.
Нальчикни ары жанында – индекде
Жанлары сау къара жерге киргенле,
Къутуруп келген сууда талыштакла
Кибик, келе суу юзмез, кылды къатыш,
Ала суу тилей эдиле, стакан
Суугъа эте эдиле уллу алгъыш.
Мени салып кетген кишиден хапар
Сора-сора тургъанма мен аладан…
Керти хапарны эшитдим, алгъын, жаухар
Кибик, жылтыраучу, харип, Абадан.
Акъ къагъытха къара хапар сыйынып,
Акъ кюнлерин булгъаннган суулай эте,
*
Б а б и й Я р – орусча. Украинаны ара шахары Киевни
къыйырында индек. Урушну заманында немислиле ары
къуюп, чюйютлюлени, жесирге тюшгенлени къыргъандыла.
8 *
116
Абаны акъ къанатларын сындырды,
Тёрт сабийни насыпларын суу элтди.
Жерими сау жери, бир деп бир дерге,
Къалмагъанда да, тутду бизни жерим…
Жашауну киндигин юзерме деген
Кёплени юзюлгенди киндиклери…
Арбазланы, ырхы талап, ташларын
Ачханда да, ол таукелликни кёрюп
Жашау эте, кёлсюзлюкню ташладыкъ,
Заманны уа унутдурмазла кёрле.
Тереклени кесгенлени, салгъанла
Женгип, жер башына сары танг атды…
Кёп кюнлени жолгъа къарап, саргъала
Тургъанбыз, – бизге да къарар амалтын.
Алай, эртте-кеч болса да, терсликни
Аты абынмай къалмагъанды жерде…
Къызыл партбилетни къызыл тюрсюню
Жолун юзерик тюйюлдю ёмюрде.
3-чю терекни жыры
…Юзерик тюйюлдю, мен да айтама…
Саркъады Акъ суу, Айны жууундура…
Танг кукук къычырыкъ бла атады…
Бу танг ючюн а кёпле жоюлдула.
Ала бла бирге – бизни салгъан да.
Къабылды биргесине къышы, жазы,
117
Бауурчугъун къара жерге салгъанды,
Аны ачыуун кётюралмай, къызы.
Къызны атын мен жюрютеме бюгюн.
Бюгюн мен аны ючюн да жашайма.
Жашай эсем буз тюймей, не жел бюкмей,
Ма ол къызчыкъны кючюнден жашайма.
Къар да жауа, Ай да тюше арбазгъа,
Аны кесине ушата дунияны,
Мени юйретеди кёлсюз болмазгъа,
Мендеди жюрек жылыучугъу аны.
Ёлгенлени нюзюрлери – саулада.
Дуния адети алайды, алайды…
Бюгюн ынна эрттеги аууллада
Сууун эрттеги шаудандан алады.
Бирибиз – жаш, бирибиз – абадан.
Бирча кётюргенбиз жашау жюклерин…
Кёргенбиз, – алыргъа болмайын адам
Алмала чирип-чирип тюшгенлерин.
Жашауну жюгю уа бир тюгенмеди,
Хар кимге жетгенин къойду алмагъа.
Анда да анабыздан тюнгюлмедик,
Биз битдиргенлей тургъанбыз алмала.
Биз да табылабыз дуния тёрлеге:
Туура эте аланы къадарларын,
Жоюлгъанла салып кетген терекле
Саулагъа бередиле алмаларын.
118
Олду бутакъларыбызны бек этген,
Олду бизни бузгъа, желге тёздюрген.
Дуниясында бир терек салып кетген,
Атын айтдыра кетер саулай элге.
Анда-санда аты тепсеп терсликни,
Жерим чайкъала турса да бир бирде,
Къызыл партбилетни къызыл тюрсюню
Жолун юзерик тюйюлдю ёмюрде.
4-чю терекни жыры
… Юзерик тюйюлдю, мен да шагъатма,
Биз да, бизни ёсдюргенле да кёрдюк.
Алай, кёпле жазыуларын жашамай,
Жазыуларына тюбедиле кёрде.
Алай, хар тамырым сезип турады:
Сокъуранмайдыла аны ючюн ала,
Дуния жашауу алагъа туурады,
Бизни юсюбюз бла хапар ала.
Чапыракъладан алып кюн жылыуну
Элтедиле алагъа, саугъа этип.
Бир огъурлу адам атдан жыгъылса,
Ала жибийдиле, ачыу терлетип.
Кеслеринден сора адам жыгъылмаз
Ючюннге жыгъылдыла атдан ала.
«Халкъы ючюн жанын берген – жангылмаз», –
Деп жулдуздан, Айдан да айтдырдыла.
119
Ол сёзлери, насып къанатлылача,
Учууларын къоймайдыла кёкледе.
Биз бюгюн сабан сюребиз, алача,
Аламлагъа жол ызлай от кемеле.
Жигитликлерин алып от кемеле,
Хар бири акъ тылпыу эте, озады.
Мен атын жюрютген да бюгюн кёкге
Учар эсе да, – арабыз узакъды.
Тёрт алма терек болуп, бир бахчада
Адамны ахшы мураты болгъанбыз.
Ажал бизге кеси желин бошлады,
Алай, биз анда да аумай къалгъанбыз.
Аумай эсек, ол да ахшы умутну
Къушуну эркин учханыды кёкде.
Алай, энтта, балта кётюре, жутла
Турадыла бизге кебинлик кёклей.
Бизни салгъанланы сабийлери бар
Къадарда уа жутулурла ол жутла.
Кесини тоюн этер иги хапар,
Жер башында къайнап ёсерле журтла.
Олду бизни тутхан бу жер юсюнде.
Кёк тюбюнде уллу насып юйреди.
Къызыл партбилетни къызыл тюрсюню
Жолун юзерик тюйюлдю ёмюрде.
120
***
Сары атлыны кючюнден
Айтдым мен бу хапарланы.
Жашау барды Жер юсюнде,
Сыйлы жюрютейик аны.
Тёрт алма терек аманат
Кибик, аманатды жашау.
Терек этеди алмала…
Жигит ёседиле жашла…
1970
121
МУДАХ КЁК
(Поэма)
I
Атамы юсюнден жазаргъа,
Анамы юсюнден жазаргъа.
Сёз бердим кесиме минг кере;
Минг кере къаламым тохтады,
Минг кере къаламым ахтынды,
Мудах кёкню минг кере кёрюп.
Терекле аудула юсюме,
Тебинди жулдузум кёзюме,
Тауларым къопдула керилип,
Жыйырма миллион адамны,
Жыйырма миллион адамны –
Барысын туурама келтирип.
II
Кюз артында Акъ Суугъа, къалтырай,
Тюшедиле къызгъыл чапыракъла,
Бар ачыуларын манга айтдыра,
Желден бир болушлукъ табарыкълай.
122
Суу элтеди аланы хар бирин,
Жылларыбызны элтгенча заман,
Алай, жангырыр жангыдан жерим,
Жангырыу иш бир затха бой салмаз.
Алышыр ол
Жазларын,
Къышларын,
Зыгыт орналыр, чыгъар жангыдан…
Къызыл атлылача, сагъышларым
Алыпдыла дайым жан-жанымдан:
Жыйырма
Миллион
Адам
Не хайыр кёраллыкъды андан?..
Терек салыныр жол жанларына,
Тёшледен да къорай,
Тюзелир кез,
Жоюлгъанланы жыл санларына
Жыл къошулмаз,
Къорагъан да этмез.
Жашла да – жашлай,
Къартла да – къартлай
Къалырла, жерибизни сакълагъанла.
Сабыр бол, жашау,
Атынгы къантар,
Тынгыла жерни сарнагъанына.
Ала бюгюн сюрмейдиле сабан,
Жер а жангырады, бет алыша,
Бир киши айтмаз: «Сау кел!» не «Сау бар!»,
Атларын а жюрюте алгъышха.
123
Алайды –
Жашау бёлмез атламын.
Аны дингилин а айландырыр
Ол
Жыйырма
Миллион
Адамны
Жюреклери, бирден болуп бары.
III
Мудах кёк
Мудах, бек мудах,
Бушууну жокъду чеги, мардасы…
Сабан сюрлюк болгъан къадар мында
Бизни совет солдатны махтасын.
IV
Экинчи дуния урушну кезиуюнде Совет Союзну халкъыны 20 миллиону къырылгъанды. Аланы
бирлери – къарт, бирсилери – жаш, бирлери –
эр кишиле, бирлери – тиширыула эдиле. Аланы
ичлеринде сюймекликни жылыуун, зауукълугъун
сынамагъан къызла да, сюйген къызларына жангы айны кюмюш жарыгъында биринчи ичги
сёзлерин шыбырдамагъан жашла да болгъандыла.
Фашизмни адамланы ёлтюрюу амаллары кёп
эдиле:ол адам эт ашаучула бизни аталарыбызны,
аналарыбызны, къарындашларыбызны, эгечлерибизни бирлерин ушкок бла уруп, бирлерин газ
бла тунчукъдуруп, бирлерин асмакъгъа асып,
124
бирлерин къызгъан темир бла кюйдюрюп – ма
алай ёлтюргендиле. Адамланы къырыу амалланы кёбюн тапханлыкъгъа, фашизмни бети бир
тюрсге эди: ол да – дунияда сабан сюрюуню, мирзеу ёсдюрюуню, сабийни кёзюне къарап, насыплы
болууну кёрюп болмау эди. Кеслерини сабийлерин а сюе болурму эдиле ала?..
Дунияны башында аны юсюнден айтырыкъ,
ол угъай эсенг – бар адамлагъа эшитдирип, азанчы кибик, къычырыллыкъ жерле аз тюйюлдюле.
Аланы бирлери Ленинград шахарды.
1
Келип тюшмегенлей окъун жеринге, –
Биринчи ташынг салыннганлы бери
Сени башынга тюшген кюнлеринги
Манга тура этедиле юйлеринг.
Арт аякъларына туруп тургъан ат –
Эркинликни сюйген халкъны сураты,
Жюрегиме кирдинг мени, Ленинград,
Танг киргенча, кечени кери атып.
Бетингде кёрдюм къаяла беклигин.
Жангы кырдыкны жумушакълыгъын да,
Ол жарады тогъуз жюз кюн бекленип
Тургъанынгда… Ол кюн артда къалгъанды.
Толкъунунда чабакъчы къуш солугъан
Балтийни жели урады бетиме.
Ол толкъунла (базынмайма сорургъа)
Ненчауланнга къабыр юлюш бердиле…
125
2
Онг жыягъыгъызгъа тийгенде, бирси
Жыягъыгъызгъа ёте кюн тыягъы,
Сюелгенсиз, аналарыбыз бизни!—
Ачдан кючюгюз къалмайын жиляргъа.
Ол бетледе окъуна жана эди,
Тау ауузлада чыракъ кенглигинде
Къош отча, тау бийикликни желинде,
Ышаныу ахшы кюнню келирине.
«Бу орамда топ окъла атылгъанда,
Орамны бу жаны бек къоркъуулуду» –
Ашха тансыкъ аузу къумдан толгъанда
Анасы жашына этген къууумду.
Ма бюгюн да къарап ол жазыулагъа,
Ана кёлю, огъурсузлукъну жаный,
Биледи, – заман болса да узайгъан,
Дунияны кёпдю къоркъуулу жаны.
Анам, кёрмей къалгъанса Ленинградны
Сени да буз тюйген къыйын кюнюнгде.
Алай, анам, ма бюгюн анга атап,
Жазама бу тизгинлени кёлюмден.
Тёгерек ёртен от болуп кюйгенде
(Мени жауум да аллайгъа къарасын),
Ленинградны ол кюнлерин кёргенлей,
Адам унутур эди ёз жарасын.
126
3
Баш – башынча башласам эди санап,
Айырып окъун дунияда тасланы,
Ырахатлыкъны сюйгенлени саны
Къайда кёп болур Малкъарда ташладан.
Халкъгъа ариулукъну къояр ючюннге
Растрелли юйлени ишлегенде,
Толу ийнаннганды халкъны кючюне,
Ол ариулукъгъа къыйынлыкъ тюшгенде.
Ариулукъгъа къуллукъ этген устала,
Тарыгъайым сизге да, усталарым:
Уруш оту къыйыныгъызны талап,
Урходук этерге кюрешди барын.
Бек багъа тюшгенди бизге ол къыйын –
Жыйырма миллион адам,
Жыйырма!..
Тынгыла, дуния, бар ишни къоюп,
Хар сёзю къаннга боялгъан жырыма…
Ариулугъ а сюеледи, сюеле…
Къыйынлары огъурлу усталаны.
Ала бары оюлмады эселе,
Адам сюеги тутады аланы.
Келир кюнде атарыкъ тангны кёре,
Жашаргъа да, ленинградчы, кюч тапдынг.
Эркинлик неда ёлюм, – анга кёре
Жашау!
Болмагъанды санга орталыкъ.
127
Унундан юзмези аслам гыржынны
Ашап, къара желле бла демлеше,
Сынланы сакъларгъа,
Къоба, жыгъыла,
Аркъанг бла юзмез ташып кюрешдинг.
4
От жанады Пискарёв къабырлада,
Ол мында жатханланы жюреклери
Урушну отуна кирип баргъанда
Жаннган кибик, кётюрюп ол жюклерин.
Къарындаш къабырлада жюрексинип
Жилягъан жаш къызчыкълагъа тюбедим.
Жиляргъа да онг тапмай, юслерине
Юйле аугъан къызла уа – жер тюбюнде.
Бу къарт а нек келгенди къабырлагъа?..
Кёзлеринде жилтиреген мыдыхны,
Ашхамда ауана тау къабыргъагъа
Ёрлегенча, тумалайды мудахлыкъ.
Къайсы тёлюденди бу солдат, къайсы?..
Папахын сол къолуна алып эди…
Ачханда, жумдурухун къаты къысып,
Къол аязы акъсыл тамгъалы эди.
Сюелдим былайда, туурадан къарап,
Тынгысызлыгъ а къоймай жюрегими,
Къарайма мен, огъарысы агъарып
Тургъан тауларына кибик жерими.
128
Дунияны бир этегинде къайгъы
Чыкъгъанлайын, мудах болады кёгюнг.
Сау болмазлыкъ жараларынгдан къанынг
Уруп башлайды, ёлгенлени кёрюп.
V
Озгъан урушда 20 миллион адамыбызны тас
этгенбиз. Аны унутхан неда унутурукъ адам болурму? Не хазна…
Алай бир бирде, Адам, уллу кёллю да бола
болурмуса?.. Бир бирде…
Дуния алыкъа тынч жукъламайды…
Жерим сагъайыпды…
Жерим, сени юсюнгде
Къайнайдыла кёп ишле! –
Биреу, сени сюйгенден,
Жауунг бла кюреше.
Тауларымча, юсюнгде
Сюелип турду тюзлюк,
Хар адамны эсинде
Аны ариу тюрсюню.
Сууугъан от жагъала
Энтта бардыла сенде:
Жаз жауунну жаугъаны
Къурум кёл бола жерде,
Келип тийсе тамычы,
Боз тамгъа эте кюлде,
129
Эркинлик,
Шо тал чыбыкъ
Кибик, бюгюлген кюнде…
Кетмезле тюненеге,
Жерим, ачы кюнлеринг,
Бузла сени тюйгенде,
Душманынгы кюлгени…
Унутабыз ачытхан
Кюнлени биз бир бирде:
Чагъырдан «пашачыкъла»
Болгъан кюнлерибизде.
Кёргенбиз, эте ажым,
Керексиз къаугъаны да,
Кёргенбиз ачдан гыжы
Болуп къалгъанланы да.
Ол ишлени ачыуун
Кётюрдюк дайым да сакъ.
Тап, чагъырдан хычыуун
«Пашала» окъун болсакъ.
Жолубуз,
Биз келгенли,
Таугъа ётеди таудан…
Сакъбыз:
Кёкню кенглиги
Къызарады сакъ отдан.
Жерим, кёрмей тюйюлсе:
Ишленнген орамлада
9 Заказ № 150
130
Хар кюн сайын тюбейсе
Харамкёл адамлагъа.
Бергенинг а – бергенлей,
Сенде жокъду бир айып:
Огъурлулукъ – биргенге,
Жарыйды бизге Айынг.
Адамланы тангларын
Бийик тутар ючюннге,
Сюегенсе тауланы
Абаданнга, кичиге.
Зурнук къанатларыча,
Акъ булутла, жумушап,
Узакъда агъарырча,
Барадыла жумушха.
Жумушлары аланы:
Къара желни сюрюрге,
Тюртюкъаш къаяланы
Къаратыр ючюн ёрге,
Бир бирде уа тауланы
Шорхатюп башларына
Жанбашындан тыянып,
Сакъ жел урур жанына.
Насыбым мени барды,
Тереклени кёргеним –
Адамны муратлары
Кибик кёгергенлерин.
131
Гыранчаны чачагъы
Кибик, тёгюлюп тюше,
Кёгередиле, чагъып,
Ыранлада артишле.
Бюгюн да бил, алгъынча –
Къарап шаудан сууунга:
Чын аякъ сыныгъыча
Кёрюнюп, Ай жуууна.
Чёпчюк атсанг, ууала,
Ай жууунду шауданда:
Анам манга суу алып,
Келтирип берди андан…
Жер юсюнде бир бирде
Терек ауады алай:
Бошап сабийлеринден,
Эси аугъан аналай.
Къарады жерим анга,
Букъдурмайын къарамын:
Сейир эте – болгъаннга
Адамны да харамы.
Къарар да жерим тиклеп,
Айтыр анга айланып:
Дуния малы эсиртген –
Хайыуаннга айланыр.
9 *
132
VI
Бир урушда 20 миллион адамны тас этгенбиз. Аланы бирлери, аналарыны къолларындан
толу чёмюч айран ичерге заман тапмай, думп
болдула. Аналарына уа ол иш – къолундан учуруп ийген кёгюрчюнлей кёрюнюп, ала аланы
ызларындан къолларын узатханлай, алайлай сын
болуп, къатып къалгъандыла. Бюгюнлеге дери
да ол узатылып къалгъан къоллагъа жауун жауады, ууучлары толуп, жан-жанына агъады, буз
болуп да кёгереди, къарда, юшюген кёгюрчюн
балачыкъ мамукъгъа чулгъанып тургъанча кёрюне, къар тёбечик болуп турады, кюн жылытады,
ай жарытады.
Бир-бир кишиле уа алгъа, жолларына къараялмай, артха, сабийлерине къарап, абына-сюрюне,
сабийчигини анасыны къолунда аны ызындан
кесин атып жилягъан суратын биргелерине алып
кетгендиле. Сабийлерини кёзлерине уа аталарыны узая баргъанлары акъ болуп тюшюп къалгъандыла. Ол суратла заманны кёзюнде жилямукъла
бла къатып, бюгюн да, тюрслеп къарасанг, кёзлерини теренинде кёрюнюп турадыла.
Бир-бир къатынла уа, жиляргъа къайын аналарындан уялып, битеу кёз жашлары кёз тюплери
бла бет терилерине кетип, ичлеринде къатханы
жюреклерине къап болуп турадыла.
Ма ол къапла, ма ол сынла, жерлерини кырдыклары кюйюп чыр-чыр этгенча кёрюне, аналарыны, къатынларыны, сабийлерини этлери
чыр-чыр этгенча кёрюне, душманны жаныуну
туудургъандыла.
133
Жер ол къыйынлыкъланы кишиге да кечмез,
ол ёлюп кетгенлени бирлери уа манга тюшюмде
келип былай айтханды:
Кюмюш кереги болгъан атха
Сен минип кетсенг къазауатха,
– Сыйыртдым , – десенг, – иерими, –
Кечгенин кёрмезсе жеринги.
Ниетинг – байрагъынгды, аны
Кюбеси болмайын ёз жанынг,
Кечгенин кёрмезсе жерими.
Элтдирсенг жаууму желине,
Душманынг сермеди къаманы,
Анангы эмчегин къанатды,
Къойдунг эсе алайлай сен аны,
Билип къой жеринги сарнарын.
Душманнга сен кечсенг жарангы.
Сакъларгъа кюрешип жанынгы, –
Жауарла да жеринге къарла,
Ол ачыу этер да, агъарыр.
Журтунгу кырдыгын, терегин
Сакълауду жашауну тёреси,
Алагъа сен этсенг женгиллик,
Кечгенин кёрмезсе жеринги.
Къазауат къатышы сайламаз
Адамны, намысны сыйламаз.
Сен андан чыкъсанг а, женгдирип,
Кечгенин кёрмезсе жерими.
134
Тенгликге, къадарынг бергенде,
Жюрюталмайын, ат белинден
Узалсанг, жарсытып тенгинги, –
Кечгенин кёрмезсе жеринги.
Бардыла жулдузгъа жетгенле,
Аланы аллыкъды жел – тенгнге.
Сен да бол жулдузгъа жетерик,
Ма анда махтарыкъды жеринг.
Къазауат…
Къол чыгъар, бут сынар,
Кишини кёреди ол сынап,
Сен анда сайласанг тынч жерни,
Кечмез ёмюрюнде да жерим.
VII
Жерибизни суулары, таулары, булутлары, жауунлары ючюн ёлюп кетгенле кеслерини этерик
ишлерин дайым да кёз туурабызда тутадыла. Ала,
сау къалып, жашагъан болсала, кеслери этип кёргюзтюр эдиле.
Ол сёзсюздю.
Алай, ала бизге, дунияны кибик, кеслерини
муратларын аманат этгендиле. Энтда айтырыкъ
сёзлери да бардыла:
Бирер сабий
Ёсдюрсек,
Бирер терек
Салсакъ,
135
Хар юйню
Къабыргъасына
Жангыз бирер
Кирпич салсакъ, –
Саулай элле,
Шахарла
Ишленип,
Халкъны
Къол къыйыныны
Сыны болур эдиле
Ала.
Жыйырма миллион жан,
Къыркъ миллион къол –
Ойнагъанмы этесе –
Бир къыралчады ол.
Жыйырма миллион
От жагъа
Суууп къалдыла,
Жыйырма миллион
Жулдуз
Сюймеклик оту бла бирге
Батды да къалды.
Кимибиз – алим,
Кимибиз – сабанчы
Болур эдик биз,
Жер
Къучакълады бизни,
Жыйды къоюнуна.
Энди ол кюймесин.
Бизни юсюбюзню
Душман аягъы басмасын,
Малтамасын
136
Сыйыбызны,
Сыйырмасын жауунубузну,
Жулкъмасын кырдыгыбызны,
Биз къабырлада да
Тёзмебиз ол ишге.
Алай,
Бизни тенглерибиз:
Къоймасала душманла
Жерде,
Бизде терслик жокъ,
Биз сакълагъанбыз
Бёрк намысын,
Ана сютюн,
Жерни сууун,
Агъачын,
Тауун,
Сабийлерибизни
Къызыл тангларын…
Къоймасала
Энтта да, аллай жигитлик
Болсун,
Биягъыча, бийикде къалсынла –
Жигитлик,
Адамлыкъ,
Намыс,
Насып.
Тау башыча, агъарыр
Кюнюбюз.
Къурутмаз душман аланы.
Ол а –
Сиз этерик ишди,
Дунияда саула!
137
Сабан сюрюрге,
Таугъа чыгъаргъа
Термиле кетдик биз,
Термилтмегиз
Кишини
Энди бу дунияда.
Биз сюйген –
Ол,
Биз тилерик –
Ол,
Бу дунияда
Сиз къоярыкъ да –
Ол!
VIII
Сабийи болса сюеди хар ким да. Сабийи болмагъаннга уа, Аллах сабий берсин деп, таулу халкъым аллай огъурлу алгъыш этиучюдю. Ахшы
адамгъа – ахшы тилек. Мен да этеме ол тилекни,
нек дегенде –
Бу поэманы жазгъан сагъатымда
Дауур эте эдиле сабийлерим.
Аланы бири болмаса къатымда, –
Жазылмай къаладыла тизгинлерим.
Бири жиляса, къыйынды жаныма.
Кюлселе уа, кёлюме уллу асыу.
Къоюнумдады суратчыкъ Жамилям,
Къатымда сюеледи жашым Расул.
138
Анасына, манга да кезиу – кезиу
Ышара, кёзчюклери да – бир жарыкъ,
Бешигинде булжута кеси кесин,
Марат да къыздырады бешик жырын.
Терезеден кюн тиеди юйюме,
Тышындан таууш да кирмейди бери.
Алай хар кюн кёрюнеди кёзюме
Сабийлерими марагъанча биреу.
Этим къалтырайды, бир тюрлю бола,
Ючюсюн да къысама къоюнума.
Мен билеме: душман энтта, кёз байлап,
Сауут алыргъа базады къолуна.
Боюнумдады, кеси юйюм кибик,
Къыралымы намысы, бети, иши.
Керек кюнде – атам кийимин кийди,
Керек кюнде – мени да тыймаз киши.
IX
Дуния бюгюнлюкде да тынч тюйюлдю. Огъурлулукъну бла огъурсузлукъну орталарында къазауат къызгъанлай турады. Ала эки дуниядыла.
Огъурлулукъ, айхай да, хар заманда болуучусуча,
кесини къанатларын кереди. Аны къушу учуп
айланады. Алай, аны жараларындан акъгъан къан
жерибизни ариу бетин чечек таплы этеди. Кюрешни иши къоранчсыз болмайды. Алай, дуния
тёресин артха бурургъа амал жокъду. Ол тёре –
огъурлулукъну хорламлы жолуду.
139
Атамы юсюнден жазаргъа,
Анамы юсюнден жазаргъа
Сёз бердим кесиме минг кере.
Минг кере къаламым тохтады,
Минг кере къаламым ахтынды,
Мудах кёкню минг кере кёрюп.
Терекле аудула юсюме,
Тебинди жулдузум кёзюме,
Тауларым къопдула керилип,
Жыйырма миллион адамны,
Жыйырма миллион адамны…
Барысын туурама келтирип.
1969–1972
140
ЮЧГЮЛ КЪАНАТЛЫЛА
(Поэма)
–Узакъладан жаз жылыу бла къайтыучу къанатлы
жыйынланы тизгинлерине къарасам, ол къара хапар
келтириучю ючгюл акъ къагъытланы эсиме тюшюреме. Ол акъ къагъытланы бир бирлеринде акъ хапарла да болгъандыла. Мени юйюме уа къара хапар бла
келгенди. Мюйюшлери, бюгюлгенлери ашалгъан,
солдатланы бармакъ ызлары мухур болуп къалгъан
акъ къагъытлагъа бир бек ушайдыла, ючгюлле да
кёрюнюп, ол акъ къанатлыла.
– Ий аурунг, кесинг кибикме. Менден сора аны биреу эслей болурму деп тургъанма. Сейир тюйюлмюдю:
аланы къайтхан кезиулери уруш бошалгъан кюнлеге
тюшедиле. Ол а болурму къанатлы жыйынны ючгюл
этген! Огъесе уа кёзюбюзгеми кёрюне болур?
– Аллай кюнледе экибиз да кёкге къарап, бир бирибизни жашау китапларыбызны окъуп тура кёреме!
– Хау, аурунг. Бизничаланы барысыны да китапларын. Алай кёп да къалмагъанбыз.
Бюгюн-бюгече да баш иелерин сакълап тургъан
эки къарт къатынны ушакълары.
1
Заман,
къарадым кёзлеринге,
Ушкок оту
къуюлгъанча.
Нечик гузабаса,
кесинги
141
Тау чучхур этип
къуюлгъанча.
Сакъ жюрегимде
къатланады
Гузабанг,
къайнагъан къазанлай.
Жазыкъ жаныма
къатыла да,
Сууугъан къаныма
къысыла.
Кёзюнге,
кёз къакъмай,
къарадым
Танг кёзю
ауланнган кезиуде.
Тау суулай –
тынгысыз къарадынг.
Жюрегим а –
аны кюзгюсю.
Бир буйрукъ
дып тыйып
тохтады.
Хорлам а
даучулай сюелди:
Хайыр жокъ
анагъа махтаудан:
Жашын бер!
Къызгъа да – сюйгенин!
Заман иши
болмайды чола:
142
Хорну
юй тыпыры
сюрюшдю,
Кеслерин букъдуруп
хатчорла,
Хорлам а
келеди
сермешде.
Бюгюн да
излейдиле,
тангны
Зыгыт
излегенча атарын,
Аталарындан да
тамата
Болгъан жашла
аталарын.
Хорламны
кюнюне
къайгъыны
Келтиреди
къышда
эм жазда
Хар ючгюл
къанатлы-къагъыты,
Бораны бла къарыча, –
майда.
Жаным угъай да,
саным окъун
Ол къайгъыгъа
ачыкъ жолукъду,
143
От жилтинни
урлагъанча къуу,
Юзмез да
жутханча жауунну.
Ма алай,
ол – мени къадарым,
Кетсе да,
кетерча биргеме.
Къар тюбюнде
къалгъан къауданын
Атмай, жерим
анга берилди.
Боюнумда –
Заман,
деберинг –
Бёркюмдю мени,
мыйыгъымды,
Да манга
буюргъанды Жерим
Ташын,
тенгизин,
къайыгъын да.
Тамыргъа
керилгенде хорла,
Терек
буюкъмады
кишиден,
Ташны тешген
чирчикча,
Хорлам,
144
Таш тюйюп да,
жолун ишледи.
Къобадыла
Ленинград,
Холам,
Жерим къайнагъанча
ичинден.
Къызгъан темирлей
келеди Хорлам,
Узакъдан
келгенча
ишине.
Отдан
чачыкъгъан эди Акъыл,
Кёп эдиле
«угъайла»,
«хаула».
Темир жиплей
кёрюннгенди къыл –
Туз жюкден
арып эди Хорлам.
Ауур таш
Адамны
бюкмеди.
Сакълайды
жашын
шахар,
орам.
Артха-артха къарай,
бюгюн да
145
Къоранчларын
санайды
Хорлам.
Бармыды эсеби
хорланы –
Бал жагъылгъан
къалакъда тюйлей…
Къууанч къаны
азды Хорламны,
Къоранч къурум
къатышды кюню:
Жашын
къайдан тапсын
анагъа?!
Къызгъа
къалай тапсын
сюйгенин?!
Окъ тамычыгъа
бир табылгъан –
Бузкъан суу
къуяды юйюне.
Къайгъыгъа къатылсанг –
юй сайын
Гумулжук
тёбени чачханлай…
Уллу дерс эди
бар инсаннга
Хорламны
бу къыйын учханы.
Соруула
ортагъа алдыла.
10 Заказ № 150
146
Тууратын
айтыргъа жол чыкъса,
Дауу жокъ
Хорламны
Адамгъа,
Дауу барды аны
зорчугъа.
Бюгюн иш да,
зурнук жыйынлай,
Кёкледе
булутну къайната,
Чыкъдыла
арбазы жыйылгъан
Юйледе
ол ючгюл къагъытла.
Хант тузу
эригенча сууда,
Кетерге унамай
жанымдан,
Бушууунг
къанымы тауусду,
Алгъаракъ да
болуп ажалдан.
Эриусюз
ууатып кёплени,
Манга да къадалды
кёлсюзлюк,
Кёрюнюп
къалгъанды
ёпкеми
147
Ашланнган
жарасы
кюзгюде.
Миллион…
Мингледен
мен – бири,
Чёп кибик
дырынлы талада.
Заманны гынттысы
жесирге
Тюшюрюп,
кёплени талады.
Ма алайды:
ючгюл къанатлы:
«Мингледен биримди», –
деди да,
Хар тийген жерими
къаната,
Къыйнайды
бюгюннге дери да.
Ол къара хапаргъа
акъ къагъыт –
Акъ тоннга
къаргъабет жамаулай,
Мачалача жетип,
акъкъалай
Темирни да
тоту бла жаулай.
Сыгынлай,
сын къата адамла,
10 *
148
Ёретин
кесеуле болдула,
Почтачы кёрюнсе,
алдана…
Малла да
ёкюре баулада.
Акъ къагъыт бетинде
къап-къара
Хапарны келтирген
къанатлы,
Кёк кырдык
излетип къыркъарда,
Кёплени бош жерге
къаратды.
Жангызлай келсе да –
жыйынлай
Келеди,
саулагъа кериле.
Хар ана
кёзюне
жыйырма…
Жыйырма
миллион
кёрюне.
Жыйырма
миллион
къанатлы,
Хорламлы
жолугъуз юзюлмез.
149
Элия ургъанча,
кёп антлы
Тенглени жоллары –
кёзюмде.
Бирине
бир минут
тургъанда
Дууада,
ниетни этип бир,
Сюелир эдик
биз дууада
Бир отуз алты жыл
тенгли бир.
Ма алай:
тергерге къалгъанда –
Тёрт жылчыкъ болады
жыйырма
Миллион
Адамны
аллында
Борчундан
къутулгъан жыйынлай.
Да, угъай,
бошалгъан а –
угъай…
Аламгъа къачмазла
жерлиле.
Кюрешден арысакъ биз –
саула,
Келинле
жиляудан эрирле.
150
2
Сурат ишлейди
жетген къыз орамда,
Адамла,
машинала аз жюрюген.
Терсми этдим:
анга
тохтап,
къарадым,
Озуп кетерге
къоймады жюрегим.
Бир тюрлю иймениу
жокъ эди къызда,
Жаны
ишине кетип эди
аны.
Уллу сурат ишлейди
ариу жазда,
Адамы аз,
кенг орамды майданы.
Аз да жол бермей эди
къыз
ажалгъа…
Кергени
болурму эди
тюшюнде?
Онг жанында мюйюшде –
кюн жарыгъы,
Къара-къолан булут а –
сол жанында.
151
Кёгюрчюнледен
иеди къагъытла,
Эски почтаны
ол бюгюн жангырта:
Жаны саула
учхун болуп къалырла,
Жангыз
бир къырал тамата
жангылса.
Отлада-ёртенледе да
сау къалгъан
Жигитлени иш да
ахларын ала,
Мени анам
энтта иш да
сакълагъан
Къагъытлагъа
бек ушайдыла
ала.
Акъылында
болур эди
эрттеден:
Тели окъгъа
аш болмасын
мангылай,
Кёгюрчюнле
къыраллагъа
элтирик
Къагъытланы
жазадыла
ма была:
152
ЭСГЕРМЕЛЕ,
эсгериле,
ишлене,
Хапарларын
сюймейдиле
белюрге:
КЪЫРАЛ БАШЧЫЛА!
АЛИМЛЕ!
КЮЧЛЮЛЕ!
Эслегиз
жагъын къылыгъын
ёмюрню.
Нечик къыйынды
доммакъгъа, ташха да
Кирип,
солдатны атындан
сёлешген!
Алай,
тыймай эсек,
Жер къатышады.
Ол себепден
барыбыз да
ол ишге
Къурман болдукъ.
Отха тюшдюк.
Эридик.
Сыфатларын кийдик,
жюреклерин а
Кюйген жерде
кырдык, агъач
тирилтир
153
Ючюн жер кеси алгъанды
эринмей.
Бюгюн бизге
кёпле келедиле бек.
Кими «Жашым?»,
кими «Эрим?»
дегенлей.
Хар ингирде,
кёз байланса,
кечирек –
Къарт къызла да
тюбеширге келгенлей.
Сюймеклик сёзлерин,
бир да уялмай,
Заманында
терен сакълап тургъанла,
Айтмазлыкъларын иш да,
артха салмай,
Айтадыла дуниягъа –
туурада:
«Бир да къуруса да,
ма бу ташлагъа
Айтайыкъ
отлай кюйдюрген
сёзлени» –
Деген кибик,
къыядыла къашларын,
Сын жашларына
хазырлап кеслерин.
Къазауатха
ашырдыла эселе:
154
«Кёзден кетип,
кёлден кетмей
келирле», –
Дегенни айтып,
бюгюн да эрсизле
Сакълайдыла,
эрсизлеге кюн тилей.
Биз былайдан
тебиреп къаллыкъ кибик,
Кёзлеринде барды
сакълау,
ышаныу.
Жазны бетин
алгъан сайын гяхиник,
Жангыдан сезгенча
бола жашауну.
Къыркъ кере
къыркъ жаз башында
ма ала,
Тюнгюлюуню
ышаныугъа
хорлатып,
Тамбласына
ышаннган саусузлай,
Жашайдыла,
умутларын сакълатып.
Энди
аныдамы
юзюп къояйыкъ,
Чирчикни
жеринден айыргъан кибик.
155
Ол умут а
жыллыкъ тюйюл
не айлыкъ,
Ол умутду
саулагъа жашау берлик.
Энди –
къыркъ жыл
мындан алгъа туугъанла
Хорламны иелеринден
тамата.
Алай болгъанлыкъгъа,
ачы къаугъала
Бюгюн иш да
турадыла таныта.
Жашла да
жигитледиле бек,
сёзсюз,
Бизден игирек эселе да –
алай.
Бюгюн да
байламай жарасын,
ёксюз
Тутады ачыкъ,
шагъатлыкъ жаралай.
Биз тилерик:
энди жара къошулмай,
Эскилени
сынтыл болма къояйыкъ,
156
Заманны,
суунуча,
тюзге бошламай.
Бир амал бар эсе,
къолгъа алайыкъ.
Алгъыннгыла
сюйген жашларына,
таш
Сыфатха киргенде да, –
тюбедиле.
Эндигиле,
ызы да къалмазча,
тас
Этмесинле жашларын –
олду тилек.
ТОЙЛА,
тауну зынгырдата,
тепдире,
Сакъ къарадыла
бийикден тюзлеге:
Не болгъан болур,
Адамла,
Тенгликге?!
Неде болур эди
аны терслиги?!
Тойну да
къоркъа-къоркъа
этер кибик,
Боран аллы желден
къоркъгъан кийиклей.
157
Некден бичип башладыла
кебинлик
Тойгъа
жырылгъан жыйрыкъ
киерикле.
Адам,
алай къарыусузмуду сени
Къапланны да
жууушдургъан деберинг?!
Бир бирге
тежемей саулукъ-эсенлик,
Мурсаниет
нек кирип
келди бери?
Тарыгъырыкъбыз
жашланы,
къартланы
Атларындан
бузулмаучу Акъылгъа:
Болушдуруп
эрттегили нартланы,
Шёндюгю элбузланы
бир ал къолгъа.
Тойланы,
адамны жан жарыгъынча,
Барма къояйыкъ
тюзледе,
таулада.
158
Сермешде угъай,
тойда – арыгъынчы
Чеченнге барсынла жашла
тууратын.
Акъыл,
нечик игиди
сепген урлукъ!
Жер сюрейик,
юй ишлейик сау-эсен,
Озгъан уруш кюнлени
унутдурлукъ
Уллу кёллюлюкден
сакъла бизни сен.
Ючгюл къагъыт,
ючгюл къанатлы бола,
Солдатны атындан
учады санга:
Гузабасыз,
дауурсуз,
адет бла
Ангылат
ишни болушун
инсаннга.
Бармыды
хауаны сакъларгъа
амал?
Жол букъусу къоннган
кырдык,
терекле –
159
Ала,
Акъыл,
санга барадыла жал:
Кимди ол –
уруш отуна терилген?!
Жугъутур
болгъун окъгъа тюбегенде,
Кесин таудан атады…
азатлыкъгъа.
Туумагъандыла
алыкъа бу Жерде
Жан эркинликни
тынч асырарыкъла.
Жашау жолу
тынчлыкъ бла ишленсе,
Бек сюеди Азат,
аямаз жанын:
Сабий сюйген кибик
жомакъ тюшлени,
Жылы жауун
сюйген кибик сабанны.
Къуругъанды
сууну жангы бухчагъы.
Чаллыкъла
къаудан болдула
таулада.
Жетген этип,
атылмагъан бурчакълай
Къалгъанла –
термиледиле тойлагъа.
160
Да не!
Сукъланнганлары да болурла,
Къуругъан чёп
кырдыкга сукъланнганлай,
Жашлыкълары –
уюп къалгъан булутлай,
Дигиза да
керек болмай къалгъанла.
Бюгюн,
ала кёре,
бийик отоула
Къураладыла
келиннге,
киеуге.
Ау тюбюнде
къалмасынла бу тойгъа
Бир бирлерин
сюйюп,
жокълап келгенле!
Ючгюл къанатлыла
аллай тилекни
Элтедиле
къыраллагъа,
жерлеге:
Тепсеу тартыула
сокъсунла тюекле,
Ариу аяздан
толсунла желкенле!
БАЙРАМ ПАРАД:
толу къууанчларыбыз.
161
Сабанда
самум хапары чыкъгъанча,
Кёз туурагъа
чыгъып къоранчларыбыз,
Жара табы
жангыдан ашланнганча,
Ариу макъамгъа
мудах жыр къошула,
Тау мюйюшлеге,
жоллагъа жайылып,
Эсге салдыла
байрамла бошуна
Табылмагъанларын
уруш жалында.
Тогъузунчу Май!
Марш макъам къуюла,
Фронтчула,
аскер кийимле кийип,
Сюелдиле,
майдаллагъа уяла,
Урушда угъай –
тилеп алгъан кибик.
Мангылай тер бла угъай,
къан бла
Алгъан майдалынгы жашырма,
Солдат!
Шош сюелген
тереклеге танг бла
11 Заказ № 150
162
Ургъан аяз
тюрленмез
жаны сауда.
Кюн тыякъ
кесин анга береди,
Быллай кюнню
жылны кёзюнде сакълап,
Майдалла къайгъылы
тюйюл бири да –
Саламлашыу!
Къучакълашыу!
Тансыкълау!
Бир минг
тёрт жюз
онсегиз кюнню
уруш
Этгенни къой,
аны сынап чыкъгъан да
Къыйын эди.
Заман,
мюйюзлей,
буруш
Ниетни кётюралмай
талчыкъгъанды.
Элгенсе,
шарт тауушну алгъышлай,
Тилкъау тилленеди,
дейле,
ачыкъдан.
163
Мында уа
тилленнген эдиле ташла,
Суула
тилленнген эдиле
ачыудан.
Парадда уа –
терезеле,
отоула,
Кюнню жарыгъына кибик,
ма алай
Къууана эдиле,
жылыудан толгъан
Майдалла
кеслерине аталгъанлай.
Уялмагъыз,
парадчыла-солдатла!
Намысыгъыз –
тау къушла бийигинде.
Болмадыгъыз
сибиртгиле,
олтанла,
Темир окъун
къызыудан
бюгюлгенде.
Кёгюрчюнле
кёкню кёзюн жапдыла –
Учакъладан
къуюлуучу ючгюлле.
Эсге тюшдюлеми,
ташны чакъдыра,
11 *
164
Душманны табанлары
къызгъан кюнле?
Алай эди барыулары:
ауана
Совет солдатлача
болуп кёрюне,
Чунгурчукъланы
ушата кёрлеге…
Не айтайым,
къоранчлагъа,
таслагъа
Жарсымагъыз
дерге жарамаз сизге.
Къазанлагъа, –
тойлагъа деп асылгъан, –
Жауун жауа къалгъаны –
эсигизде.
Кёкге учхан
кёгюрчюнле-къагъытла
Тылпыуугъуз болуп
барсынла Жерде.
Игилик –
бар дунияны да къаратхан –
Жыгъылмайын
бек турурча иерде.
СОЛДАТЛА
шинельлерине чырмаша,
Эмен бутакълагъа
бек ушайдыла.
165
Да энтта да
ненча болурла маршла!
Алыкъа…
бюгюн ала –
жашладыла.
Къарт солдатларым да –
ма былайлада,
Жашланы сабийлеринча
къубултуп,
Бир заманда
кеслери да быладан
Онглу болмагъанларын да унутуп.
«Жиликсизле»,
деп алагъа да бирде
Айтхан болур эдиле
большевикле…
Кёргюзтдюле –
жилик угъай –
темирден
Болгъанларын ишде
была кибикле.
Бюгюннгю
солдатчыкълагъа ышанмай
Къарагъанла эдиле
ол «темирле».
Тепдирирле тауну,
белни бошламай,
Ма была да,
болсала бир теберден.
166
Артха къоюп
сабанлада ишлени,
Бёлюндюле,
бетни желлеге бура.
Бюгюн
чурукъгъа чырмашхан шинельле
Тамбла
къапланып къалгъан болурла,
Сюелирге тюшеди
солдатлагъа,
Кёкге,
Жерге жаз келечиси бола.
Къоркъмагъанлай
къарайдыла
алагъа
Элгенип атылгъан кибик
каполла.
Тауум
жангы макъамын да
мадарсын.
Баш да урсун
халкъыбыз бла бирге:
9-чу Май Парадны
майдалсыз
Солдатла
башларыкъдыла
ма бюгюн.
О, къалай бийикди
аны учханы! –
167
Совет солдатны
намысы – бийикде.
Зорчула –
суугъа тюшген
жонгурчхала,
Деберлерине
бичип
кебинликле.
Юзмейди къыркъ бешинчи
жыл да жолун,
Ол – ёхтем,
кишини къошмай кесине.
Жаш солдатха
кёлек болуп,
чын болуп,
Бюгюн да
Параддады биргесине,
Биз кимден да
бек ангылайбыз аны:
Тамырындан
юзюлмегенча терек,
Хорлам адетле
бир бирге байланып
Келедиле
эрттеледен да бери.
Зорчула,
къарасала эди эслеп,
Эслиликни
эски этген ёмюрде
168
Алыргъа да
болур эдиле
дерсле,
Башларына
жарар кибик
бир бирде.
Тюнгюлгеннге да
кёл этдириучюле –
Солдатла
кёкге аралып
къалдыла:
Майдан башында
учхан
кёгюрчюнле –
Аталадан келген
ючгюл къагъытла.
Аманат сабырлыкъ кибик, –
къагъытла,
Парадны
гюрюлдеуюн да
сакъ эте,
Озгъан кюнню
ёчюлмезлик шагъаты
Артыкъ да бек
кёрюнеди бу эрттен.
Солдатны да барды жаны,
кесеулей
169
Этмесин ол
биреуню да,
кесин да.
Бюгюн Парадха
бар халкъла келсинле.
Хорлам
бюгюн Парадны
иесиди.
1974
170
КЁК БЛА ЖЕР
(Поэма )
1
Кёк бла жер.
Жолда жокъ тохтау.
Къара къазауатда жаныгъыз.
Кечени кюн этдиле отла,
Къыйыргъа,
Этекге
Жайылып.
Тютюн жилятхан
Кёзле кёкге
Аралып,
Чарслы шауданлача болдула:
Къоркъунуп
Бет алыша, кёкен
Жауун булутунда бууула.
Къоркъгъанмы эте болур, жерге
Тюшгенлей, жутулуп къалыргъа:
Эсирген жел
Тынчая келген
Тынчлыкъны чыгъарды къыйыргъа.
Сабий уууртуча,
Хычыуун
Жерими хумаллак сыйырды, –
Кюлде бишген
171
Исси хычинни
Татыуун да кючден айырдым.
Аллай бирди
Жерни къайгъысы,
Тап,
Кеси кесин да унутхан,
Жерими кёкюрек къангасын
Бек къыйын боллукъду сууутхан.
Уюгъан тынчлыкъ
Бир онгмады,
Тохтар дерча тюйюл, – эриксе.
Да жауун,
Къурургъа къоркъмайын,
Жаууп да бир кёрсюн – эр эсе.
Баштёбен чоюнлай, –
Кёкге не –
Кёзжетмез бийиклик – юлюшю…
Мен эшитеме аны кёпледен…
Ийнанма бюгюн сен ол ишге.
Адамны акъылы
Жерден кем
Тинтмеди жашырын кёкню:
Энди ма анда да
Къан бюркген
Урушну жапысы кёрюндю.
2
Тау ауанала
Къалкъыгъан жолумда,
Сууну макъамыча,
Барады жашау.
172
Ана тилимде хар тангым уюду,
Кесим да хар кюнюме ушадым.
Не игилик этдим мен
Чексиз кёкге?
Кёзбаусуз чомарт жерге да
Не бердим?
Жерими тереклери къала кёклей,
Суулары салкъын этедиле элде.
Къушхамишли,
Чертлеуюклю бетледе
Танг жарыгъы – чыкъ тамычыны чёплей,
Ана тилим насыбына тюбеди,
Къара булут,
Базынмай,
Кенгде чёкдю.
Бирде поляклы –
Бир тиллим тюйюл
Не бир динлим,
Бал бетли чачы –
Келишмейди ол да:
Китапха къол салсын деди ана тилинг,
Къыралымы кёзюнден берди онг да.
Къырал бла шагъырей эте,
Жюрюй,
Ингир ала элтдиле бир классха:
Буюкъмадым не аз да,
Сёзюм – жюйрюк,
Ана тилиме урадыла къарсла.
Ана тилимде назмула окъудум.
Къыралымы ариу жаны – алада.
173
Дуния къайгъысы
Жолдан къуруду,
Акъ суу элим
Къанат къакъды алайда,
Керилдиле бугъейле,
Къарлы таула
Деу къыралымы эркин къоюнунда,
Польшагъа ыспасымы да китапха
Ана тилимде жазып къойгъанымда.
Тауланы ыспассыз тюйюл бири да,
Алай бетлерин чыгъарыр бийиги.
Халкъны да бар игиси,
Эгери да
Игиле жол ишлейдиле бирликге.
Игини къатында аман кёрюнмей,
Гумулжук тёбеч – таула ичинде.
Сёзюм ишлейди,
Абынмай-сюрюнмей,
Шуёхлукъну
Тенгликни кючлеринден.
Таула жери.
Къалын кёк наратлары.
Ашны кибик жутарча уа –
Хауасы.
Югославия –
Босния, Герцеговина –
Атлары
Окъуна сюйдюредиле кеслерин.
Тилманчым жокъ.
Танышым жокъ.
Кесимлей
174
Габулу ташларын сыйладым аны.
Югославия,
Мен да бир жесиринг,
Халалды тау Холамдан келген жаным.
Жашауунгда толу ангылагъанса –
Туумагъанды адамлыкъны хорларыкъ;
Тюрк тилли халкъланы
Бек таныгъанса,
Алай а
Орналмагъанды харамлыкъ.
Манга да
Хауанг кибик,
Жеринг кибик, –
Ариу эди тюбегенинг, кёргенинг.
Адам эслилик –
Не таудан да бийик,
Эс тапдырыр ууалгъаннга,
Кюйгеннге.
«Ана тилингде китап жазамыса?»
Жаза эсенг а,
Бармыды окъурукъ?»
Соруугъа – жауап хазыр:
Базынмасам –
Болур эдим жерими унутурукъ.
О, мени къыралым!
Эркин сёлешдим:
Бетимде – кюн,
Кёзлеримде – жулдузла!
Къарыусузла ючюн жигит кюрешдинг,
Онглулагъа тенг болдула онгсузла.
Эртдеден айтадыла аны кёпле,
175
Эски уа болмагъанды аны ючюн:
Не кёп махтасанг да,
Кёк къалыр кёклей,
Халаллыгъын тюрлендирмез кёгюрчюн.
Аны ючюн жаным къурманды санга,
Бахчамда тёрт алма терек ючюн да,
Ариу сёзюмю барын этдим саугъа –
Адамгъа болушхан тёренг ючюн да.
Абыннганынг да болгъанды жолунгда:
Тынч тюйюлдю жангы жолну ызлагъан.
Халкъ уста биледи:
Къанлы жауунгду
Жангылычны,
Башын жулуп,
Сылагъан.
Кёрген да эте эди,
Айтыргъа
Къоркъа эди ансы кеси кесинден.
Революция тыяннган атала
Аны ючюн айып этдиле бизге.
Мен да кётюреме аны тыягъын.
Кётюрюрча бергенсе кюч-къарыу да.
Ёз юйюмю къайгъысы кибик –
Къайгъынг.
Тюзмеми? –
Багъа бич, тинтип къара да.
Кёлюме тийген кюнлеринг болдула:
Баргъан сууну ызындан тайдыргъанча,
Терекни тамырындан айыргъанча,
Этип,
176
Халкъымы тюйгенле болдула.
Жашау жорукъда не терслик!
Тюйгенле
Эте эдиле аны да бедишлик:
Такъырдан атыладыла тюрмеле,
Кёп игилеринги эте чалдишлик.
Мени халкъым
Къысталды да жеринден,
Сынды,
Сарнады,
Жанындан тюгенип:
Таулары,
Келе келип тюшлерине,
Къара къарларын эрите,
Тёгюлюп.
Чечени да,
Къалмугъу,
Ингушу да
Журтларын желлеге эркин къойдула:
Ачыкълыкъ жокъ,
Амалсыз къуш-мушну да
Бир бирине эшитдирирге къоркъдула.
Ауузларын ачханла уа –
Жомакъда,
Таурухда
Айтылгъан жерге тюшдюле.
Гыржын ашадыла сёзден омакъла,
Жыякъ тауушларын кенгде эшитдире.
Тарыхды ол.
Тарых – тырмысыз тюйюл.
177
Айхай да,
Ызы къалды жюрекледе.
Алай,
Халкъым ол кюнледе да юйюн
Кёрюп турду,
Тюнгюлмейин бёркюнден.
Терсликни ачыкъ айтырыкъ кишиле
Табылдыла ёчюлмеучю кюн бла.
Кёгердиле эринледе артишле,
Умутну тюрленмезлик бети бола.
Ол кишилеринг ючюн да, къыралым,
Ыспас санга,
Тынч-ырахатлыкъ сына,
Жютю балта бар агъачны къырмады,
Жер аны ючюн ыразыды санга.
Мен,
Айтама да,
Ана тилимде
Тыш къыралда махтаныргъа онг тапдым.
Жокъдула деп да айтмайма телиле –
Аны сакъламагъанла малтаныудан.
Ала тюйюл бюгюн сен тыянырыкъ –
Халал гыржынынга да тюкюргенле,
Аланы юлюшлери – эл тыгъырыкъ,
Къоншуну да чыгъанача кёргенле.
Бардыла,
Бузукъчуланы да тыя,
Ишинги, ниетинги да бардырлыкъ
12 Заказ № 150
178
Кёкюреклерин тюймеучю батырла,
Сен алагъа тыян, къыралым,
Тыян!
3
Баргъан сууну
Къыйынды ёрге бургъан.
Буз тюйген жаным сыйынмайды Жерге.
Халкъым болду эсе терсни
букъдургъан, –
Уяла эди къыралын сёгерге.
Кырдыкны жыртып алгъанда жеринден
Жаны бла бирге эди кылдысы:
Анда да таулу болмады эриннген –
Октябрьгъа
Жокъ эди кёлкъалдысы.
Ташлада да бар къатысы,
Хырасы.
Жауап тутар хар биреу да махшарда.
Ачыуланмай,
Сабырланып къарасанг,
Бир хатасы жокъду къырал жашауну.
Кеси кереклерине да чыгъалмай,
Ёлгенлерин
Тюз тюлкюге аш эте,
Тууар вагонда баргъан бла къалмай,
Арыгъан аркъаларын да тюзете,
Орта Азия, Кавказ да –
Бир къырал,
Таулары,
179
Ташлары да –
Бир мушашла,
Алай,
Хорлукъ
Жан халаллыкъны
Къырау
Этгени айтылды таша ушакъда.
Таша ушакъ.
Ауанангдан да къоркъа,
Андан да ары жибермез ючюннге,
Ачыкъ сёзню къол-бутуна да аркъау
Къысхан эдиле бизни кёчюргенле.
Керти сёзню мангылай туппушуна
Ушкокну къара тамагъы тирелип.
Таулу уа –
Таулу эди турушунлай:
Жан тазалыкъ
Кётюреди эрлени.
Жан тазалыкъ
Октябрьге,
Лениннге
Халал эди
Жауун кибик,
Жаз кибик.
Алай ол таш тюпде да тюрленмеген
Жаннга сорургъа жокъ эди эркинлик.
Соруула уа,
Къуртла кибик,
Къозгъалып…
Соргъанла да бар эдиле…
12 *
180
Дёрденле…
Ала болдула мардадан озгъанла –
Сибирьлени ургъуйларын кёрдюле.
Жашауну юсюнден жазаргъа къоркъуп,
Жаргел ырбыннга къысылгъан тюлкюлей
Бола,
Биреулеге уа акъыл окъуп,
Уо бир бирле не къадар кюл тёкдюле.
Сёзлени ариу тизерге тюзелип,
Биреуде кёргенлерин «къагъып» ала,
Сынай-сынай акъ къагъытны тёзюмюн,
Не къадар харам гыржын ашадыла.
Кёгет этмезлик къаратон каполлай,
Тизгин ишлей,
Жашаудан кем къалгъанла,
Руставели айтханды, нёгер бола:
«Магъана керек хар ишде, магъана…»
Жау жугъу къолда тохтамаучуду суу.
Пура терек жарашмаучуду отха.
Жашау кеси угъай,
Хапары болса,
Къалгъанын а алмагъандыла чотха.
Да аллайгъа айып тюйюл:
Айтыры
Жокъну амалы –
Къуру тизгинледе.
Ыз угъай,
Жашау ташларында тырмы
Къойгъанларын билселе иги эди.
181
Иесини къатында юрген итлей,
Къуйрукъларын къысып андан ташада,
Ёмюрню тюрлениуюн ол «жигитле»
Жаратадыла,
Уялмайын тасладан.
Сай ниетчиклерин
Къаты сёзлеге
Сыйындыра, гыржынларын тапханла,
Таула тепгенде, алагъа – тюзледе,
Ёзен жарылса, тауда – бар тохана.
Тау наратла акъ болдула, уялып, –
Эки бетлик тёре тюйюл алагъа.
Бу жашауда аялмазлыкъ – аялды,
Аяллыкъ тюшюп чалдишли къалагъа.
Тура къарап жазмай келген окълагъа,
Жиляргъа уялып,
Тёзюп,
Тентирей,
Бир адам угъай,
Халкъыбыз окъуна
Чалдишни кёрдю бууунча темирин.
Тырман этеме кеси кесибизге:
Жашауну ашын ашап,
Сууун ичип,
Магъана жюклеялмай сёзюбюзге,
Женгил сёзге табыннганыбыз ючюн.
Суугъа кетип, къыйналгъан
заманыбыз, –
Болду ол бизге чириген чалманлай.
182
Кеслерин ёлтюрдюле сауларыбыз –
Эр киши бетликлерин ачалгъанла.
Да не боллукъ эди чалман – чиримей:
Алай болур озгъан кюнюн унутхан.
Заманым,
Баргъан сууунгдан ичирме,
Къайтарт бизге бергенинги да артха.
Жаным!
Жаным!
Тебинме заманнга бек!
Тау башында сабырдыла булутла.
Жашагъаннга кюч да, къарыу да –
элпек.
Кечиннгенле – къуу тереклей болурла.
1990
183
АТАМ
(Поэма)
I
Эсимде къалгъан сёзлери
Жилянны башын кетерсенг, къуйругъу
Бир ауукъгъа дери къалыр къымылдай.
Аман хансны тюбю бла къурутуп
Кетермесенг, ёсюп башлар мылыда.
Жашнасынла, гюллеча, бизден къалгъан
Адамла эшитмегенлей топ таууш.
Жыгъылгъанбыз, энди чыкъмаз деп къаугъа,
Уруш балдурмаз ючюн эте уруш.
Саугъа этип бердик жашауну сизге,
Сизден болсун энди уа анга сакълыкъ.
Къыйын кюнледе тюшсюн эсигизге:
Бу кюнлеге биз къаллай къыйын салдыкъ.
Жашауда сиз болмагъыз уллу кёллю,
Акъны къарадан айыра билигиз.
Бир онгсузну ызындан къарап, кюлюп
Турмай, ахшы сёзню анга беригиз.
Мен къайтмасам, насыпсызма деп, эншге
Къарап турма. Дунияда батыр кёзлю
Къараргъа керекди адам хар ишге,
Халал ишингде тап къууаныр кезиу.
184
Мени атам Солтанбек урушда
(1941 жыл, тамата лейтенант)
185
Биреуде бир мажал затны кёргенлей,
Къайда да, сакъ бол сукъланмазгъа, шашып.
Кеси кёлегинг жарашыр, кийгенлей,
Къойчугъа да хыжысы бек жарашыр.
Мени тенглеримден сау къайтханы иш
Болуп, санга тюбеп, сёлешмей кетсе,
Жарсыма – аны къыйын кюню бир тюш
Кибик эди… Женгил къутулгъан эсе,
Ол алай этерикди, мен билеме,
Алай, керти киши уа, сени кёрюп,
Санга жылы сёзюн айтыр, ийменмей,
Ол да сени къонагъынг болсун тёрде.
Тюшюмде келип кетдинг
Тюшюмде келип кетдинг манга, атам
Саламлашып, ишге барып келликча.
Сени ызынгдан алай къарап къалдым,
Алыкъа кёрюр кюнлерим эркинча.
Не тауусулмагъан иш эди бу ишинг, –
Сен салып кетген алма тереклени
Орунларындан къарайла тюкгючле,
Жаш терекле уа тарта кёкге, кенге.
Айтыр сёзюм тил къыйырымда къалды,
Уялгъан да этеме энди айтыргъа,
Жолоучума, жолну къыйыры къайда, –
Къайда тюберме жазыу болгъан тангнга…
186
Жолоучума, атланама жолума,
Къагъытчыкъ къояйым устол юсюнде.
Мен жууукъ жыллада хазна жолукъмам,
Кете туруп тилегенинг – эсимде.
Айып этме, сенден изимчик табып,
Аппа болур заманынгы къысхартдым.
Сакълайма, къарап ол сен кетген таба,
Бир бирге кёлкъалды болмазча артда.
Тюшюмде къонакъгъамы келген эдинг? –
Келининги кёрюрге ырысладынг.
«Кетдим, жашны анасы кёрген эди
Келиним а алай къалмасын жашдан», –
Деген кибик, артха бир бурулмадынг,
Къоркъгъан кибик кёлюбюзге тиерге.
Мени да кёп умутларым толмайын,
Кёп тюрлю ишге тюшгенди тюберге.
Энтта келип, болушурса жолумда, –
Деп, сен кетген жары къарап турама.
Ненча тюрлю адам тилде «жонулдум» –
Тёзе келеме, кишиге тарыкъмай.
Къыш акъ къаргъа, жайда да кёк кырдыкга
Къарай, тутама кёз туурамда сени.
Хар тюрлю акъылдан болгъанма дыккы,
Мен жашауда желни кёрмедим селин.
Жууукъму бола барады арабыз,
Чачымы къырпагъы береди жауап.
187
Сен къыйналма, мен барама, атабыз,
Аякъ ызымы заман жауун жууа.
Кесингча кертичиме, бир – антыбыз,
Таугъа, ташха, – ол сенден къалгъан суна, –
Сен къыйналма, мен барама, атабыз,
Аякъ ызымы заман жауун жууа.
II
Атама энтта да бир кере айтама
Эсимдеди:
Мудахды суратда деп
Мени ананга, ыннама, аманат этгенинг.
Кёк да кеси кёклюгюне къайта башлагъан
заман эди.
Кырдык жерден ура башлагъан заман эди.
Мени мудахлыгъым къыралгъа хата тюйюл эди.
Сен ишинги къойма аны ючюн деп,
Къаты айтдыргъан эди ыннам.
Ол кезиуледе окъуна билген эдим
Уруш къыйын иш болгъанын мен,
Тауусула билмеген иш.
Тоя билмеген иш,
Ичинде сюлесин болгъанча.
Халкъым алай атагъанды аштапар мурдарлагъа.
Мени жашауум булутлу кюнча болмаз ючюн,
Кесинги сакъла.
Сакъламадынг
Къыралынгы кюнюн булут урламаз ючюн
Сени жанынг керек болду да –
Бердинг.
188
Жаралыла кёп алыкъа
Нек мудахса деп сорадыла энтта,
Элли кере жаз алышханда къышны.
Cабийлеримден да уялама, алай
Ушакъ нёгерге керек эдинг бир бек
Жюрек къыйыным айтыргъа.
Алай бла кёлюмю жумушатыргъа,
Алай бла бетими бир жарытыргъа,
Мудахлыгъым кёчмезча бир жарлыгъа,
Жумушакълыгъым болушурча жаралылагъа,
Жаралыла уа – кёп алыкъа.
Афганистанда жаралы, къыяулу болуп келгенле,
Алыкъа озгъан урушдан къайтхан саусузланы
Кереклерин тапдыралмай тургъаныбызлай.
Саусузла юйюн ишлер ючюн ахча жыябыз
халкъдан,
Аны банкда счёту – 750.
аланы айтмай къояргъа жарамайды,
Аны бизге кечерик тюйюлдю киши.
Алай, айтмай къойсакъ окъуна –
Болсун алай бир минутха –
Кючлюле – эссиз къуллукъчула,
Жыйырмашар жыл
бийик шинтиклени тутханла;
Залимле – аланы тёгереклеринде жёбелегенле;
«Темир терекле» – аланы жууукълары –
Эгечлери, къарындашлары
Ачытадыла кёллери ушатмагъанланы,
Кеслеринден акъыл бла онглуракъланы,
189
Фахму бла озарыкъланы,
Ишге аладан эсе игирек узалгъанланы…
Жалан да аланы юслеринден айтылып турурча
Бар ариу сёзле,
Саугъала, майдалла, орденле
Жангыз да алагъа берилип,
Не да кеслерини узакъ жууукъларына
окъуна болсун, –
Берилип турур ючюн,
Ол затла бирсилени –
Алагъа аладан эсе тийишлиреклени –
Бурунларын къанатырыкъ кибик.
Бийикледе жюрюйдюле от кемеле,
Жерде поездле жюрюгенден башха тюйюл.
Поездлени сен кёргенсе,
От кемелени кёргенме мен,
Сени туудугъунг, –
Айып этме, –
Мени уа – жашым Расул аланы кеси къолу бла
Тийип да кёргенди.
Адам акъыл чексизди.
Алай от кемеле кёкню тешедиле да,
Андан бери ёлюм келеди,
Деп да адамланы хайран этдиле.
Шахарла жерни тумалап барадыла,
Талайдыла жерлени, жыртадыла,
Ырхы ашагъандан да аман этип.
Кёрмегенинг да насыбынг аны,
Жанынг-тининг эди сабан сюрген.
190
Санга ушатадыла мени
Санга ушатадыла мени
Сени таныгъанла.
Саныммы?
Жаныммы?
Огъесе этимми?
Айтмайдыла тюзюн.
Алай сени юсюнгден бир аман хапар
Киши айтмагъанды манга
Ойнап да.
Ма ол жаны бла ушасам
Сюе эдим санга.
Огъурлу хауанг
Сууну ары жанында,
Жеркде,
Чертлеуюк тёшлемеде
Аякъ ызларынгы излейме,
Солугъан хауангы.
Къар да букъудуралмайды аланы.
Хауанг а терекледе жашайды.
Нечик огъурлу эди хауанг –
Анам да аны бла жашайды бюгюн да.
Керти дарман эди солууунг –
Анам аны бла жашайды бюгюн да.
Бизден да букъдуруп, –
Салимден бла менден, –
Кесибиз атала болгъандан сора
ангылагъанбыз аны.
Нечик жумушакъ эди атлашынг,
191
Жер аны ючюн этип къойгъанды атлашынгы
Кесини бетине тамгъа,
Кери атмай,
Бияры жетдирмей,
Аман адамланы эте келгенича.
Аны кёре, сезе тургъанымлай,
Къалай кесер эдим терекни;
Ол адетлеринг менде тургъанлай,
Мен къалай чучхур эдим жерни,
Тонгуз чучхугъанлай.
Огъурлулукъ кёчерге керекди бирден бирге,
Аталадан – сабийлеге.
Эсингдемиди?
Мен душманыма, къанлы душманы –
Ким ол болса да:
Жерни сюймегенни,
Терекге балта бла керилгенни,
Бахчагъа баргъан сууну тыйгъанны,
Гяхиникни малтагъанны,
Къарыулуну махтагъанны,
Къарыусузну сёкгенни.
Заманла тюрленедиле –
адамны
Намысы жерине къайтыргъа ушайды,
Багъасы да кётюрюлюрге ушайды,
Ашны, сууну угъай –
Адамны.
192
Сен кесинг нечик кюреше эдинг
Адамны намысы ючюн.
Эсингдемиди:
Аппайланы Зулкъарний 1937 жылда
Бир тюрлю терслиги болмай тургъанлай
тутулгъанда,
Сен аны жанлы болгъанынг ючюн,
Анга жакъ басханынг ючюн
Сени тутаргъа деп,
Табанларынгы малтап айланнганланы.
Аланы бир къауумлары бюгюн да мындадыла,
Алай, терсликлери ызларындан ауруу болуп
жетип,
Онушар жыл тёшекде кётюрем этип,
Ашыра-ашыра турады заман.
Жер ачыкъча кёкге
Ма бюгюн а
Терслени – терсликлери,
Тюзлени – тюзлюклери
Ачыла барады,
Жер ачылгъанча кёкге.
Айхай, жер тюбюндегилеге не амал:
Ала бу ишлени кёрмезле,
Ангыламазла,
Билмезле.
Чыгъалмазла ала жер башына.
Биз эсек аланы киндиклери,
Биз эсек аланы жанлары,
Биз эсек аланы отлукъ ташлары,
Сени менден уруш сыйыргъанды,
193
Андан да къаныбызны ала,
От жагъаланы жылытайыкъ биз!
Отсуз от жагъалада от жагъайыкъ биз!
Бизни сёзюбюздю бу,
Сёзге табылыргъа уа сиз юйретгенсиз бизни.
III
Баш дуниядан хапар
1992 жыл. Жаз. Халкъгъа
ачлыкъ келе турады.
Газетледен.
Кёк жауунлап, терленип,
Мусаны термилгени –
Бийлик жерингдеди, Даулет, башында.
Мусаны * нёгерини, –
Титиретип кёрлени, –
Ауазы тунукъ келеди, башхаракъ,
Эсингде эсе, – Айкъыз
Сакълай эди айыпсыз:
«Мусача, гулайланып да келсин Ол!»
Ол а, къурум да жагъып,
Ауазын ийди жангыз,
Сакълагъан жанны сакълауун алып от…
Бисмилляхий ррахмани ррахим.
Мындан жазама ары
Бу къарангы дуниядан,
Айымыса, къолум арып
Къалмаз сизге жазыудан.
Мен биягъы Солтанмек,
Сен а – биягъы Айкъыз.
*
Авторну «Агъач къалауур» поэмасыны жигити.
13 Заказ № 150
194
Узакъды арабыз бек,
Ишлеме бери сен ыз.
Узакълай турсун ара,
Тансыгъым – бу къагъытда.
Сабийлериме къара.
Мени сакълау къайгъыдан
Эталмадым да азат,
Олду бюгюн къыйнагъан.
Жаным а санга – таза,
Тазады биягъынлай.
Хадижатдан * бир затла
Жетген эдиле санга,
Мен а Мухаммат тюйюл,
Аллай насып да къайда!
Сен жашагъан дунияда
Къайдандыла осалла
Жер киндикге саналгъан
Бу ичгичи къыралда.
Жерни кёзю эдинг сен,
Айбаты эдинг жерни.
Уллу Аллахым сюйсюн
Мени ючюн да сени.
Турамыса алайлай!
Жанны эритген бетинг
Тюрленмей жангы айлай,
Заманнга ёлсюн дерти.
Сабийлерим тенглиле
*
Мухаммат файгъамбарны, Аллахны саламы анга болсун,
юйдегиси.
195
Да тюшедиле бери.
Хочасызлыгъын биле
Кеслерини кюнлерин.
Манга тёрт сабий берген
Сени – кёз жарыгъымы –
Эсгерсем, – шемшер экен
Кёр жашауну агъымы.
Атынг, Къуран аяты
Кибик, – сыйлы эди бек.
Женгил тюйюл хаяты
Адамны – соруп кёрсек.
Сакълаялмадынг барын
Сабийлерибизни сен.
Хо да, – жокъду айтырым –
Бир зат къалмады сенден.
Кюйюп кетген дырынлай,
Сагъайта аулакъланы.
Юзюлдюле ырыула,
Ата ийнакълыкълары.
Сора не айып санга!
Къурманма баш ауунга.
Тауусдунг, намысынга
Къоркъа, жаш жашауунгу.
Таш да кётюралмазлыкъ
Жюк эди сени бергинг.
Къышынг жокъ эди, жазынг, –
Сабий къайгъысы – белгинг.
Бир да этмединг учуз,
Сынау келсе да минглеп,
Шауданча тауусумсуз
Огъурлу ниетинги.
13 *
196
Жанынгы жер башында
Ариу жюрютдюммю, деп
Сагъыш этеме мында, –
Къара жерни тюбюнде.
Жюрюталмагъан эсем,
Ариуум, кечгинлик бер.
Уста билесе кесинг –
Кечгинден терек ёсер.
Кесингден жукъ аяма
Бери келмез ючюнге.
Аммадан да уялмай,
Ачама мен ичими.
Алма-Атадады энтта
Ол, харип, жергесинде.
Света, Азрет да
Къалдыла биргесине.
Кавказны юйю кюйген
Заман эди.
Айып жокъ.
Кёчгюн!
Къысталыу!
Сюргюн!
Жаны баргъа бирер окъ.
Жерлеринден къысталгъан
Деген ат жагъылгъанда,
Халкъ изледи бек алгъа
Бизни от аулагъында.
Къалай кётюралдынг сен
Тиширыу башынг бла!
197
Да нетейик!
Боллугъу
Болур – мадар жокъ анга.
Ол себепден сорлугъум
Бар эди, жаным, санга:
Зырафмы болуп къалды
Бизни этген ишибиз?
Алдауму эди, алдау
Ол сёнгмезлик ишибиз?
Бир заманда жигитге
Саналгъанла энди уа
Иетанымаз итлей
Болупму къалдыкъ туура?
Душманларыбыз жууукъ
Юлюшлеми болдула?
Жашауугъуз – бир зауукъ,
Мирзеуден толу дуула?
Андан эсе сатылып
Келсекми иги эди?
Къалмагъанмыды къылыкъ
Алгъыннгы игиледе?
Холам тары, – десем да, –
Беш да тау эли бирге
Жашларына тёзгенди,
Махтай аскерибизни.
Бошму ёлдюк – жоюлдукъ,
Сууутуп юйюбюзню?
Ыспассызлапмы къойдукъ
Ариу юйюрюбюзню?
198
Мен ангылаялмадым –
Акъылым жете болмаз:
Мени ючюн уялмадынг
Эсе, ишде да бол баз,
Сора бюгюн санга нек
Тюшеди уялыргъа
Бюгюн ючюн Солтанмек
Жоюлду деп айтыргъа?
Болдула узакъ кетген
Азия да, Сибирь да.
Бу оюлууну уа мен
Ангыламайма бир да.
Той-оюндан эсирир
Кюнде ачдан къыйналгъан…
Ол неди?
Айтыгъыз бир!
Анга къалай ийнаннгын!
Быллай тамашалыкъдан
Къабырда бурулама.
Топуракъ болгъанлыкъгъа
Мен да сизни блама.
Бир бирде ашыгъасыз
(Жер жашау тизгинсизди)
Жаныгъыздан тойгъандан
Бери келирге сиз да.
Чапхан этмегиз артыкъ.
Ашыгъыгъыз акъырын.
Жаратхан Аллах артда –
Заманында чакъырыр.
199
Алайсыз да сабийле, –
Термилип иллеулеге,
Ёсгюнчю сибирилип
Келедиле бизлеге.
Уллу – болур гитчеден,
Аздан болады кёп да.
Аллах буюргъан чекден
Озмагъанды бир чёп да.
Жер болгъанма алагъа
Кюйюп-бишип тургъандан,
Кесими да Аллахгъа
Буюргъан эдим андан.
Къадар дегенинг – къанат.
Болсун сени эсингде:
«Анам – санга, аманат,
Сен а Аллахха», – дедим.
Сен барда – жер юйреди.
Сабийлерим да – хайт деп.
Мында мени жюрегим
Ыразы-ырахатды.
Жер тюйюл кюйюкленнген.
Иги – къалмаз къыйырда.
Да сени сюймеклигим
Чыракъды къабырымда.
Жулдуз жокъ.
Дуния акъды.
Кёпдюле мында эрле.
Жылыды, жумушакъды,
Къайгъырма,
Жатхан жерим.
200
Сенден узакъда эсем,
Жокъду мени терслигим.
Мени эски этмейсе,
Ол а манга да иги.
Жер башы – ажаллыла,
Толу сезеди жаным
Къабырны да жарытхан
Сюймеклигинг болгъанын.
Экибизни айырып,
Мени отха атдыла.
Жерибизни сыйырып,
Сизни да къыстадыла.
Тюгенмедиле уула…
Кёз жашдан эриди къурч.
Сюймеклигибизни уа
Эталмагъандыла гунч.
Сюймекликни жокъ эни.
Сыйырмаз бир заманда
Аллах кеси бергенни
Аллахдан башха адам.
Ариуса!
Жокъ гюняхынг.
Туура болур да санга:
Сюймеклик да Аллахны
Саугъасыды инсаннга.
Аллахынгы алдаргъа
Сен амал излемединг,
Агъарадыла тарла
Кавказ да эсгирмеди.
201
Сени дуниянг хаух эсе,
Баш эсе мен жатхан жер,
Жеримча, тазаса сен,
Аллахдан игилик кёр!
Санга мен не дерикме?
Кырдык ёсер.
Къар жауар.
Игиликден эрикме,
Атлашынгы бузмай бар.
Къычыргъаннга – къычырма,
Сабыр тюбю – алтынлы.
Керексиз да ачылма,
Бетсизле тах алдыла.
Ой, узакъдан келеди
Кёк къыйыры къаралып.
Бизни таулу эллени
Басмасынла къаурала.
Биреуню тыягъындан
Ёлюм игиди къайда.
Урушну аягъында
Юйюшдю къаным къарда.
Бизден эсе сиз эсли.
Жюмел тюйюлсюз, – насып.
Жол ишлейдиле терсле,
Бардан эсе кёп тасы
Болургъа ушайды бек.
Айып этмей тынгыла
Хапар айтыр Солтанмек.
Тюз жолунг да – тагылы.
202
Инсан жылыуу келсин
Элибизде юйлеге.
Бу хапарымы айт сен
Къолунгда сабийлеге.
Жашауну тюйюмчеги
Излейди билгенлени.
Жокъду къыйыры-чеги
Юйретиу дегенинги.
Кесим эдим айтырыкъ, –
Заманым жетишмеди.
Не дериксе къадаргъа…
Тирелип кюрешмедим.
Аллах берсин сизге кюч.
Жокъла – жокъ.
Бары къалыр.
Былай болгъандыла юч
Жаш бла аталары:
Отну къыздырды отун.
Тынчайып – тууарлары.
Юч жашын да олтуртуп,
Соргъанды аталары:
– Жаш, – деди уллусуна, –
Биреу санга къычырса,
Акъылынгы бир сына,
Не этерсе?
Ачыкъ сал.
Жуууна сагъышлада,
Айтды этерин таулу:
– Къычырырем алайда
Мен а андан да уллу…
203
Букъдурадыла кючден,
Терен чатда кезлеулей,
Айтырыгъын ичинде
Къартны уллу кёзлери.
– Сен да халынгы сына,
Сен а не этер эдинг? –
Къарап ортанчысына,
Сыйлы къарт алай деди.
– Мен а анга эки да
Къычырырма, – дегенде,
Сейир эте хар ким да,
Тийре-къоншу элгенди.
– Ыхы, – деди чалмыйыкъ.
Чаллыкъкъаш, огъурлубет, –
Эркебиз, соруу – къыйын,
Айтырыгъынга тюбет.
– Тынгылап къояр эдим, –
Деди, сунмай тургъанлай.
Ортагъа сагъыш кирди,
Жаз кюнде къар жаугъанлай.
– Дагъыда къычырса уа? –
Сорады ыразы къарт.
– Къычырадыла «сайла», –
Деп сёзге салды къууат.
– Анда да къычырса уа
Не этер эдинг? – деди.
Жаш айтды, къолун ууа:
– Кеси уялыр эди.
204
Ол тюшеди эсиме
Бу ахыргъы дунияда.
Чапхыч Акъ Суу терсине
Ычхынмасын даулада.
Юч жаш бла бир къызым
Бар эдигиз…
Энди уа
Экигиз – мени бла,
Экигиз – тута дууа.
Жол къыдырдыкъ, урушдукъ,
Сёнгмеди жашау жени.
Барды бу бар бурушда
Мени сейир этгеним:
Эримей, болады без,
Тунукъ келе кёбюнде,
Жер башыны тёзюлмез
Тартыуу жер тюбюне:
Такъ-
макъ
бол-
ду
Мал-
къар-
гъа
Темир
жол-
ну
ма-
къа-
мы:
205
Ди-
нгил-
ле-
ри-
ми,
Ты-
гъы-
ла,
Бу-
ра-
ма.
Сюй-
мей,
Сюй-
мей
Эл-
тип
Ба-
ра-
ма
Сюй-
мек-
лик-
ле-
ри
Сы-
йы-
рыл-
гъан
Халкъ-
ла-
ны, –
206
Эрий-
ди-
ле
Тау-
ла-
да
Кёз
акъ-
ла-
ры.
Жюк…
жю-
гюм
а
Та-
на-
кёз
Тау-
лу-
ла…
Бош
къал-
ды-
ла
Таш
бу-
руу-
лу
Ау-
ул-
ла.
207
Жер башында эдим мен ол сагъатда.
Жазны кюнюн аман кюнде сагъындым.
Тыялмадым кесими мен алайда.
Жюрегим, жаннган саламлай, алынды.
Аууз сууум бла бирге сёзюм да
Къуруп, къуу кёрюндю тау да, ёзен да…
Бар, харип, таулу – малкъарлы.
Жютю ташлагъа кесдириучю,
Алай, кесинге кёрюп,
Ташларынга да ачыуланмагъанлай.
Жангыдан жамаучу гён чарыкъларынгы
Энди,
Кёмсенг, жумуртханы да бишириучю Азия
Къумларында къууур.
Бар, харип, таулу,
Энди бар.
Узакъ бараллыкъ эсенг.
Тёрт да къабыргъалы тууар вагону
Къабыр майданы – тар.
Кеси керегинге чыгъаргъа эркинлигинг
сыйырылды,
Анга да изим жокъ, адамсызлыкъ азапды.
Бетинге урмайды акъ тауну агъы.
Акъ мамукъну тюберикди энди санга
жумушагъы,
Халал халкъым, не ишге да жууашхан,
Энди башынг къалды ууакъ, къара жумушха –
Сен къоркъмаучу жумушха,
алай ол жумуш энди санга – къууушхан.
208
Олду энди санга тёр.
Бар, харип…
Бир элден бир элге барыргъа уа эркинлигинг
жокъ.
Алай дамы болады жашауда,
Деп жыйыраса эрий башлагъан
жауурунларынгы.
Халаллыгъынг ючюн харамлыкъны кёр.
Санга оноу этгенлени къарынлары токъ.
Сен а ишлеучю жашларынгы,
Излейсе, амалсыздан къармай тёгерегинги.
Жашауунг, тёшден кетген ташлай, тёнгереди.
Юч кюнден къайтырыкъсыз, деп,
Керти сёзню башын сылай,
Келтиредиле сени бери.
Кавказны азат аязында ёсген – сени
Ким тыяллыкъды да мында былай…
Хор бла.
Зор бла кишини
Тыягъын кётюрюрге юйренмеген – сени…
Женгиллик этип, жойдуруп къойма кесинги.
Кёзлерингде жанып ойнаучу жигитлигинг –
ышанынг
Илишан болмасын.
Артха къайтырыкъ жолунг, баям, кесилди.
Ачыуунг тёзюмге жарарыкъ кючюнгю
буумасын.
Акъылсыз, оспар сёзню хатасындан
Бири къорамасын халкъынгы.
209
Сабырлыгъынгы энди ёзен желле
къатласынла.
Аркъанлыкъ этмез ат къуйругъуну къылы.
Акъылсызса деб а къара жагъылмагъанды
бетинге.
Ол себепден уллула да излегендиле сени
тенгликге.
Чёгючню бла темирни бирге жарашдыра да,
Уста къобузчу – къобузнуча, сёлешдире да
билген
Кязим хажи да чакъырады
Сабырлыкъгъа, бирликге.
Шыкъычы хажи, айып этдирмей кишиге,
Ишлегенди темирден налла, кишенле.
Назмула такъгъанды – уста эди, чемер.
Алай, адам акъылын жегер
Иш этмегенди жашагъан дуниясында,
Жашаса сюйгенди хар ким туугъан уясында.
Багъдадда да болгъанды тансыкъ Шыкъыны
алысынына.
Дунияны къыдырып да кёрмеди халкъ –
Таулу халкъы кибик сыннган.
Темир ишге уста Хажи – темирден,
Сёз бла бирге туугъан сёз уста – сёзден
Ишленип да кёрмегенди быллай тузакъ
Жерде.
Тёзюмге тыянайыкъ деди ол,
Тёзюмге.
Сёз,
Буйрукъ,
Алдау.
14 Заказ № 150
210
Ауурлукъ кишени
Санга, халкъым, –
Ариу ишинг,
Керти сёзюнг ючюн,
Тюз акъылны иш этерге ёч болуучунг ючюн,
Ётюрюк адетге алданмагъанынг ючюн,
Адамны ачытыргъа сюймегенинг ючюн,
Таш ючюн да,
Агъач ючюн да
Кесинг кюйгенинг ючюн –
Нек салынды чек?
Не терслик – саулада?
Ёлгенледе да – бизде – не терслик?
Айт, Аллах –
Барыбыздан да – сен эсли!
Соруу барды,
Жауап – жокъ.
Оракъ барды,
Сабан жокъ.
Жеринг бар эди,
Энди жокъ.
Арбазынг тар эди,
Кёлюнг а – токъ.
Кёгюбюз къарады кесеуден,
Холам къарын жаларгъа окъуна кюсединг.
«Ол да Аллахны буйругъу болур», – дединг,
Бу кюнюнгю да ичер сууунга тергединг.
Амалсыздан…
Бармы эди башха амалынг?
Антсызны хатасындан
Арбазынг тозурар, юзюлюр малынг.
«Колхозгъа жыйылайыкъ!» – деп
211
Чакъырдыла большевикле, –
Къалмагъыз ол игиликден,
Хорлатмагъыз ишекликге».
«Ол иги эсе – ахшы», – деди халкъны эслиси.
Колхоз къазауатха ашырды ол игисин.
Сенеклерин, балталарын, малларын
Алып кирип, сынадыла колхоз марданы.
Ишге юйреннген халкъ биягъы – ишде…
Бу кюн келир деб а, жети жукълап,
жокъ эди эсде.
Айхай да, кесими аман кюнюме,
Бу ишлени къатышханма кёбюне.
Коммунист эдим да – аны ючюннге
Тутхан ишимде аямай кючюмю,
Халкъгъа къуллукъ этген сунуп кесими,
Бичакъ ишлегенме халкъны кесерге.
Игиликге бу эди ыспас,
Сора этгенибизден магъана – аз.
Айхай, кечгинлик тилерге кечди бек,
Жер тюбюнден сёзюн элтмез Солтанмек.
Халкъгъа жарагъанла болуп, башымы
Айыпдан алсынла мени жашларым.
Билмейме бу затдады деп терслигим,
Ишлей эдиле менден да эслиле
Тюз менича, ахыры тюз ниетде,
Къарарбыз бир бирге, деп, жарыкъ бетден.
Жарамады халкъыбызгъа ишибиз,
Аны уа излемегенди кишибиз.
1957–1995
14 *
212
Мени анама Уллу Ата журт уруш 70 жыл
баргъанды. Анча жылны ичинде къолунда тёрт
сабий бла къалгъан 27-жыллыкъ Анам Аба (жазылгъаны – Абат, аны атын уллу харф бла жазгъанымда да барды магъана – аны кеси кибик сёзюне
табылгъан, баш иесине кертилей къалгъан, урушха
кете туруп баш иеси этген аманатланы, тамбла
келип къалса, не бетден тюберме, деген магъанада,
осуятныча толтургъан анамы атын гитче харф
бла жазаргъа жюрегим къоймады) атабыз Солтанбек кетген жары 70 жылны кёз къакъмай къарагъанындан эриген кёз жаулары, жилямукъ тамычыла
болуп, агъа, ачыу къызыулары бла къайнап тамгъан
жерлерин тешип, алайлары бюгюнлюкде да сеп-
Атам бла анам уруш аллы жыллада
213
гилленнгенлей турадыла. Анга кёк долайы да чыдаялмай, кесин терк-терк буза-буза турады. Да,
сейирмиди – бир кёрчю 70 жылны (айтхан жерден
Аллах кери этсин) къуру да бир жары сакълаулу
къарап!..
Къолунда тёрт сабийи, атамы анасы Къурманкъыз, атамы баш иеси да урушда болгъан эгечи
Нафий, аны да тёрт къызы – кеси бла 11 адам
жюгю боюнуна тюшюп, 1944 жылны мартында
Орта Азия тюзлерине тёгюлгенде, анда да адамлыкъ сырына да, тиширыу намысына да – чып тюшюрмей, суу суратлай ариулугъун да (бу суратха
бир къарагъыз) сёнгдюрмез кюч табып, – 13 жылны,
келсе да, бу къыйрсыз-чексиз тюзледе тапхан да
къалай этер, излемей амалы уа жокъду, деген къайгъысы бла артха къарап бир турду ансы, Акъ
Сууну орта орамын, кёзден сыйырсала да, кёлден
а кетералмай, эсинде тутду.
1957 жылда ата ташларыбызгъа къайтхандан сора
да, жерибизге къайтхан къууанчы бла аны, Ол келген
этсе иш да, къыйналмай табарыкъды, деген ышаныу
къууанчы бир болуп, сабийлерини атлары бла Ол
орнатып кетген тёрт алма терек бла ушакъ эте,
анга атабызны аякъ ызларын туура этип туруучу
орта орамны чайыр бла тышлагъанларына бюсюремей, 97 жыл жашады, анча къыйынлыкъ кётюрген
анам, аладан 70 жылны мени атамы аллына къарап!
Ёлюр кюнюню аллында кюн тамата къарындашым Салимни къызы Лейляны чакъырып: «Мени
сын ташымы къатында аталарына да сын таш
орнатсынла жашла» деп, ол сёзюн бизге, эркегырыу
сабийлерине, айтыргъа уялып, тиширыу туудугъуна айтханы окъуна да барды бир эл багъасы.
Ол а дерс тюйюлмюдю битеу тиширыулагъа бу
чайкъа дунияда!
214
ЧЕЧЕН УРУШ
(Поэма)
Бу поэма манга не уллу китапдан да къыйын
кёрюннгенди. Болуннган иш: Чеченни жерине, Россейни республикаларындан бирине саналып тургъан Чеченни жерине, Россейни аскерлерини уруш
бла киргенлерин жаным сыйындыралмай, башым
агуман болуп, жазгъанымы къайтара да тюзете,
ассыры кёп чайналгъан гыржынлай этип къойгъанма. Мындан кёп чайнай турмай, окъуучуларым,
оноуун сизге береме. Бу ишде терсни-тюзню да
заман кеси айырыр.
Акъ къарда юйюшеди къызыл къан
Акъ къарда къара ат ёледи.
Къулийланы Къайсын
Юйюшгенди къар агъында къызыл къан,
Акъ таланы ачыу тамгъасы бола.
Къара жерни къайгъысын тешип чыкгъан
Гуммослагъа ушадыла обала.
Хауаны элек этдиле тарх-тархла.
Тирилди, тамырларына кирип къач,
Лермонтов бла Мартынов татахла
Болгъан заманлада къырылгъан агъач.
215
Лермонтовну Мартынов ёлтюргенде,
Тенглеринден да бу жер къыйын кёрдю.
Олсагъатдан, кёкню бети тюрленип,
Жауун жетди, анга бола тангкёрдю.
Ауурлугъун билдирди эсги къобу,
Туурадан къарап тургъан кибик, къобуп,
Бир заманда жашау исси къапдыргъан
Вельяминов, Ермолов * да къабырдан.
Къар эриди!
Жер терленди, таланды!
Жетипми къалды къыяма кезиую?
Заман, жолундан ажашып, алынды,
От кёлеги ау болду да кёзюне.
Устукку болду мирзеу умутлу жер,
Сау жери къалмады аякъ басаргъа.
Элгеннген жер,
Эсирген жел – тюнлерин
Къаннга къошуп, дерт тылысын басдыла!
Уюгъан жашауну терслик эритди,
Тюзчю сукълана башлады бёрюге.
Акъ дуния болду акъ чалы жерими,
Адам жокъ акъ чачха намыс берирге.
Терслик оспар сёзюн женгил жиберди.
Курт юзюлсе, таула турадыла сир
Сёз къыллы ушкок атылды бош жерде.
Окъну миллети жокъду. Борчу уа – бир.
*
XIX ёмюрде Кавказда уруш этген патчах аскер башчыла.
216
Ётюрюк хапар
Ложь никому на свете не поможет,
И никого на свете не спасет.
Михаил Дудин
Бир аман къозгъалыпдыла къаргъала,
Тарта болур нени эсе да къаны.
Хапар айтады Меккагъа баргъаннга
Тюшюнде иш да кёрмеген Мекканы.
Тюз жюрекли кёрюнеди кёзюнден,
Хыйлачыны къайда да – жюреги тар.
Келеди кавказ урушну юсюнден
Москвадан кавказлылагъа хапар.
Быллайлагъа юйреннген къарт къалала,
Тёзалмай, налат бердиле, кюйдюле:
Терсликлери болмай тургъан къыйынлы
Чеченлилеге чапханны кёрдюле.
Кючден чыгъып от жарытхан эрттеннге,
Исси хапар келтирди къыш сууугъу:
«Нек къалып къалды оноу телилеге?» –
Дегенни соруп сюелди саулагъа.
Ётюрюкню къуйругъу уа – бир тутум,
Сызгъалада сызгъырады къыш жели.
Битеу Чечен болуп къалгъанды Сауту *,
Кебинлик керек тюйюлдю, къар – жеген.
*
Урушну заманында Малкъарда халкъы къырылгъан эл.
217
Тынч кечеге от салдыла ассыла.
Кюн а тайышханды баргъан жолундан.
Бир хатасыз халкъны къырып, ызындан
Кечгинлик тилеген адет жайылды.
Жашаргъа
Пока на Земле существует насильственная смерть, поэт должен погибать
первым.
Поль Элюар
Бизге жаннет эшигин ачалмады,
Поэтлени айтханлары – азлыкъча.
Хорлукъ! Зорлукъ! –
Быладан къачалмады
Жашауубуз, аласыз болмазлыкъча.
Гыржын тапдыкъ, мангылайыбыз терлеп,
Адамлыкъны, багъалы кёрюп, сакълай.
Да, не медет, онг тапдырмайды серлик,
Нёгерге да кесичаланы сайлап.
Кёчген да – бош… Сюргюн – жаннет…
Бюгюнде
Чеченде болгъан ишлени къатында.
Заман бизни бош этерми жюгюнден.
Къыйынды бек адамлыкъгъа къайтыргъа.
«Не да этип, жашаргъа!» деген жорукъ
Учуз этгенди жашауну деберин.
Жетген къызла къысдыла къара жаулукъ
Айбатлыгъын эриши эте жерни…
218
Танк хырла жаралы этген тюзледе
Сууурады къарны жел дыркъылада.
Жашагъаным кёрюнмейди кёзюме,
Бола тургъан ишлеге адыргыдан.
Уялама ёлгенледен, сауладан,
Уялама къар кийген назыладан.
Къайры къутулаллыкъ эдим сууалдан! –
Нальчикде жазама бу назмуланы.
Кюнню бетин къара тютюн аулады,
Уруш этди Кавказгъа этеригин,
Мен ёлмедим биринчиге алайда,
Поэт эсем… Олмуду поэтлигим?..
Уялдыла келбетле
«Келбет кёрсенг, эр сорма».
Халкъ айтыу
Ол «Жерин кёрсенг, келбет сорма» деген
Биле эди магъанасын жашауну.
Тансыкъ окъун болдукъ ол адетлеге,
Эндигиле аны буруп башхагъа.
Излегенден не магъана терслени?
Чал болуп чыкъды жерим бир кечеге.
Сокъмакъ жолла туурадыла тюзлени,
Таулада суу табылмайды ичерге.
Тагылагъа къадалгъанды буз, къайнап,
Эрирге да ушамайды заманда.
219
«Малкъар танглада» абынды музыка,
Макъамгъа таянчакъ излеп сауладан,
Къыш акълыкъда къаралдыла бетлери,
Арбазладан чыгъалмай къан даулары.
Аллахха аралып тюз ниетлери
Сюргюнню да сынагъан адамланы.
Ёлетдеча, жел сызгъыра, ит юре,
Оюла башлады жомакъ къаласы.
Аны кёрюп, сюргюнден къалгъан жюрек
Тарс деп эки жарылмай да нек къалсын!
Къузгъунла эслемегенча этдиле
Будай сабанда юйюшген къанланы.
Бахча битдирип жашагъан элледе
Бахчачы кётюралмаз бу къаугъаны.
Бу тюйюлдю билямукъдан тюшген тиш.
Уялдыла, жерге къарап, келбетле.
Сыйынмайды адам акъылда бу иш
Дунияда жюрюген бир адетге.
Светлана Сорокина *
Тыкъ болдула кёз жашладан кёзлеринг.
Терслик сенде тюйюлдю, уялма сен.
Бир сабийни ичер сууун юзгенле
Турахда саргъалырла, заман келсе.
*
Ара телевиденияда Чеченнге аскерле киргенлерин
биринчи билдирген диктор.
220
Заманада ол не хазна кечилир,
Сен а акълама ёмюрде терсчини.
Света деп бар эди эгешчигим,
Мен аны бетинден кёреме сени.
Кёчгенде ёлген Светам ючюннге,
Кёчгенден къайтып, бу урушда ёлген
Ючюннге да, таш-агъачны кёчюре,
Жиля, – ёлгенле тюйюл санга ёге,
Жиля, Света! Жиляйма биргенге,
Эр кишиге ушамагъанны эте.
Къыш акъ бетин къара жерге бергенин
Сюймедим да, анга да жаным бите.
Топ окълада бетми барды, сурарча! –
Акъ ниети къара кийди заманны.
Тамбла урушчуладан дауларча,
Бюгюн ол къара кийимни сайлады.
Жиля, Света! Жиля да, иги къан.
Къар жауады, тохтамазлыкъча бирде.
Не жерде, не бетде жууулмайды къан,
Къан бла жууулады къан ёмюрде.
Адет билмеген тюйюл оноучула,
Билген болуп, уруш амал тапдыла.
Сабий солдатчыкъла – къан жолоучула,
Ана сютюнден сора къан татдыла.
Ата журт уруш къалгъанды тюшледе.
Тёзюм жокъду, ол заманда тёзгенча.
221
Жиля, Света!
Да кёзге тюшгенинг
Бизде кёрюнюп къалды, бир кюзгюча.
Жиля, Света! Эрийдиле къарла, –
Къоюнуна от тюшгенди акъ къарны.
Туман къадалып тохтады Малкъаргъа,
Бууакъ тумалап къойгъанды Малкъарны.
Этерин этип бошады бу къырал.
Сылтау жокъду айтыр кибик дуниягъа.
Жиля, Света!
Жерге къакъды къырау.
Кёз жашынгдан уяллыкъды – уялгъан.
Къыш макъамы
Къар акъ макъамын келтирди бийикден.
Жерге тюшерге ашыкъмайды макъам.
Къалтырайды макъам, ушап кийикге.
Макъамдан тамып, къар тугул болду къан.
Созулады, къыш кечеча, мудах кюй.
Желим кибик, жабышады жаныма.
Уруш ёлюкню кёрген Малкъар, ёкюн!
Улуйдула къыш талада жаллыла.
Тамбла да мени этди ауара, –
Танк сюрген жер хазна болсун чирчикли.
Уюп къалгъандыла хорсун дауурла –
Къан жауады къары бла Чеченнге.
222
Чыдаялмай юйреннген да ишине,
Кеси кесин талай да, тырман эте,
Тылпыуу къар эритгинчи кючсюне,
Къар жаугъан кёкге тутду Малкъар бетин.
Къан къусады жангы жыл
Жангы жылыма алгъыш этди тенгим,
Къышдача болмай, мудахды дуния.
Алай, ангыламадым ол этгенин,
Къан къазауатдады уллу Дариял,
«Дариял» деген тюрк сёздю – «Тар жолу».
Тар жолунму башлагъанды къадарым?
Юйлеринден къачханладан тар – толу.
Мени жатхан жерим болду къадама.
Къан къусады жангы жылым Чеченде,
Мен биринчи ёлмей поэт адетде.
Озгъан жашауум бир окъну кючюне
Сыйынды – ол жаш чеченлиге тийген.
Сора не жангы жылды бу? Барлыгъы
Былай болса, умутум суугъа кетди.
Аман кюн келгенди бизге биягъы,
Билмейме, ким жетдире болур дертин?
Къан къуса, кетеди токъсан тёртюнчю,
Бизге жабышып айыбы, азабы.
Сууумагъанды къазаны «кёчгюнчю»
Деген сёзню,
Жерни къанмай суусабы.
223
Кавказ
Кавказ – жаннет! Кавказ – Женева! Кавказ!..
Сууалы болду муну бир кечелик.
О, Кавказ!
Игилеринге къабыр къаз,
Аманынга да хазыр бол кечерге.
Сура, дейди жаным, къоншунгу сура,
Къайгъы сёзсюз къойма, дейди, ачыуну:
Адам тёзюп къараялмазча сурат
Ишледиле огъурсуз суратчыла.
Къаламымы акъ къагъытха шакъасы
Жабышды да, унамады жазаргъа,
Учуз болады адамны багъасы, –
Кеси тюбетди кесин ол жазагъа.
Кечгинлик бер, алайда тюйюл эсем.
Кечгенден да магъана аз.
Ол – бедиш.
Къыш кюнюм,
Уллу адамлыкъны кюсеп,
Сын къатады, хауасы бола къайиш.
Чечен деген – сабийни къоркъутхан сёз
Нек болургъа керек эди мен сауда?
Жандауурлукъ бир кюннге болду ёксюз,
Магъана да къалмагъанды жашаудан.
Акъ жабыуда
Къара суратны ишлеу –
224
Игиликге боллукъ тюйюлдю ол дерс.
Къарайма да –
Дау да жокъду кишиге:
Мен – тюйюл,
Сен – тюйюл эсенг,
Кимди терс?..
Чапыракълары тюшген гюл
Гюл келтирди кинотеатргъа жаш,
Сюйген къызын да киногъа чакъырып.
Гюлню, къар жели сибиргеннге ушап,
Къалмады юсюнде бир да чапыракъ.
Къар да жокъ эди, къыш жел а – бютюн да,
Жаз башындача кюнледиле – кюнле.
Жашны къарамы Чеченнге битипди,
Къыз да бюгюн хазна жан атсын гюлге.
Къыз бла гюл бир бирни излемеген
Дунияда бармыды да магъана?..
Адыргыдан жан-жанларын къармагъан
Жашау анда къужурлукъ эслемеди.
Чеченни ачыуу кюйдюрген гюлге
Артыкъ жарсымады къыз, жаш да – алай.
Къурум хауа келди шахаргъа, элге.
Кюн барда да жашау къалды сууукълай.
1994, декабрь – 1995, декабрь
225
ИЙМАНЛЫ КАВКАЗЫБЫЗ
(Поэма )
Камень нуждается в сердце
и душе человека.
Антуан де Сент-Экзюпери
1
Бой сала заманларына,
Элге-жерге айтыла,
Кавказны – ийманларына
Тенг этдиле атала…
Адамындан эсе ташы
Кёп Кавказда таулула.
Ташына къор болуп, жашау
Этгендиле тынгылы.
Таулу адамы Кавказны,
Бал къалачныча, кёрдю,
«Кавказ!» десек, хар къайсыбыз
Къулачыбызны кердик.
Батхан кюн – жангыдан чыгъа,
Къачхан шаудан да къайта,
Къатыранбет къарылгъачым
Жайны жырларын айта,
Алай саркъгъандыла суула:
Кюн тие, жауун жауа,
15 Заказ № 150
226
Бирде халкъ – aрпа сууура,
Бирде – бетин тер жууа.
Тарых – тюйюл ётюрюкчю:
Не зат кёрмеди Кавказ!
Минг тогъуз жюз къыркъ тёртюнчю
Жылдагъыча уа – болмаз!
Кетген эди мындан, кёчюп,
Таулу мартда, эрттелеп:
«Кесим ёлейим!» дер ючюн
«Кавказ ёлмесин!» деген.
Къыркъ тёртюнчю жыл айтханча
Ахыргъы жырын къанкъаз,
Чучхурлары къан къусханча
Кёрюннген эди Кавказ.
Бийикден чыкайлап келип,
Тенгизлик къулакъ суула
Тындыла, къуртлай сюркеле,
Жер кёчюп баргъан сунуп.
Кёк да, тонун чюйре кийип,
Мугъел булутха батды,
Чёрчеклиги сынып, кийик
Кесин къаядан атды.
«Студебеккер» машинагъа
Ариу халкъны жюклетип,
Солдатларына маршалла
Къан жумуш этдирдиле.
227
Жулгъан этген кибик башын,
Кёкде булгъанды алай,
Сыргъалы къазанны башы
Кибик кёрюнюучю ай.
Мартда жерге тин берир къар,
Жол ача жанкъозлагъа,
Тот болады ючгюл жугар,
Бахчалыкъла озгъандан.
Къар эрисе, чыгъар кырдык,
Урлукъ чирисе – нартюх.
Халкъы ючюн сёз айтырыкъ
Жокъму эди да керти?
Жауун татымайды жерге,
Кечени жаугъанлыкъгъа.
Тюйрелгенлей къалды чирги
Таулу жууургъанлыкъгъа.
Салкъын аязлы элиме
Жел, кирип, ие болду.
Суу башын тыйды «эмеген»,
Мал чыкъмай къалды баудан.
Къош бишлакъла – тирмен ташла
Кибик, тууушлу, сары.
Бизни жаз ашырды тасха –
Биз да билмеген жары.
Солдатладан хапар соруп,
Тынгысызды Акъ Сууум,
15 *
228
Жагъасына, жилямсырап,
Къайнатып урду сууун.
Шайтан жели сууургъан чёп
Кибик болдукъ, къысталып.
«Жазда къарлай эригин» деп
Къаргъыш этгенди таулу.
Жауларыбыз: ташны, жанын
Алып, жансыз этгенле,
Аманы игисин жанып,
Бетлерин тас этгенле.
Таш тюйюл эди жауубуз,
Ташны таш этгенди жау.
Анга къажау – жашауубуз,
Жюреклерибиз – къажау.
Назылы тик ёрлериме
Не магъана бар сёзде?
Кёзюм бла кёргеними
Жаным бла да сездим.
Социализмни, терсейтип,
Уугъа къатышдыргъанла –
Ёз адамын, ёге этип,
Жолундан шашдыргъанла,
Аман ниетлерин таша
Биширдиле ассыла:
Къарындашы – къарындашны
Бар умутун асдыра.
229
Таулу – сёзюню иеси.
Арсар болмаз бирибиз,
Ташыбызгъа керек эсе
Жаныбыз, жюрегибиз.
2
Бой сала заманларына,
Элге – жерге айтыла,
Кавказны ийманларына
Тенг этдиле атала…
Ёзен халкъы!
Кубрат тайпа! –
Жер башын букъулатхан,
Юрюлгенди таула таба,
Жол а жокъ эди артха.
Ёзен адам!
Жигит киши! –
Азат кёллюге табу.
Ёзден атына тийишли
Жаза эди китабын
Кубрат тайпа!
Аспарух хан!
Жюгенсиз жел – тарпаны.
От жагъабызгъа от жакъгъан,
Сюйюп къалды тауланы.
Чериу букъусун истепни
Салма жолгъа къондура,
230
Таулада жакъчы изледи,
Жакъчы – ташла окъуна.
Къыпчакълыла, таш жылыугъа
Келип, – алан жерлеге,
Бирге биригип къалыргъа
Чакъырдыла эллени.
Арышауузну ташлагъа
Окъуна къарап кёзю,
Амалла къурап ташатын,
Уруп да кёрдю кесин.
Ташланы бекликлерине
Кирип къалгъан аланла,
Тюплю-башлы эллерине
Чапханланы тыяла,
Сакъландыла ёмюрледе
Чыранлада бузла – кёк.
Сабийлери юйюрледе,
Жыгра чертлеуюкча, – кёп.
Къырал да болала кетип,
Халкъ да болдум дегенде,
Жангы Арышаууз келип,
Халкъны салды жегеннге,
Кавказлыны жюрегини
Жууугъу да болгъан таш
Сейир этди кёргенине,
Умутун а этмей тас.
231
Тылпыулары тютюн этген
Кюнледе тала – къарсыз.
Зугул сыртлыкълагъа эрттен
Чёкген булут да – акъсыл.
Къадарны кёсе жаягъы
Къардан да бек агъарды,
Холам чучхур – жилямугъу,
Тауну тешип, акъгъаны.
Чалгъычы, бир дуру чыгъып,
Таяннганча солургъа, –
Тазия Дуппур *, ачыгъын
Билмей, къапды саулугъун;
Торлан, сютча ийис ** – къалай
Татлы этеди жайны.
Окъуф Чалыучу ***, акъкъалай
Бет алды, кетип жаны.
Акъ булут да, кёкде, къатып
Къалгъанча болду кенгде –
Дууагъа сюелген къартлай,
Къуру элни кёргенде.
Акъ Къая, тюрлю къызарып,
Къая тюйюл – тиш кириу,
Къуругъан Холамгъа къарап,
Айта къалды зикирин.
* Акъ Сууда жер ат.
** Торлан, сютча – кырдыкла.
*** Акъ Сууда жер ат.
232
«Ташха да адамны жаны,
Жюрек жылыуу керек!» –
Ачыудан, къауданлай, жана,
Айтханды Экзюпери *.
Уста билгенди ол: халкъы
Ачыса, таш да ачыр.
Фахмусуна бийикле – хакъ,
Халкъ къыйынлыгъы – къачы;
Кёрген болур эди – бизде:
Эслеринден тайсынып,
Жарыла эдиле кёзден
Кетген ташла, тарсланып
Онюч жыл чалгъы чапыракъ
Зынгырдамады мында,
Халкъгъа жалгъан дау чыгъарып,
Эл иесиз къалгъандан.
Ол кюнледе тагы суула,
Шауданла да тындыла,
Ала эсибизге, улан –
Сёзюнеча, табыла…
Таулу – сёзюню иеси.
Арсар болмаз бирибиз,
Ташыбызгъа керек эсе
Жаныбыз, жюрегибиз!
*
Французлу жазыучу.
233
3
Бой сала заманларына,
Элге-жерге айтыла,
Кавказны – ийманларына
Тенг этдиле атала…
Онюч жылны ачы ханты
Элли жылындан да – татып,
Энтта жокъду тынчлыкъ халкъда,
Жашауда жокъду татыу.
Сюрюу – жыйын кёгюрчюнле,
Кёк бийиклени урлай,
Бизни бла кёчгюнчюле,
Сёзсюз, болгъан болурла.
Анга не сёз – элли жылдан
Сора да, ол кюн кибик,
Таймай турадыла жокълап,
Танг атхан сайын келип.
Кавказымы къаранчхасын
Бермедиле ёчлюкге
Жютюкъанат къарылгъачла,
Акъдёрден кёгюрчюнле.
Ала бизге – къагъытчыла,
Сатмазлыкъла, кертиле,
Бизни кюйдюрген ачыула
Аланы да кюйдюрюп.
234
Жумуртха агъыча – тангым
Жаз татыулу бу къышда.
Абдез алгъанда, тамакъны
Чайкъагъан суу тауушлай –
Хауаны, сызгъыртып, кесген
Кёгюрчюнле тауушу.
Заман – бир туурамы эсни, –
Ичер сууун тауусхан
Шам суратын кёргюзтдюле
Хычыуун сабийликни
Боз, кимит, акъ кёгюрчюнле,
Шуукыртлатып бийикни.
Келди, элия жерленип,
Билир ючюн халымы,
Ол жарылгъан жюрегиме
Шуукырт таууш хауадан.
Оймадыла юйчюгюмю
Ашдан эсирген жаула,
Агъёшюн кёгюрчюнюмде
Ышыгъын табып жаным.
Санамай хаух келгинчиге,
Къама да табып къынын,
Мамырлыкъны кёгюрчюню
Баш этди мамырлыкъны.
Пикассодан *
– бери, манга
Мамыр ниет келтирген
*
Французлу суратчы, миллети испанлы, «Мамырлыкъны
кёгюрчюню» суратны автору.
235
Кёгюрчюнле сабанлагъа
Жаз жылыу кийирдиле.
Кёгюрчюннге берди эсин
Къарасакъал Пикассо.
Аны санга жорай эсе,
Жаным, иесине сор.
Таулуну жанын агъёшюн
Кёгюрчюн тутду кёкде,
Къанатлы, тюн эте тюшюн,
Биргебизге да кёчдю.
Холлам! Холам! – Огъарысы,
Тёбени да меники,
Къышха къалгъан алысыны,
Тёбеси да меники;
Айжарыкъ жууушлукъ – сенде,
Титилген жюн акълыгъы.
Сен – акъ булутну кесинден
Сенден – мени акъылым…
Сокъур алмасы да мени,
Ырхы ызы, сызгъысы,
Сыйлагъанма кёкеменин,
Эслисин, акъылсызын…
Таулу – сёзюню иеси.
Арсар болмаз бирибиз,
Ташыбызгъа керек эсе
Жаныбыз, жюрегибиз!
236
4
Бой сала заманларына,
Элге – жерге айтыла,
Кавказны – ийманларына
Тенг этдиле атала…
Илипин ауазы – тунукъ
Азияны, кюню – саз.
Биз анда кёргенбиз мамукъ
Ёсдюрюп таулу Кавказ.
Булутну акълыгъын къаргъа
Тенг эте эдик да биз,
Анда уа мамукъ акълыкъгъа
Къарап къалды кюнюбюз.
Азияны узакълыгъын
Уюта мамукъ ишде,
Ырпыс сютню да акълыгъын
Мамукъгъа тенглешдирдик.
Кючлю айранны, сютню да,
Ишин эталгъан – табар.
Кюнюм сабанын сюреди,
Жашау кенгди, кёлюм – тар.
Кёлюм такъырды дерге да
Энди айыпды манга…
Насыпха, сау юйдеги да,
Сабийле да – ийманлы.
237
Сабийни башын сылагъан
Кюнню тюйюлме кёрген:
Жаш заманынгда сыннганынг
Мухурланыр ёмюрге.
Кёрлюгюмю кёргюнчюннге
Кетерик тюйюл эсем,
Бирлик кёллю кёгюрчюнле,
Сизге къор болсун эсим!
Къышыбыз жылыды быйыл,
Юй башлада жокъду къар.
Бюгюнюм, къарангы болма,
Бегинир энтта Малкъар.
Туурада бола келгенни
Танг аласы бууакъды.
Жашаууму юзюлгени
Жолсуз жолда боллукъду.
Жел жалап чыкъгъанды жолну
Къышны къыш ортасында.
Ичер сууум, шо бир чолпу
Эсе да, – къалсын мында.
Къалсын ызымдагъылагъа,
Кёгюрчюн ауазынлай,
Жол ачылып таулулагъа,
Юлюшлерин алсынла.
Жашларымы, кёкден къарап,
Юзмегенлей амалны,
238
Аллахым, жазларын къырау
Этме да, эт алмалы.
Терек аума кенг жайылсын
Бу рахатсыз дунияда.
Акъылым тюйюл жыйымсыз,
Кертиди бош дауладан…
Таулу – сёзюню иеси.
Арсар болмаз бирибиз,
Ташыбызгъа керек эсе
Жаныбыз, жюрегибиз!
5
Бой сала заманларына,
Элге – жерге айтыла,
Кавказны – ийманларына
Тенг этдиле атала…
Кюн – жетер жер этегине.
Зыгыт – кирир кючюне.
Къорай барадыла тенгле,
Кёбю – менден кичиле.
Халжар башын кёгюрчюнле
Алдырдыла гъур-гъургъа.
Кетгенлени ичлерине
Заманды къошулургъа.
Тойгъанбыз кёмюрден, кюлден.
Ишин этгенди терслик, –
239
Менден жашла кетген кюнде,
Айыпмыды да кетсем.
Асырагёжеди жашау,
Ойнап кюрешмейди кёп:
Сюйсе, жол ызлар жашха,
Сюйсе – къартха чыгъар чёп.
Жолсузлукъда аудурмала
Айта турмаз, жомакълай:
Алгъа ол – айлыкъ турмалай,
Артда – эски ожакълай.
Сериуюн излеп кырдыкга,
Жан аурутду къыбыдын.
Тилейме: Сен къартлыгъымы
Кери этме акъылдан.
Берме, Аллах, сен жарымлыкъ,
Ачыкълыгъымы сакъла!
Айып тюйюлдю жарлылыкъ,
Айып эт Сен фасыкъгъа…
Таулу – сёзюню иеси.
Арсар болмаз бирибиз,
Ташыбызгъа керек эсе,
Жаныбыз, жюрегибиз!
6
Бой сала заманларына,
Элге-жерге айтыла,
Кавказны – ийманларына
Тенг этдиле атала…
240
Жел оюну – элен чархла.
Къушла зауугъу – бийик.
Биреуню аллына чапхан
Элден тапмайды бетлик…
Ол айыпдан да сакъла Сен,
Табийгъатныча, сакъла!
Сен эссизни жыйдыр эсин,
Эссизлигин да акълап.
Арт кюнюмде акъ кёгюрчюн
Манга да бир жанласын:
Элим къалмасын кёпюрсюз,
Жан кетмесин ажалсыз.
Кёгюрчюнле, къарылгъачла –
Нёгерлерим, тенглерим.
Эсли болуп, элли жашла
Жарытсынла эллерин!
Эл таяныр эллисине.
Биреу айтханды эртте:
«Огъурлу кёзге илинсенг,
Санга да бир зат жетер»
Терек да аумаз ажымсыз.
Айтама кёргеними:
Жулдуз кюйдю кёкде, жангыз
Учаргъа керилгенлей.
Кёзге кёрюнеме деп да
Учуз этме кесинги.
241
Махтау, окъча, терк кетеди,
Жолу да тынч кесилип.
Жылыды да быйылгъы къыш,
Кёгюрчюн келди эсе,
Агъы болсун бизге алгъыш,
Акъ муратха жол берсин!
Бир къанатлыгъа да: «Угъай!»
Демейбиз – келсин, къонсун!
Джамилячыгъымы суугъа,
Къоркъмай, бармагъа къойсун!
Жазыуума тюбегинчи,
Къызымы сау кёрейим!
Кетсем, – мен къайтып келгинчи,
Бузсуз бола кюнлери!
Татыран да барды, бал да.
Кече да бар, кюн да бар.
Айгюл, Эваляй, Абай да,
Ёссюнле, насып таба!
Энди жолум тармы, кенгми? –
Къыйынды бюгюн айтхан.
Марина, Мариса, Келин –
Аманат бол Аллахха!
Акъ Сууну агъымы тура
Кибик, туурады ёлюм.
Расул! Марат! – да сиз тура,
Жарты тюйюлдю кёлюм.
16 Заказ № 150
242
Мени насыбымды Дия,
Иймаша – манга ийман.
Сёзюм, жанымча, кертиди,
Расул, сен анга ийнан!
Анагъызгъа болугъуз сакъ –
Ол Къуранда да барды.
Къысха болсун неда узакъ –
Жол ахыры – мазарды…
Таулу – сёзюню иеси.
Арсар болмаз бирибиз,
Ташыбызгъа керек эсе
Жаныбыз, жюрегибиз!
7
Бой сала заманларына,
Элге-жерге айтыла,
Кавказны – ийманларына
Тенг этдиле атала…
Кёзню кёз къарасы кибик, –
Кёрюнюшю, кёрюмю,
Жерими – ариуду, бийик,
Ышаргъаны, кюлгени.
Аллахха шукур! Эрттеним –
Тынч элими кюзгюсю.
Мында таш жаркъа да – тиним,
Дарман а – тукъузгюсю.
243
Бармыса кюнюмю билген,
Къайсынг болсанг да – бир сор:
Кёгюрчюнденди да ийген
Мамыр къууум Пикассо?
Бар мени да бир жумушум,
Кёз гинжим тенгли бирчик:
Таулу хар ишде – жууушлу,
Шуёхлукъда – биринчи;
Аны бил да къатылыгъын,
Тутуп аны бийикде,
Элт, акъдёрден, къанатынгда
Келишиуню, бирликни.
Элт бизге ишек болгъаннга,
Акъдёрден, акълыкъны элт,
Бизге неден да багъалы –
Таулулукъ, намыс, адет.
Хыйла, фитна да – узакъда,
Талатмадыкъ талаугъа.
Энди бир бирине сакълыкъ
Бек керекди таулугъа.
Табийгъат бла кюн кибик
Биз сюейик бир бирни.
Таулу тюйюлдю кюнтиймез,
Ташсыз жолда эсирген.
Къоншу, тийребиз да – киндик
Болду заманда бизге.
16 *
244
Сют бла ырдауун кибик,
Жарашып жашай бирге.
Кёгюрчюн, кесинг тергечи,
Бар бир аманатыбыз:
Биз къоншуну кётюргенча,
Кётюрюлсюн атыбыз…
Таулу – сёзюню иеси.
Арсар болмаз бирибиз,
Ташыбызгъа керек эсе
Жаныбыз, жюрегибиз!
8
Бой сала заманларына,
Элге-жерге айтыла,
Кавказны – ийманларына
Тенг этдиле атала…
Айыплыды азатлыгъын
Сатып, къуллукъ талашхан,
Тутуй къушлай, ёз атларын
Айтдыргъанла ныгъышда.
Сакъланыр эсе деп акълыкъ,
Кесин тутмады артха
Жерни жюзюне мамырлыкъ
Келтирир ючюн атам.
Юйюрю уа – тюлкю чачхан
Тауукъ орунлай болуп,
245
Халалыны къудас чачы
Къырпакъ ургъанлай болуп…
Жаз, турмай къышда иймене,
Жерге жауун тамдырды.
Не эталгъанма да мен а –
Андан къыркъ жыл тамата.
Власть этгенде къылыгъын,
Келтирдинг бизге къарыу,
Акъ кёгюрчюн, – къар акълыгъын,
Жан акълыгъын Малкъарны.
Къыбыдын Азиягъа да
Салкъын аяз келтирдинг:
Эсирген да аязгъанды,
Кючюбюзню кёргенде,
Ай жарыкъны къаратханды,
Талада къазан асып,
Къыргъызгъа да танытханды
Айраныны жоргъасын.
Ол жаныбызны сакълагъан
Ташдан хапар келтирип,
Сен эдинг бизни жокълагъан,
Башыбызны кётюртюп.
«Алма-Атинка» суууна
Ёксюз бетден арала,
Ёлгенлерибиз сауланы
Ийдиле жолларына.
246
Дурус билебиз аны да:
Къошулады сыйлыгъа,
Умутну, суугъа алдырмай,
Тюгендирмей сакълагъан…
Таулу – сёзюню иеси.
Арсар болмаз бирибиз,
Ташыбызгъа керек эсе
Жаныбыз, жюрегибиз!
2007–2012
247
АЛДАУЛУ ШОШЛУКЪ
Къыш кече, жарыкъ кече тёгерекге
Къарайма, жалан терекле уа – къара.
Айны жарыгъы, жатып тереклеге,
Бутакъ ауана тюшюреди къаргъа.
Шошду нечик бу кече, бу тынгысыз
Дунияда, бу тар ёзени Малкъарны.
Бузгъанча ол ариу къарны намысын,
Ауанала журун этедиле къарны.
Угъай, бу шошлукъ бир алдаулу болур,
Алайды ол, алайды ол, – алдаулу.
Тынчаймайын жердеги адам улу,
Къалай тынчайсынла бизни адамла
Жерибиз да, жыя кибик, жыйылып,
Тау сынжырны сабырлыгъына къарап.
Тура болур. – Керек кюнледе, алып,
Жетдирирме адамларымы ары, –
Деген кибик, шошу жерим бу кече,
Мен да анга ийнаныпма, ийнанып…
Алайды да, заман мени бюкгюнчю,
Бу аз жашауумда окъун, айланып,
Кёрюп да, эштип да келгенлерими
Унутмайма, кёз туурамдады бары,
248
Агъач къыйырда тюкгючле – жерими
Юсюндеги сын ташлача, къаралып.
Вьетнамлы сабий топ атылыудан
Элгенип, сын къатып къалгъан кибик, шо,
Майна бир таш турады къарап къардан,
Бюгече бу талачыкъда уа – бир шош.
Алай ол шошлукъ алаймы келгенди,
Айтып айталмаз кибик бир къаргъагъан,
Менича, мени тенглериме энди
Сын ташлагъа нек тюшеди къараргъа!
Ма ол сагъышда шошайыпды тала,
Ансы ол аны тынчайгъаны тюйюл;
Сабыр бол, деп сюеледиле таула,
Сау дуниягъа нек къарайса, къаш тюйюп!
Огъурлулукъ жоюлмаз жер жюзюнде,
Табийгъатданды жаууну, къары да.
Ол женгерикди заманны кёзюнде,
Къар эрип, ханс чыкъгъанча, бир къара да.
Заман жюзгюн кётюрюп, жер – къарныча,
Къатышып, къатыш этмезлик амалтын,
Къалай жибереди ол, бир къарачы,
Вьетнамны душманына налатын.
Бу шошлугъ а тартылыпды, жыяча,
Огъурлулукъну уа къурумаз кючю.
Халкъым жерни берекетин жыяды,
Кюрешгенлеге къуру бармаз ючюн.
249
Къыш кече сагъышым олду, берилген
Эркинлигин эте, къар агъарады.
Вьетнамда, атам кибик, биреулен
Ёлгенди да, ол терек бир къарады.
250
***
Тынчайырмы халкъ ёмюрде?..
Ёмюрде…
Учханын бёле-бёле турады къуш.
Курт да бериледи тургъан жерине,
Башын тышына къаратмаса да къыш.
Кёзю барды,
Жаны барды ташны да.
Жашау бузу анга да жетдиреди.
Тууралыкъда тёш аркъасын къашыйды,
Анга сейир этип къарай тийре да.
Ол алай болсун – немисли душманды.
Жыл къарылды такъыр таш арбазлада.
Баргъан суу, къайнап, кесин тауусады.
Бет нюрлери къуругъанды къызланы.
Фашист – душманды.
Совет солдатла уа
Не медет, – солдат бузмайды буйрукъну.
Сабийлеге, къартлагъа да салдыла
Къара жоргъа ушаш такъыр жорукъну.
Халкъ кётюрюлдю, зылдыча, жеринден,
Зорлукъ жолларын ишлеп фитначыла.
Жулдузларым тындыла кёзлеринден,
Зех таш атылды асыры ачыудан.
251
ЖЕР АЙТАДЫ МАНГА
1
Заманы жетгинчи жаратылмайды адам.
Къыш келмейди, жетмесе заманы.
Жаз жерни суратламайды ууахтысы келмесе.
Кюз чапырагъан атмайды, ажал келмесе
Кес терекни, ёлюр кезиую келди эсе,
Кырдыкны чал заманында.
Заманында…
Заманында…
Замансыз кетерирден болсанг,
Кетер ачыуну,
Аякъ алгъынчы окъуна.
2
Заранчы жаллыла кибик,
Дунияда ачыуну жюрютгенсе да,
Иги кесек боладыла,
Таш хуруда ёсген мурсалай,
Къууана, арабыздан адамны сууурсала,
Тыянчагъыбызны сыйырсала.
Заманын сакъламайдыла жазны,
Кырдыкны да малтайдыла жетгинчи,
Жерни тюедиле, устуккулай,
Инсанны къояргъа ушайдыла къурлай,
Къуру жерге,
Къара сабаннга къаратып.
252
Кёрмей тюйюлбюз аны –
Сакъламайыкъ
Заман кеси аллына жетгинчи,
Биз аны женгейик, ол бизни женгнгинчи.
253
ТАРТ, КЪОБУЗЧУ, КЪОБУЗУНГУ!
Чинаргъа баш кётюрюрге къоймай,
Туман ырпысы жапды агъачны.
Ол кюн ёксюзню, кюе ачыудан,
Мен ихтийкъат китабын окъуйма.
Ёксюз ючюн да жаным, къайгъыгъа,
Жипиге батхан кибик, къагъыла…
Къайгъымы айландыра тынчлыкъгъа,
Къобуз таууш келди къулагъыма.
Сокъчу, къобузчу, къобузунгу, сокъ!
Сюзме булут уюгъанды кёкде.
Жашил кырдык сакъ жерни ёзгертди.
Бюгюн кишини жыкъмагъанды окъ.
Аяма тюйме тюеклени, сокъ!
Къаралгъанына да эс бурма кёкню!
Ачлай къалкъыгъандыла ёксюзле.
Ингир желден бюгюледи бусакъ.
Сокъ да, сёлешдир къобузнгу, сокъ!
Чумла сары чакъдыла Акъ Сууда.
Ёлгенлеге сукъланмазча саула,
Ачлагъа эс бурур эсе уа токъ,
Къарама кишиге да, хайда, сокъ!
Сюн заманны кёп кюнлери – къара.
254
Жарлыны арбазында той къура,
Ол да болур, экибиз бир болсакъ.
Тюз тепсеуню, абзехни да сокъ!
Алыкъа умут кетмегенди жардан.
Байла – бай бола, жарлыла – жарлы,
Жарлыда къол – бут да сау, бай – акъсакъ.
Андан окъуна билсин боллугъун:
Жиликсизни жарымаса бети,
Жиликли да болалмаз хурметли,
Санамасын ол кесин уллугъа.
Тыйма къобузунгу, къой муну сокъма!
Къобуз тартыу – таулугъа адыллыкъ.
Сюргюнде да къалгъанбыз адамлай,
Аллах, аны тас этгенден сакъла!
Танг ылызмыда кече жукъарды.
Къабышханла бардыла сууукъдан,
Быллай кюн къобуз нек согъулду
Деп, айып эт санга жукъ айтылса.
Тепсеу тартыу – гыржын биширген от,
Эл умуту кечени жарытыр:
Эсиргенлени жерге къаратыр,
Бюгюн да биреуню аясын окъ.
Сокъ, жаным, къобузунгу, согъа бер!
Акъ Суу башларында жауады къар!
Мудахлагъа да иги кюн тууар, –
Сокъ да, бир жарлыгъа жыр саугъа бер.
255
АКЪНИЕТЛЕ
Уяналаны
мухтар взводну
командири
I
АТА
1968 жылны кюз артында биз, экеулен болуп,
Огъары Малкъаргъа жаяулай тебирейбиз. Ол
жыллада мени Черек (ол кезиуде – Совет) районда газетни редактору болуп ишлеген заманымды.
Нёгерим а Уяналаны Къызылбекни жашы Мух-
256
тарды, «Совет Малкъар» колхозну парткомуну
секретары. Ол кюн а районда ол ыйыкъда боллукъ айырыулагъа аталгъан уллу жыйылыу болгъан эди. Районну хар жеринде да аллай кюнледе
партияны райкомуну келечилери болургъа керек
эдиле да, мени Огъары Малкъаргъа буюрадыла.
Айырыула уа тамбла сагъат алтыда башланадыла.
Экинчи кюн жолгъа танг атмай чыгъа турмайым
дейме да, Огъары Малкъаргъа ол ингирде кетер
кёллю болама. Кенгешде Мухтаргъа айтама, бирге бара барырбыз, алай тюшдю эсе, деп.
Къар энишгелеге тюшгенди. Чирик Кёл тийрелери окъуна агъаргъандыла, къар сууугъу
ёзенлеге да жете кетгенди. Кюндюз да къарчыкъ
жаугъанды.
Редакцияны женгил мешинасы бла тебирейбиз
да, бара барып, Чирик Кёлден ёргерек къутулуп,
тар аллы ёр киришде мешинабыз андан ары баралмай къалады, чархлары учхалап.
– Не амал болсун энди уа? – дейме, мешинаны
жеринде тебалмай къалгъаны мени терслигимден
кибик, Мухтардан да уялып.
– Амал а олду, – деди Мухтар, кёп сагъыш эте
да турмай, – былай тюшюп къалса, иш апчымаз
ючюн, биз урушда, уруп, жаяулай кетип къалыучу эдик. – Арсар бола, амал излей къалсакъ,
кесибиз да къыйналлыкъбыз, кеч да боллукъбуз.
Хайда, сен да бир къурман а кёргенсе, беш жылдан артыкъ уруш аулакъланы къыдыргъан кишиденми хомухса сен? Сени кибик заманымда мен…
Мухтар алай айтып, базыкъ ауазы бла
ууакъ-ууакъ кюлдю да:
257
– Мешинаны уа барма къой артха, – деди.
Сора, мешинаны артха бурургъа шофёргъа да
болушуп, тебирейбиз жаяулай Огъары Малкъаргъа.
Тюзю, ол кезиучюкде эриннгеними Мухтар
эслегени ючюн артда иш да кёп жылны уялып
тургъанма Мухтардан. Ол а:
– Алай, оллаха (бек сюйген айтыуу болуучу
эди Мухтарны ол, жаннетли болсун), сизни кибик
заманымда мен…
Былайда, ёмюрде да этмеучю ишин башлагъанчамы кёрюндю, огъесе мангамы жаны ауруду, – билмедим, сёзюн башхагъа бурду. Тюз
алайчыкъда, урушну сагъыннганына кёре, мени
эсиме келип къалды урушха къатышхан кёплени
этиучюлери – бусагъат башланады урушну юсюнден кертиси – ётюрюгю да къатыш хапарла, деп.
«Ысталин бла аякълашып-башлашып ёсгенбиз,
ол себепден урушда бир бирни жокълап тургъанбыз» дегенча хапарлагъа да жетип.
Иш мен суннганча болуп къалса, Мухтар кесини бир заманда да бузмагъан адетинден тайгъан
болур эди. Аллай аскерчи тюйюл эди Мухтар –
кесини урушда этген жигитликлерин семиртген
неда болмагъан ишлени кесине атагъан. Мухтар
бетинден ышаргъаны кетмеген, къуру да оюн
хапарланы сюйген, уллу санлы, ёсюмлю шауурдатчы жаш эди. Малкъарлыланы къайсы бири
да жютю сёзге, оюннга аман болмаучуду, алай
Мухтар а адамны къыйынлыгъын да унутдуруучу
хапарлагъа ёч эди. Кесим кёп сынагъанма аны
аллай оюнчу хунерин.
17 Заказ № 150
258
Биягъында «сени кибик заманымда мен»
дегенини магъанасын а
уста биле эдим. Кеси айтып угъай.
1965 жылда, район
жангыдан къуралып.
Уллу Ата журт урушха
къатышханланы район
военкомат жыйып сыйлагъан кезиуде айтылгъанындан.
Мени кибик заманында уа ол, беш жылдан артыкъ заманны
уруш аулакъланы да
къыдырып, тауларындан
аууп, сууларындан ётюп,
отун-ёртенин да сынап, къыйын жаралы да болуп,
кесине бакъдырып, дагъыда урушха къайтып,
нёгерлерине керти солдат жигитликни юлгюсюн
кёргюзтюп, туугъан жери Шауурдатха угъай,
ёмюрде танымагъан Къазахстаннга да къайтып,
хайт деген механизатор болуп ишлеген киши эди
Мухтар. Огъары Малкъаргъа биз экибиз жаяулай
бара туруп, манга 30 жыл бола эди, Мухтаргъа
уа, ол урушдан къайтып, механизатор курсланы
да бошап, узакъ Къазахстанда механизатор болуп
ишлеген заманыда жаланда 26 жыл бола эди.
1940 жыл Шауурдатда 8-чи классны бошагъанлай, жыл саны жетип, башха жашла бла бирге Мухтарны да аскерге аладыла. Мени бюгюн
Уяналаны Мухтар
жараларына бакъдырып,
саусузла юйюнден
чыкъгъан кюн
259
да сейир этгеним – аны аскер китапчыгъында
«Аскерге чакъырылгъынчы усталыгъы» деген
соруугъа жауапха «школчу» деп жазылыпды.
Анга кёре хыйсап этсенг а, урушну къыямалы ал
урумуна къажау оюлмаз къала болуп сюелгенле,
Уяналаны Мухтарча, алыкъа усталыкълары «окъуучугъа» саналгъанла болгъандыла.
Бара баргъанлай, аны Вилен (Белоруссия) деген жерчикде орналгъан жаяу аскер училищеге
жибередиле. Ол анда окъуп, юйренип тургъаныны юсюнден Мухтаргъа берилген къагъытда:
СССР-ни Баш Советини Указына тийишлиликде
муну юйюрюне льготала берилирге керекди, деп
жазылады.
Ол училищени кичи командир чын бла бошап
чыгъады. Белгили аскер башчы Георгий Константинович Жуков кесини эсгериулеринде жазгъаннга кёре, адам улуну жашауунда бек къыйын
ол урушну ауурлугъу бек алгъа солдатланы бла
кичи командирлени боюнларына тюшгенди. Бюгюнлюкде урушну юсюнден айтылгъанын эшите,
жазылгъанланы окъуй кетсенг, аскер башчыны ол
айтханы кертиге чыгъады. Мухтар къурулушчу
взводну командири болады. Ууакъ, уллу череклени юслери бла кёпюрле ишлеу, чачдырылгъан
кёпюрлени терк окъуна бир затлагъа жарарча
этиу – Мухтарны взводуну борчу болгъанды. Ол
взводу бла бирге аллай жумушланы айыпсыз тамамларгъа юйрене, сынау жыйышдыра тургъан
айлада, 1940 жылда 22 июльда (Францияны тарх
этмей алып, бизни къырылгъа чабаргъа уа бир
жыл къалып), «Барбароссаны» алгъаладан окъ17 *
260
уна хазыр этилип
тургъан планын
германияны оноучулары къолгъа
алады.
Училищеде Мухтар оруслу жашла,
орта школну бошагъанла Панов
эм Карпенко бла
татах шуёхла боладыла. Алгъа ала
казармада жатхан
жерле бир бири
къатларында болгъандыла. Аланы
насыпларына, ючюсю да Мухтарны взодунда
урушну ахырына дери да бирге къуллукъ этгендиле. Урушуну ал жылларында, Россейни теренине кирип келген немецли аскерле Смоленск
тийреге жууукълашханда, Мухтар, Запад фронтну къауумунда къуллукъ этген взводу бла бирге
къыйын болумгъа тюшюп, бир гитче суучукъну юсю бла кёпюр ишлей тургъанлай, Мухтар
жаралы болгъанда, аркъасына кётюрюп, уруш
баргъан жерден артха эки къычырым чакълы бир
Карпенко элтгенди аны госпитальгъа. Бир бирге
алай болушхан кюнлери кёп болгъандыла аланы,
ала, аскер антха кибик, шуёлукъгъа да кертичилей къалгъандыла.
Мухтар кеси айтыучулай, уруш къыйынлыкъда жаратылгъан эм ол кезиуде кюч алгъан
Уяналаны Мухтар
нёгерлери бла
261
шуёхлукъдан къаты бир зат болмайды, алай не
татлы тенгине да кечгинлик жокъ эди ишге жетгенде арсарлыкъ. Аны ючюн болур эди, кесини
биргесине къуллукъ этгенле да, тамата командирле да бек сюйгендиле Мухтарны. Анга шагъатлыкъгъа бир къагъытны келтирирге сюеме.
Ол 1941 жыл жазылгъан Мухтарны жашау жолуну къагъыты эди – характеристика. Ол къагъытны
аскер «тилин» сакълар ючюн, жазылгъаныча,
орус тилде къояма:
«За время прохождения службы в 66-м отдельном аэродромном батальоне в должности командира 2-го строительного взвода 2-й строительной
роты товарищ Уянаев показал себя грамотным,
требовательным к себе и подчинённым младшим
командиром. Исполняя обязанности командира
взвода, умело и добросовестно относится к выполнению производственного задания на строительстве. Взвод, которым командует товарищ Уянаев, является одним из лучших, за что имеет ряд
благодарностей от командования батальона…»
Уллу уруш башланыргъа эки ай къалгъанда
жазылгъан аллай бюсюреу къагъытны даражасын бир да тюшюрмегенди Мухтар. Урушну кёп
турмай башланырыгъы уа белгили эди – немецли
фашистле ол кезиуге битеу Европаны, къыйырдан тутуп, ууучлап келе эди. Франция, Польша,
Чехословакия…
Урушну сур жели, къыралыбызны чеклеринден ётюп, бизни жашларыбызны бетлерин кюйдюре башлагъанды. Мухтарны взводу аны бек
терен ангылай эди. Аны себепли, тамата коман-
262
дирлени буйрукъларын тынгылы толтура, аны
бла бирге ол сынау аланы кеслерине жууукъ заманда жараргъа боллугъун да толу билип ишлей
эдиле. Бошдан тюйюл эди: урушну бек къыйын
жылында окъуна Мухтарны кесин айырмалы,
жигитча кёргюзтюп тургъаны, аны бла байламлы
взводну адамлары тийишли саугъала бла саугъаланнганлары, Мухтаргъа уа Ата Журт урушну
биринчи даражалы ордени берилгени.
Кесини аскер къуллугъун, бир тюрлю саугъала
ючюн угъай, адамлыкъ бетинден, таза да таулу
кишилик адетине кертиден тынгылы этген адепли таулу жаш кёп майдаллагъа тийишли болгъанды, ол санда «За победу в Великой Отечественной
войне», «За отвагу» деген майдаллагъа да.
Ол Запад фронтдан сора да, уруш баргъан бек
къыйын жерледе, Ара фронтда, 3-чю Белорус
фронтда, бизни аскерлерибиз кесибизни чекледен, душманны къуууп, ары ётер заманлагъа бир
кесекге жангыдан къуралгъан Запад фронтда
къуллукъ этгенди. Сабийлигинден окъуна ары
тюшюп, аскерге чакъырылгъынчы усталыгъы
«окъуучу» болгъан таулу жаш мамыр жашауда
да бир да бузмагъан жорукълагъа юйреннгенди
эмда алагъа кертичилей къалгъанды.
Былайда Мухтаргъа берилген бир кимликни (удостоверение) юсюнден айтыргъа сюеме.
Ол кимликни сейирлиги да недеди? 1946 жылда
да Мухтар аскер къуллукъда болгъанындады.
«Удостоверение выдано ст. сержанту Уянаеву
Мухтару Кызылбековичу в том, что на 4 декабря
1946 года он состоит на действительной военной
263
срочной службе. Удостоверение выдано на получение установленных законодательством Союза
ССР для военнослужащих и их семей льгот по
налогам, госпоставкам, пособиям и других, если
семья Уянаева Мухтара К., проживающая в Кокчетавской области, Шушенский район, Виденеевский сельсовет, отвечает условиям, которые по
действующему Законодательству дают право на
получение этих льгот».
Юйюрю – туугъан жеринден къысталып, кеси
уа алыкъа – къуллукъда. Белгилисича, 1944 жылдан башлап, кёп таулу аскерчини, не уллу жигитликлерине да къарамай, уруш бара тургъан
жерледен кетерип, артха, уруш баргъан жерледен узагъыракълагъа ашырып болгъандыла.
Мухтарны уа аскерден иймей тургъандыла уруш
бошалгъандан сора да. Ол аны къыралгъа кертичилигине тынгылы шагъатлыкъ эди.
Биягъында бир сагъыннганыбызча, Къазахстаннга къайтхандан сора, механизатор курсланы
бошап, район МТС-де механик болуп ишлегенди.
Анда да ол (аны да бир сагъыннганма башында),
аскерде юйреннген адетин бузмагъанлай, къыралгъа ёчюкленмегенлей, мен да халкъымы бир
адамыма, деп, алчыланы сатырында болуп келгенди. Ол жыллада анга, жангы жерлени иелеуге
кёп къыйын салгъанланы бирине санап, майдал
да берилгенди, Халкъ мюлкню жетишимлерини
Битеусоюз кёрмючюне къатышханды.
Айхайда, «Тойгъан жерден туугъан жер ахшы»
деген нарт сёз Мухтаргъа да бек сыйлы эди.
Туугъан жерибизге къайтханлай окъуна битеу
264
хунерин Огъары Малкъарны жангыдан аягъы
юсюне салыугъа жоралайды, мюлкню къураугъа
киришгенлени бек алларында болады. Ол алгъа
Асанов атлы колхозну, ызы бла «Совет Малкъар»
колхозну парткомларыны секретары, «Сукан
суу» колхозну председатели, район заготбазаны
директору, республиканы «Сельхозхимия» биригиуюню таматасы болуп ишлеп тургъанды.
Ол ишлени да, анга буюрулгъан хар ишнича,
тынгылы этерге къолундан келлигин ол сынауу бла да, билими бла да (ол Къабарты-Малкъар
къырал университетни агрономия факультетин,
Бийик партия школну да бошагъан эди бери
къайтхандан сора) толу кёргюзтген эди. Аны
ючюн эди оюлуп тургъан ишни ол къолгъа
алгъанлай, онгарылып къалгъаны. Уллу Ата журт
уруш бла байламлы неда анга къатышханланы
къадарлары бла байламлы бир ишден да кери
болмагъанды Мухтар. Ол Уллу Хорламны битеу
юбилей жылларыны майдалларына тийишли болгъанды. Жаш тёлюню арасында уллу юйретиу
иш бардыргъаны ючюн да Мамырлыкъны совет
фондуну майдалы бла саугъаланнганды.
Урушну сакъаты эди ол. Тийишли къагъыты да
бар эди. Алай аны киши кёрмегенди, аны юсюнден айтып да эшитмегенди кеси бу дуниядан кетгинчи. Ма буду ол:
Эки жол айырылгъан –
Арсарлыкъны белгиси:
Бири – мермер сырылгъан,
Унгкъур-чунгкъур а – бирси.
265
Къайсын сайлагъын, къайсы
Жарыкъ, къайсы – къарангы?
Бирини сууу – каусар,
Бирини оту – къыйы.
Эки да жол къошулгъан
Эки къоншугъа себеп:
Къайсын къойгъун къоншунга,
Анга алайда тюбеп?
Мухтар шуёхум былай
Бу халгъа тюбегенде,
Ункъур-чунгкъурну сайлап,
Къоншусуна онг берди.
Жолла къошулгъан жерде
Салауат салды Мухтар:
Игиге жокъду жетген,
Игилик, сёзсюз, хорлар.
Тёшек угъай, мулжарны
Сайлады бир ауушда
Жарасын мажарлыны
Байлай туруп урушда.
Жылынмады аркъасы,
Тенги ёре болгъунчу,
Сора жолну ол къайсын
Тутсун тенги къопхунчу…
Жаны эсе – сыйыннгы,
Долайдан башха тюйюл,
266
Халкъ жарсыуу сыйыннган,
Къонакъсыз болмай юйю.
Кюн таягъы алгъаракъ
Жетеди кюнлюмлеге,
Чапхан суула къырлада
Сериуюнлей кёлюнгю.
Чегетде туруп Мухтар,
Къууанды къоншусуна:
Аны юйюрюнде хар
Бирине да саусуна.
Ата сыры сабийге
Кёчгени керти эсе,
Аны ызындан келген
Ниетин элте эсе,
Сора Мухтарды элни
Эсинде кечинирик:
Шагъатды анга сени,
Мени да тутхан Черек.
2011
II
Мухтар бек ариу юйюр ёсдюргенди. Тёрт жаш
бла бир къыз. Андан уллу махтау а къайда! Къызы
Амина республикада аты ариулукъ бла айтылгъан тиширыуду. Руслан – милицияны полковнигиди (аны юсюнден да энчи жазгъанма), дагъыда
267
бир жашы Алий да милицияны подполковнигиди, къалгъан эки жашы да – Ибрагим бла Къанамат – хар бири бирер жерде айыпсыз ишлейдиле.
Бу шартланы биз бюгюнлюкде биле турабыз,
кеси сау заманда уа ала ауанада эдиле – аталарыны ауаналарында…
…Алайды да, бара эдик биз, Мухтар бла мен,
Малкъар тары бла ёрге, къаяла жонулуп ишленнген къыланч жолну; онг жаныбызда терен
къолда шорхулдап саркъгъан Малкъар черекни тунукъ тауушу келе, сол жаныбызда къонгур
къаяла башыбыздан салынып, жингириклеге бурулсакъ, уллу жулдузла къуйкъаланып тургъан
кёкню бир, кёк жыйрыкъны этек къалымдысы
кибик, журунун кёре, андан чыкъсагъ а, кёкню
абадан кесегинде толгъан айны бла къайгъысыз
жулдузланы тауушсуз ушакъларына эс бура; кеси
ушагъыбызны да бёлмгенлей.
Мухтар – эки къолун тюймелери этилмеген
плащыны тюбю бла аркъа табасына чалдиш
жюклеп, мен да – жарыкъ ушагъына тынгылап,
зауукъ эте, жолну къорай баргъанын да эслемей,
аны къатында. Урушха дери шуёхлукъну татыуун ангылагъан, уруш жыллада уа аны хайырын
эсден кетмезча сынагъан юч шуёхну юсюнден
кюлкюлю хапар эди ол. Юч шуёх – таулу Уяналаны Мухтар, оруслу Панов, украинлы Карпенко.
Ючюсю да урушда Улу Хорламны болдургъан,
мамыр жашауда уллу къыралыбызны хорланмазлыкъ къала этип, иги кесек заманны тутхан
шуёхлукъну сыйлы жюрютген жашла эдиле ала.
Жангыдан къуралгъан «Мир» посёлкада бир
268
орамгъа Мухтарны аты аталгъанын эшитселе,
аз къууанмаз эдиле ала бюгюн.
Нечик керек болуп турадыла аллай шуёхлукъ
бла къаты биригиулюк бюгюн – Уллу Совет Союзну сёгюп, Уллу Хорламны керти хапарлары,
эниш этиле тургъан заманыбызда. Энди аллай
къаты шуёхлукъну жюрютгенлени эсгере, тилеригибиз къалгъанды: Аллах берсин барыбызгъа да
биригиуню, урушда жюрютгенлеча, жюрютюрча
кюч да, къарыу да, акъыл да.
III
КЪЫЗЫ
Нальчикде Уллу юйге хар эрттен сайын малкъар драма театрны жанындан ёсюмлю, уллу
кёзлюклери да бетине тап келишген ариу таулу
къызны келгенин кёрюрге боллукъду. Бу адамны
бу юйге жолу эрттеден бериди.Ол Къабарты-Малкъар Республиканы Президентини экономика
эм социальный ишле жаны бла кенгешчисиди
Уяналаны Аминатды. Биз Амина дейбиз. Алгъа,
бир талай жылны Валерий Мухамедович Коковну, бусагъатда уа – Каноков Арсен Башировични.
Аны, жангы жаугъан жумушакъ къарны къызыл
гюлню нюрю тюшсе бир болады – ма аллай сыфатха тартхан ариу бетине къарагъан, анда дайым да жарыкълыкъны, келбетликни, хошлукъну,
ырахатлыкъны, эслиликни эслемей амалы жокъду. Уяналаны Мухтарны къызы Аминатны бетинде кёрюнюп тургъан акъыл байлыкъ, жумушу
269
болгъан адамны жюрегине, сёз башланнгынчы
окъуна, мураты толлугъуна ийнаныу къууумну
тюйреп къояды. Бу адамгъа бош тюбеп къалсанг
да, бир тюрлю тасхангы да жашырмай, ачыкъ
ушакъ этеригинг келип къалады.
Аны юсюнден сагъыш эте келсенг, республиканы президентлери бу къыз тиширыуну аллай
жауаплы жумушну юсю бла кеслерине кенгешчиге сайлагъанлары бошдан болмагъанын ангылайса. Дагъыда терен тюшюнесе анга Россей Федерацияны Президенти В. В. Путинни Указы бла
«Россей Федерацияны Сыйлы экономисти» деген
атны аталгъаны да бошдан болмагъанын. Таулу
къызны юсюнден ол иги хапар къышны бир акъ
кюнюнде келген эди. Къызны кеси кибик, ариу
кюн.
Кюн десенг да: таракъчы тарагъын кёкде сау
кюнню тарап, кечеге уа бар тарагъанын таулагъатёппелеге, талалагъа, тереклеге, юй башлагъа,
арбазлагъа къалын, инчикледен ёргерек, тёшелеп
чыкъгъан кюн. Хауаны ариулугъунданмы, дунияны эрттеден да болмай туруп келип къалгъан акълыгъына алланып къалгъанданмы – билмейме,
солууунг чачыкъгъан окъуна этеди. Къыш эрттенлик – аллай кюн эди хапарны келгени. Ол хапар
кёплени къууандыргъаны бир сёзсюздю. Мен а
кимден да артыкъ къууаннганча болуп къалгъан
эдим Мухаммат файгъамбарыбызны (Аллахны
саламы анга болсун) анасыны атын жюрютген
къызыбыз Аминатны даражасы былай ёсюп баргъанына. Нек дегенде, башда келтирилген биринчи ызламаны баш жигити Уяналаны Мухтар
270
(къызны атасы) бла районда ишлеген заманыбызда бек татлы болуучу эдик.
– Сабий-балий?.. – деп сорсанг эди:
– Да бардыла, – деп къояр эди къысха, чынтты
таулу кишича.
«Бардыла» дегенинде да бар эди магъана: къызын кёресиз!
Ассыры эртте кетген эди Мухтар керти дуниясына, сабийлерини былай кётюрюлгенлерин кеси
кёзю бла кёрмей, жашыртын къууанмай (ачыкъдан къууанмаз эди – адеп бла бирге туугъан
адам эди).
Ол мени бек сюйген адамларымдан бири эди,
кёп жерледе тамата къарындашлыкъ этгенди.
Аны ючюн да къууанама ачыкъ аны сабийлерине.
Аны ючюн тюйюл эсе: бир ариу, уллу жулдузла, ыннам Къурманкъызны нартюх къурмачынлай, кёкге себеленип тургъан кече тюшюмде
кёреме Аминатны: ол Шауурдат башы сыртлыкъда, башынгы кётюрюп, ёргерек къарасанг, Раубазы терек шарт кёрюннген бир жерчикде тохтап,
андан энишге, Огъары Малкъар элине, анга Раубазыдан игилик тилей тургъанча, терен сагъышлы сюеледи. Аминат сюелген жерден а, аны кесинден айырылып, бир огъурлу хауа, ай жарыгъы
бла бирге, ол уллу элге энеди – анда жашагъан
хар бирине, жарсыуу болгъаннга – жюрек сынтыллыкъ, къууанчы болгъаннга уа – къууанчын
бютюн да узакъ этерге тап амал тапдырыргъа.
Элдегиле уа, арбазларына къуюлуп, Аминат таба,
энди уа не игилик бла келди бу огъурлу къызы-
271
быз ата ташларына, дегенча, сагъайыу-ышаныу
бетден къарайдыла.
Сейир эди ол кёрюм – эски жыл тауусула,
жангы жыл да жетген заманда. Жылдан жылгъа
да алай бола туруучу эсе да – билмейме, огъесе
манга бу жол кёрюннгени биринчи эсе да – аны
да ангыламайма. Элни, эллилерини бла Аминатны орталарында ёмюрде да сёнгмезлик байламлыгъ а толу сезиле эди. Бу тап къызыбызны
юсюнден назмуларым да аллай сезимимден жаратылгъан эдиле бир заманлада:
1
Къар жауады, бийикледе таралып,
Ташла да кёрюнедиле жумушакъ.
Акъ кюн айланып таулагъа, тарлагъа,
Кеси келеди кёлюме бир ушакъ.
Ушагъ а бу: Шауурдат башы таула
Уюпдула Малкъар элни юсюне.
Мухтарны къызы, Аминат, адамла
Айтханларын билдирейим кесинге:
– Къудуретибиз кетгенди уллугъа,
Сабий сабий да, анга къарап, ёсе.
Ол ана тапхан къызны ариулугъу
Сейирмиди, анасын таный эсенг?!
– Бу дуния да тюйюл энди къадама.
Игисагъан бюгюн бир жырлар эди!
272
Ол атадан туугъан къызда адамлыкъ
Уллу болмай не амалы бар эди?!
– Бу къышда барды табийгъат кесилик –
Инчикледен да ёрге жаугъанды къар.
Ол юйюрде ёсген къызда эслилик
Болгъанына сейир этмеди Малкъар.
2
Табийгъатны бизге бергени – хазна,
Жаууну да сыйлыды назмучугъа.
Эгечим кеси, турушунлай – назму,
Къолгъа алгъан ишин этмейди чола.
Жашау, тауда таш жоллача, ауара,
Эгечим а – кюн тийген талачыкълай.
Болгъанны къоюп, боллугъуна къарай,
Барлыкъ жолун ишлейди таулучукъну…
Уясындан къысталгъан къарылгъачлай, –
Тыпыр ташынгы кюсединг кёрюрге.
Алай, акъылынг кетмеди агъачха, –
Сен жюн да титдинг, халы да ийирдинг.
Бузну эритген жумушакъ къарамынг,
Серни да къайтаралды адамлыгъын:
Хурмет этди ол элни орамына,
Жазны да къууатлыкъ берген дамына.
Кёк, булгъанып, кёлге жауун тамызды,
Энди аны тоймазгъа жокъ сылтауу.
273
Жукълап тургъан жюрек отха – тамызыкъ,
Уюрукъ мытыл сютге сен – ырдауун.
Тынч жюрюшюн хылыф этди жюрегим,
Мараучугъа тюбеп къалгъан кийиклей.
Жаны барны сюймекликди юлюшю,
Ачылмасанг, туруп турур келликлей.
Бийиклени сырларын келтирген суу,
Къулакъ суула къошулсала, кёп болур.
Кесинги кёкледен эннген мёлек сун,
Эгечим, алайсыз жашау кем болур.
IV
Алгъаракъда Россей Федерацияны Президенти В. В. Путинни Указы бла Къабарты-Малкъар
Республикабызны Ич ишлерини министерствосунда Дознания бёлюмню таматасы полковник
Уяналаны Мухтарны жашы Русланнга «Россей
Федерацияны Сыйлы юристи» деген ат аталгъанды. Мухтарны кесин да, аны юйюрюн да
уста таныгъаным себепли, ол атны къагъытын
республикабызны биринчи Президенти В. М. Коков Русланнга бергенден сора, ол ишге къалай
къууаннганымы жазгъан этгенме…
Халкъда айтыла келген сёз ётюрюк болмайды.
«Ахшы адам – халкъ байлыгъы, ахшы жер – жашау байлыгъы» дегенди таулу. Не заманлада да
бизни халкъыбызны, чеклерине кёзжетмез сабанлары болуп, не къууаныргъа, не баш кётюрюрге
амалы болмагъанды. Аны себепли бу нарт сёзню
18 Заказ № 150
274
экинчи бёлюмюню магъанасы малкъар халкъны
тюшлерине келе-кете туруучу мураты болур эди,
баям; биринчи бёлюмюню юсюнден айтханда
уа, бизни эрттеледен бери да махтаныргъа, баш
кётюрюрге да амалыбыз болгъаны кёплеге туурады. Азбыз деп да бош жарсыйбыз: атыбыз халкъ
эсе, аны къууандырырча, бетин жарытырча,
башын кётюртюрча адамлары бар эселе, сора
бир жарсыр жерибиз жокъду.
Тауланы сыйларын аны тёппелери чыгъаргъанча, халкъланы намысларын да аланы игилери, ахшылары кётюредиле, жамауат жашауда
багъасын да ала чыгъарадыла…
Не заманладан бери да бола келгени алайды.
Бюгюн да, индекни ашап къутулгъан сууча, жашау къайры баргъанын адамыча ангылатмагъан
кезиуде да – башха тюйюлдю, алайды.
Хар иги адамыбызгъа тюбегеним сайын, кёлюм
таулагъа тенг бола, башында келтирген нарт сёзюмю кертилигине бютюн терен ийнана барама.
Аллайлагъа мени хурметим бир да сууумагъанды.
Юрист илмуланы кандидаты, Россей Федерацияны Сыйлы юристи, полковник Уяналаны
Русланны юсюнде да мен аллай бир адамыбызны таныгъанма. Жаш адамды ол алыкъа. Чачын,
боксчугъа ушатып, къысха къыркъдырып, жюрюшю-атлашы да бир чёрчек, орта бойлудан бийигирек, атасына ушаш – уллу санлы полковникни
сёзю да – кескин. Айтханынга, соргъанынга да
тынгылай кетип, жангыз бир сёз бла чёрт жауап
берип къояргъа бир уста кеси уа.
Да не сейири… Акъылбалыкъ болгъанлай
275
окъуна юриспруденция жолну сайлагъан адам
къылыгъы да анга кёре болургъа керекди. Алгъа Огъары Малкъарда, андан сора уа Огъары
Жемталада (атасын ишден ишге кёчюргенлери
бла байламлы), артда уа Кенжеде окъуп, школну тауусхандан сора, ол арсарсыз не Саратовха,
неда Орджоникидзеге (бусагъатда Владикавказ)
юристге окъургъа кирирге таукел болады. Алай
ол заманлада бийик окъуу юйге окъургъа кирир
ючюн бир ишде эки жыл ишлерге керек бола эди.
Школну 16 жылында бошап, юч жылгъа жууукъ
заманны производствода ишлейди. Не да болсун, этерик ишин дурус билген, муратына жетер
ючюн кесин аямазгъа къаст этген жаш, школну
1975 жылда бошап, 1978 жылда уа Север-Осетия
къырал университетни юрист факультетине киреди.
Киреди дегенде да, айтхан тынчды, алай бир
жерге 20 адам болгъан факультетге экзаменле
берирге базыннганы окъуна таза да кишилик эди.
Киреди жаш.
«Бёрю атарны – бёркюнден белгили» дегенлей,
аны бир тутханын ычхындырмазгъа ёч болгъаны
аллындан окъуна билиннген эди. 1983 жылда ол
университетни алтын майдалгъа бошайды. Къызыл дипломлу юрист жашны Нальчикде милицияны 2-чи бёлюмюне следователь къуллукъгъа аладыла. Кечеги башын къолуна алып айланыргъа
тюшерик ишни къуллукъгъа санаргъа боллукъ
эсе, кеси айтханлай. Алай, дагъыда кеси айтханча,
бюгюн да сайлагъан ишин, усталыгъын бек сюе18 *
276
ди, анга къарауу окъургъа кирген заманындан
башха болмагъанды.
Къагъытларын Москвагъа ашырадыла да, бир
юч айдан лейтенант чын бередиле анга. Башланады алай бла жаш следовательни иши.
Ушагъыбыз къызадан къыза баргъаны къадар,
мен да, жашаууну, ишини юсюнден да, анга кёре
уа – саугъаларыны, орденле, майдалла дегенча,
аллай къырал белгилерини юсюнден да теренирек билирге сюйюп, сорама:
– Бардыла бир затла, – деп къояды.
Да – не. Атасыны жашы тюйюлмюдю: мен Русланны атасы Мухтаргъа урушда этген ишлерини,
саугъаларыны юсюнден соргъанымда, ол да:
– Да бардыла бир затла, – деп къойгъан эди,
эсигизде эсе. Ол «затла» уа орденле, майдалла,
алгъыш къагъытлары болгъанларын баш-башынча айтыргъа уялып.
– Ахшы, Руслан, къояйыкъ, айтыргъа сюймей
эсенг, – дедим мен да, сени атанг да аллай адепли
болуучу эди дерге уа, нек эсе да, тилим айланмай.
Алай, анга полковник чынны бериллик болжалындан эсе эки жыл бла жарым алгъа Россей
Федерацияны Ич ишлерини министри Рушайло
бери бир келгенинде Русланнга кеси къолу бла
алай бош бермегенин неда ары дери, ич ишлени
Нальчикде 2-чи бёлюмюнде ишлей тургъанлай,
капитан чынында 2-чи бёлюмге тамата этип, полковникни жерине салыннганы да кёкден тюшген ырысхы болмагъанын къайсы бирибиз да
ангыларыкъбыз. Жети жылны ичинде бёлюмню
таматасы болуп, ол бёлюмде айырылмагъанлай
17 жыл ишлегени да аны ишине багъа бичиуню
277
бек тынгылы белгисиди. Бир жерде 17 жыл (следователь, тамата следователь, бёлюмню таматасыны экинчиси болуп) ишлемеклик милицияда
алай кёп жюрюген адет тюйюлдю. Россейни Ич
ишлерини министерствосуну сыйлы ишчиси деген ат да аталгъанды.
Русланны бусагъатдагъы къуллугъу уа, республиканы Ич ишлерини министерствосуну
Дознания бёлюмюню таматасы, деп, алайды. Ол
«дознание» дегенни юриспруденцияда магъанасын ангылатады манга: ол бёлюмде ишлегенле да следователледиле, алай ала, адамны этген
терслигини жазасы закон бла беш жылдан кёп
тюйюл эсе, аллай ишлени тинтедиле, тинтген бла
да къалмай, ишни ахырына жетдирип, сюдге да
ашырадыла. Къалгъан ишлени уа следовательле
бардырадыла.
Следовательлени бла дознавательлени эркинликлери да бир кибикдиле. Былай алып къарагъанда, уголовный ишлени эки этип жартысы
дознавательлеге жетеди, бир жартысы да – следовательлеге. Биз тинтип берген ишлени сюдде
бир шарайыплары табылса да, аны терслигин
биз кесибизни бойнубузгъа алабыз. Законлада
бир ангыламагъан жерибиз иш болса, Россейни
МВД-сында Управлениябызгъа кесибиз тюзюнлей сёлешип къояргъа неда факс бла къагъыт
жазып да билирге эркинбиз. Башхача айтханда,
бу бёлюм ишин кеси аллына бардыргъан къыйын
бёлюмледен бириди.
– Асламысында нени юсюнден сорасыз управлениягъыздан? Сиз, мен ангылагъандан, закондан
278
чыкъмай ишлерге керексиз, законла уа Къырал
Думада къабыл этиледиле.
– Олду ишни башы, – дейди Руслан, мени бир
затха ийнандырыргъа кюрешгенча. –Адамны
къадары къолунгда эсе, аны ишин тинтиуде не
аз да жангылыч болмасын. Ол бузулмазлыкъ жорукъду. Жангылыч бизден бир ычхынса, терслиги болмагъан адам ачыргъа тюшюп къаллыкъды, терслиги болгъан а – жазасына тюбемей,
башына бош болуп. Ол – бир жаны. Экинчиден
а, законла къабыл этилгенден сора, жюрютюлюп
башлагъынчы окъуна анга тюзетиуле кийирип
башлайдыла.
Руслан манга уголовный законла жыйышдырылып басмаланнган уллу къалын китапланы
ачып кёргюзтеди. Алада уа – тюзетиуле къол бла
жазылгъан бетле дуния бла бир. Тинтиу ишде
аланы эсге алмай жарамайды. Быллай иш бла
байламлы болмагъанла уа аны кеслери окъуп ангыларыкъ тюйюлдюле. Законну билмегенликге,
аны ючюн адамны терслиги кечилмейди.
– Бизни ишибиз, къагъытны былай, къыйырдан тутуп, жазып баргъанда тюйюлдю, – дейди
Руслан, столдан бир къаламны бла бир бет къагъытны алып, юсюнде, не эсе да бир затла жаза.
Малкъарлы таш уста, ташны хунагъа саллыкъ
жерине сала да, кёре, артыгъын жонуп кетере,
къалай жарашдыра эсе да, биз да тинтген ишибизни, хар жанындан да терен къарап, алай бардырабыз.
Былада «Жети кере ёнчелеп, бир кере кес»
деген халкъ айтыуну «Минг кере тинтип, бир
оюмну айт» деп жюрютедиле.
279
Болса да, тилими къыйырында тургъан бир
сорууну айтмай болмадым Русланнга.
– Руслан, сен да адамса. Сени аллынгда олтургъан терсчи да адамды. Анга соруу эте туруп,
жюрегингде эриу, жандауурлукъ дегенча, аллай
сезимле тууамыдыла. Болушуругъунг келип иш
билемисе кесинги?
– Келмей а! Къара анга! Бир бирледе, жаным
ауругъан бла да къалмай, закон бла болушургъа
онг бар эсе, бир бек аман, барып тохтагъан, терсчи тюйюл эсе, болушхан да этеме, не букъдурлугъу. Бир къамамагъаннга, бети жибимеучюге
болушуп этеригинг жокъду, эшек билген арба
жол, дегенлей, ол бир юйреннген ишин къоярыкъ
тюйюлдю. Адамлыкъ чымырны бир затлары
ичинде къалгъаннга уа болушсанг да, жарайды,
аллай ангылагъан да этеди терслигин, андан жамауатха къоркъуу да болмайды. Бир сёз бла айтханда, бизни ишибиз минала салыннган тала бла
баргъандан бир башха тюйюлдю, сакъ болургъа
керекди болуша туруп да, жазасына жолукъдура
туруп да.
Бу сёзлени айта туруп, энди уа не затла сорлукъ болур, дегенча, Руслан бетиме тюрслеп къарады. Ангыладым да аны алайчыкъда, сормадым жукъ да. «Муну законладан ангылауу хазна болмаз» (алай суна эди эсе, тюз сунады) деген
магъанада кёп сёлеширге артыкъ ёч болмаучу
жаш кесини башда айтхан оюмларын ангылатып
башлады.
– Кёргюзтдюм да биягъында: жангы законланы ызларындан кёп тюрлениуле келедиле. Бир
280
бирледе биз да жетишалмайбыз законну тынгылы
ангыларгъа, аны бла байламлы болмагъан а не хадагъа этсин. Ала уа, ол къошакъла, тюрлениуле,
адамны этген терслигине кёре жазасын не бютюн
къаты этедиле, неда жумушатхан этедиле. Андады иш. Адамны къадары бла байламлы иш.
– Быйылны аты бла ненча ишге къарагъансыз? –
деп сорама, ол жаш адамны кесими билмечилигим бла кёп къыйнагъанымы да сезип тургъанымы букъдурмай.
– Къайгъырмаз, – деди ол да, мени адыргы этгеними ангылап, сора: – 1600, – деп къошду.
– Анча ишни, киши да чыбын тапмазча тинтип, сюдгеми ашыргъансыз?
– Барын да – угъай, кёбюн.
Энди бизни ушагъыбыз да тинтиуюлге ушап
башлады: соруу – къысха, жауап да – анга кёре.
– Ишни тап тинтмегенсиз, деп, ишни сюдден
артха, сизге, къайтаргъан юлгю уа айталлыкъмыса?
– Къайтаргъанлары болгъанды деп билмейме,
алай эсгертген а кёп да этедиле. Аны себепли, биз
сюдюле бла байламлыкъны къысха жюрютебиз.
Русланны хапарындан мен ангылагъан былай
болгъанды: сюдюле да, тинтиучюле да адамны керексиз ачытмазгъа сакъдыла, законнга тийишли
жазагъа жолукъдурууду борч.
– Бизни ишибиз сыйдам барыр амалы жокъду, адамны жашаууну кесича. Алай ишибизни
жараусузгъа чыгъаргъан юлгю уа келтираллыкъ
тюйюлме, – деп къошады Руслан, башымы жулгъан сунмасын дегенча.
281
– Болмасын энтта кёп жылланы, – дейме мен
да, керти кёлюм бла аны ишине, адамлыгъына
да бюсюреп.
Бюсюрерге уа керекди, нек дегенде, законланы ары бла бери шапыртып турургъа угъай, таулу жашны кандидат диссертациясыны «Россей
Федерацияда Президентни къуллугъун толтурууну къуралыуу» деген аты, аны жетишимли
къоруулагъаны да айтып турады: таулу жашны акъылы уллу къыралны жамауат жашаууну
терен агъымларын ангыларгъа да жетеди. Аны
диссертациясында быллай оюм барды: «Къырал
башчылыкъны президент-парламент жолун сайлагъан къыралда Правительствону таматасыны
Президентни къуллугъун толтургъаны, ол бир
кесек болжалгъа болса да, бек тюз жолду дерге
къыйынды…»
Ма буду Руслан а:
Кетмейдиле: иги адет-тёреге
Керекли тылпыуну сууутмай сакълап,
Боранлагъа бюкдюрмеген терекни
Алмасы да, кертмеси да узакъгъа.
Кёкню элиясы – терен ташада.
Кюнню къысханы кырдыкны кюйдюрюр.
Юйюм деген – юйю тенгли жюк алды.
Халкъым деген – халкъны жюгюн кётюрдю.
Эсинден аман къууумну къууалай,
Къайгъырадыла эллиле кичиге.
Къарайдыла ана лячинле алай
Уясындан учуп кетген лячиннге.
282
Къая башындан озар булут, эслеп,
Этеги илинмез ючюн къаягъа.
Сырын уланына бералды эсе,
Ол атаны хорлаялмайды къайгъы.
Игини аты кетмейди тышына.
Игини аты жюрюр алгъышда да.
Иги атаны жашы атасыны
Бёркюне сакъ болур жазда, къышда да.
2005
V
Бу юйюр, бир сёз бла айтханда, ким да атларын сюйюп айтырча бир къыз бла тёрт жаш ёсген
юйюрдю.
Аланы таянчакъ таулары Мухтар, сабийлерини толу къууанчларын кёрмей, замансыз кетгенди бу дуниядан. Жаннетли болсун!
Аналары Кизийка бюгюн сабийлерини жашауларына кеси ючюн, аталары ючюн да къууанады.
Узакъ ёмюрлю болсун жашауу сабийлерине, туугъан-туудукъларына, жууукъларына-ахлуларына
да къууанчха. Бетинде кёрюнюп турады бу ананы
жюрек кючю. Адам саны аз болгъан халкъыбызны
адамлыкъ къачын, иш ахлулукъ деберин да сакълагъан таза да таулу тиширыуну, бу сур дунияны къанын сууутургъа къолундан келлик ананы
сыфатын кёребиз анда. Кёп жылланы болсун!
Ана Кизийка уа ма буду:
283
Ташны да жарып, чыгъады кёк кырдык,
Ийнана дунияны кертилигине.
Къышдан къутулуп, жаз къанына кирген
Терек къууанырыкъды кёгетине.
Къургъакъсып эрини сапдан жарыла
Тургъанда да, эси ауа, тириле,
Жансалгъы жауун игилик жораса,
Жер къууаннганча ёсген тирлигине.
Болгун гебенни жел чачхан заманда
Эл кюйгенин къоймады тасларына,
Бёркюмлю шаудан да кесин сакълады
Къууана суууну тазалыгъына.
Саргъала чыгъып, батарда къызара,
Кюн эс тапдырады арыгъанлагъа,
Сюзме булут, къаялагъа къысыла,
Къууаннганча кёкню ариулугъуна.
Буз тюйсе да, бийиклигин айыпсыз
Этерден, тыянып халкъ акъылына,
Болмазлыгъын да кёргюзте алайсыз,
Тау къууаннганча къарны акълыгъына, –
Боллукъса къууаныргъа шам Кизийка
Туугъанларынга, туудукъларынга да.
Баш иенг огъурлу Мухтар кеси кам
Таш кибик эди элни барына да.
2011
284
АТЛАРЫ
ёчюлмез отха жылынады сабий . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Тынгылайма жерни тебиуюне . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6
1944 жыл. 8 марта . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Жиляйды терек . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9
Тууар вагон . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
«Бизге ушайса…» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Чум терекни тюшю . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
Гоппан . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Унутмайма бир да . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18
«Ит да юрмей эди элде…» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
«Сабанны жокъду…» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
«Кесим бек сюе эдим да…» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21
«Озгъан кюнюнг къайтармайды…» . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
«Мамукъ сугъарады таулу…» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
«Жашлыгъым излейди…» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
«Ууалмай да къалай…» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26
«Ханс – иеси болуп къалды…» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Къырым татарлы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
Ленин жол эл. 1944 жыл . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
Чюйютлюлени къырадыла . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
Аууз суула . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32
Жангы сёзле . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
Азат къайгъысы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
Бир сёз эди жапсарыу чигинжиси . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
«Жазмагъыз озгъан кюнлени…» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37
Жомакъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38
Прокурорну бисмилляхийи . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
Мени ыннам Къурманкъыз . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Сабийлигим . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
Жюрекли Кавказлыла . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
Хулчаланы Махти – белоруслу партизан . . . . . . . . . . . 48
Алим Байсолтанов (Жигитлик поэма). . . . . . . . . . . . . . 50
Агъач къалауур (поэма). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
285
Тёрт алма терек (повесть). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
Мудах кёк (поэма). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Ючгюл къанатлыла (поэма). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
Кёк бла жер (поэма). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 170
Атам (поэма). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Эсимде къалгъан сёзлери . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
Тюшюмде келип кетдинг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185
Атама энтта да бир кере айтама . . . . . . . . . . . . . . . . 187
Жаралыла кёп алыкъа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
Санга ушатадыла мени . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Огъурлу хауанг . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Эсингдемиди?.. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
Жер ачыкъча кёкге . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192
Баш дуниядан хапар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
Чечен уруш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Акъ къарда юйюшеди къызыл къан . . . . . . . . . . . . . 214
Ётюрюк хапар . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 216
Жашаргъа . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
Уялдыла келбетле . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 218
Светлана Сорокина . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Къыш макъамы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
Къан къусады жангы жыл . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 222
Кавказ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 223
Чапыракълары тюшген гюл . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
Ийманлы Кавказыбыз . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
Алдаулу шошлукъ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
«Тынчайырмы халкъ ёмюрде?..» . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
Жер айтады манга . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
Тарт, къобузчу, къобузунгу! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
Акъниетле . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
Литературно-художественное издание
Гуртуев Салих Султанбекович
Ребенок греется возле
вечного огня
Стихи, поэмы
На балкарском языке
Корректор Т. М. Ачабаева
Художник А. Х. Березгов
Компьютерная верстка О. Ф. Малюги
ООО «Печатный двор»
360000, КБР, г. Нальчик, ул. Калюжного, 1
Тел./факс 8(8662) 74-11-33
e-mail: printhouse07@gmail.com
Подписано в печать 20.03. 2015. Формат 70×100 1/32.
Печать офсетная. Гарнитура Palladium. Бумага офсетная.
Усл. п. л. 11,7. Тираж 200 экз. Заказ № 150