Проекты

АНАМЫ УРЧУГЪУ

            

Чертлеуюк чыбыкъдан жонулгъан сыйдам таякъчыкъ. Узунлугьу бир къарыш бла эки эл. Баш жаны аз базыгьыракъ, къыйырында жюн халы илинирча бичакъ бла этилген кезчик. Аны тюбюнде уа – урчукъ баш.

Урчукъ башда къызгьан темир бла кюйдюрюлюпишленнген суратчыкъла. Бир жанындагъыла чынгыл къаяла, экинчисинде уа – тау череги тарны энишге чабады.

Къыйыры жютюрек жонулуп, тюп жаны уа андан даиничгерек. Ма олду битеуда анамы урчугъу. Кюн сайын иесини къолунда халы ийирип тургьан – таулу ананы дайым къатында тургьан сёз нёгери.

Урчугьун бура, анам бешик жыр да айтды, аны блакъонакъгьа да барды. Кюн тууушда олтуруп, къоншу тиширыула бла лахор да этди. Хар заманда жанында тутду, ажашдырмады. Ол да, аны керти шуёхуча, кетмеди къатындан. Энишге, ёрге секире, тёгерек бурула, иесине жабышханлай, кёп жылланы оздурду.

Бюгюн а урчукъ мендеди. Иеси кетгенди да узакъгъа. Ёксюз болуп жатады анамы суратыны къатында. «Турма былай, къоп ёрге. Тансыкъ болгьанма санга, сылачы жылы къолларынгбла башымы. Сора биягьы экибиз жолгъа чыгъайыкъ. Сен бламен – антлы шуёхлабыз да», – дегенчады иесине.

Алай сурат сёз айталмайды. Жаланда мудах къарайды узакъгъа. Кюн сайын тансыкь этдире кесине, заман оза баргьанысайын, аллай бир излете, термилте, дунияда бек сюйген адамым– багьалы анам.

Эсингдемиди, бир жол а, мен урчукъну букътургъан эдим. Бираз солурунгу, мени бла хапар айтырнгы, манга да тынгларынгы изледим. Сен а алайсыз да айта, тынгылай да биле эдинг. Урчугъунгу да бура, мени бла да хапар айтыр эдинг. Сиз эки антлы шуёхла кибик эдигиз. Аны ючюн болур эди, урчугъунгу бир бек багъалы затныча излегенинг да.

–Жаным, сен урчукъну кёрмедингми? Бусагъатчыкъда былайчыкъда тура эди да. Тоба, былайгъа салгъан болур эдим. Ай, къартлыкъ, къартлыкъ. Адамланы эссиз этип окъуна къояса да.

Сёзюнгю, айтырынгы сакълай, къууанчым, жарсыуумболса да келир эдим санга. Анам, бир башха тюрлю тынгылай биле эдинг. Сора сени бла хапар айтсам, жюрегим хош бола, ырахатдан тола, кетер эдим ызыма.

Энди уа жокъса къатымда. Узакъ жолоучулукъгьакетгенсе. Урчугъунгу алсам кьолума, сени тансыкълай, билемисе, келип къаласа кёз аллыма. Арбазда, аркъангы даюйню къабыргьасына таяндырып, бетинге да кюн ышара, олтураса узун шинтикде, кесинг тикген къатапа тышлы аппуннуюсюнде.

Биягьы халы ийире тураса. Олтурама къатына: «Къойчу, анам, ишинги. Жюнюнгю, урчугьунгу да бир жанына сал. Азмазсолугьан да эт. Хапар айтайыкъ».

– Жууугьуракъ олтур, балам, къатыма. Урчукъ ийиргенкъыйын тюйюлдю манга. Бусагьат, ийирип бошасам, сангачындайла, жюн кёлек эшерикме. Сууукълада кие турурса. Бюгюн кёзлеринг мудахдыла. Не болгъанды санга? Айтчы, жашым, не жарсыуунг барды?

– Угъай. Игиме, анам. Халкъ жашагъанлай жашайма. Алай санга бир кёп айтырыгъым бар эди да, билдиралмай къалдым. Олду мени жарсытхан. Сен бир кесекчик окъуна башымысыласанг эди. Бешик жырынгы да айт тынгылайым. Мен алыкъасени гитче балачыгъынгма. Излейме сени, чексиз тансыкъ даболгъанма.

– Сен кесинги къыйнама. Бир инсан да анасынаайтырыгъын айтып бошаялмагъанды. Мен да угъай. Кесинг атаболсанг да, излейсе анангы. Ол хар заманда да тёреди. Алайзаман жетсе, бизге кетерге тюшеди сизден. Артда, кёп жылладан сора, жангыдан ана бла бала болуп жолугъурча.

Ахырзаман

 

Бюгюн да, хар замандача, акъсакъал танг аласы бла тенгтурду, арбазгьа чыкъды, нюрюн тёге тургъан кюннге къарады. Эки къолун анга узатды, жюреги жылынды. Сора узакъ аламгъакёз къарамын бурду да, битеу дунияны жаратхан, кёп жылладанбери кюнню жарыгъын анга кёргюзтюп тургъан сыйлы Аллахха, баш ура, шукур, ыспас этди, махтау берди.

Кюн а, келе-келди да, эрттегили шуёхуну башын жылыкъоллары бла сылады, кёзлерин уппа этди, сора, башхазаманладача болмай, нек эсе да, бу жол ол анга мудах къарады. Бираздан а, алтын таякъчыгъын да аны бетинде кьоюп, жолунатебиреди.

Къарт, къол булгьай, аны узакъгьа ашырды да, юйюнекирип, жерине таянды. «Тауусулгьанчады сени манга жылыуунг, заман жетипми къалгъан болур кетерге?» – дей, жарсыды. Соракёзлерин къысып бираз турду. Ызы бла акь чорбатха къарады. Энди аны кёз аллындагьы жаланда олду. Кюн таякъчыгъы уа, ары-бери чаба, аны жарытады.

Майна, алайда узакъ тау эл. Черек ташларынданкъаланнган бийик хунала. Чыбыкъ атыма да минип, тар орамныбукъусун кётюре, жортама энишге, ёрге. Эй, мени кимжеталлыкъ болур? Ызымдан чабып келген узунетек тиширыу а, эки къолун да манга узата: «Тохта, балам, тохта, сабыр бол, жыгьыласа, ариуум. Ачытаса кесинги. Ой, сенден алгъаёлейим!»…

Анам, мени багъалы анам! Кёзжарыгьым, къыйынкюнюмде таянчагьым. Бюгюн сен къатымда болсанг эди! Энттада бир къарарча кёзлеринге! Къайдаса? Унутмагьанма къолаязларынгы жылыуларын, ингир сайын айтыучу бёлляуларынгыда:

Жукъла, балам, сен жукъла,

Киштикчик да жукълады,

Айыучукъ да жукълады,

Бёрючюк да жукълады,

Тюлкючюк да жукълады.

Мени ариу жашчыгъым,

Татлы тюшлю жанчыгъым.

Узакъ жылланы эсгере тургъан кьартны кёзлери дагьыдабир ауукьгьа жабылдыла. Акъсакъал бир-эки кере терен солудуда, жангыдан чорбатха кьарады. Кюнню таякъчыгьы уа, биягьыэнишге-ёрге чаба, жашау чапырагъыны жангысын ачды.

Къолларындан да тутуп, аланы да чайкъай-чайкъай, бир эркиши бла тиширыу барадыла. Алларында уа-жашчыкь. Ол а аз-аз чабады да – тохтайды. Ызындан келгенлени сакълайды. Алажетселе уа, къыл-къыл эте кюледи. Дагъыда алгьа тебирейди, сюрюледи. Таматала аны алай этгенине, бир бирлерине къарай, ышарадыла. Алай насыплыдыла, келбетлидиле ол экиси! Ай блакюн да ойнай бетлеринде. Ай, заман а, нек туралмайса сенжерингде? Къайры ашыгьа болурса? Чабаса, жел ургьанлай, жортаса, къайры бараса? Тохтасанга бир…

Биягьы кюн таякъчыгьы уа, къартны кёз аллы бла ёте, энтта да бетни жангыртды, башха сурат кёргюзтдю: Кенгарбазда уллу той барады. Тюеклерине жан сала, тал чыбыкъсанлы къыз къобуз согьады. Жашла, Османы хайнугуча, «Асланбийде» буруладыла. Жырчы орайданы тартады:

– Эй, келин келди, туругъуз,

Тепсегиз, жырлагъыз, кюпюгюз.

Насыпдан толсун юйюгюз,

Бу кенг, ариу арбазыгъыз!

Орта бойлу эр киши уа, бозадан топпа-толу гоппаны даалып, алгьыш этеди:

– Женгил аякълы, бал тилли бол!

– Намыс, адет сакъласын сен баргъан жол…

Мен муну къайда эсе да кёргенме. Ол айтыла тургъансёзлени да билеме. Ала да белгилидиле манга, кенг арбаз да. Къачан болгъан эди ол? Бусагъат эсиме тюшюрейимчи.

Алай заман къалмагъанды. Къарт солууун терк-терк алыптебиреди. Тауусулгъанды аны ичер сууу, солур хауасы да. Узакъжолгьа тебирегенин ангылагьанды энди ол.

Дагьыда сурат кетди да, къартны кёз аллына жангысыжетди: Аркьаларын юйню къабыргьасына тиреп, ынна бла аппаолтурадыла узун шинтикде. Ала, мингле бла бул-буллажырлагьанча, зикир айтадыла. Ла, Иллаха, илаллах.

Гитче Мухамматчыгъ а аланы сёзлерине къошулургъакюрешеди:

– Аппа, мен да айтама.

– Сен орамгьа бар да, сабийле бла ойна.

– Угьай, мен ары кетсем, сизге уа ким къарарыкъды. Андан эсе, жомагьыма тынгылагьыз. Билемисиз, къоркъакъжашчыкъ эмегенни къалай алдагьанын? Аны манга аммаюйретгенди.

Къартла, бир бирге къарап, жылы ышардыла.

Кёзлерин бир бирден алалмай, кёп турдула. Тынгылаунуаппа бузду:

– Тур, къарт, заман болду кетерге. Сени сакълайбызмында.

– Алай теркми? Къууаныргьа окъуна жетишалмадым да.

Нечик къысхады бу дуния! Аны ангылагьынчы  кетергетюшюп  калады да…

Алтынчач а, къая чукуйларын ахыр кере къызарта, таулаартына ауа тебирегенди. Кёп жылладан бери аны жарыгьынкёрюп тургъан кёзле шош жабылдыла. Огъесе башхасагъышларымы болур эдиле ахыр заманы жетген къартны?

Мен ары барама. Атам, анам болгъан жерге. Эгечим, къарындашым да андадыла. Сора кёп жылланы таймайкъатымда тургъан нёгерим. Ала мени сакълап турадыла-тауусулмазлыкъ дунияда.

Жюреклеге сууукълукъ кийире, къалтырата, арбаздагьыпарий, башын да ёрге кётюрюп, узун созуп, ачы-ачы улуду.

Кечени къарангысын жарытыучу жулдузчукъ, жеринденюзюлюп, аламда жаннган ызын къоя, кёзкёрмезге ташайды. Бир адам-деу дуния – суууду, кюннге ёрледи.

Мени тас болгъан жаннетим

Эр киши бла тиширыу кенг жолну эки жаны бла барадыла. Тиширыу, кёз къарамын да алгьа атып, анда аны бир ахшылыкъла сакълагъанча, терк жетмесем а къурлай къаллыкъма, дегенча, башын да ёхтем тутуп, жанындагьы адамгьа да эс бурмагьанча, ашыгьышлы атлайды.

Эр кишини чачына аз акъ ура башлагьанды. Аныжюрюшю сабырды. Энтта да биреулен келликча, артха бурулуп, ызына къарай-къарай, барады.

Бираздан ала эки жол айырылгьаннга жетдиле. Сора бир-бирге къарап, сюеледиле. Жууугьуракъ болур ючюн экижанындан да бир жангыз атлам окъуна этилмеди.

– Сен иги сагъыш этдингми? – деди эр киши.

– Хау.

– Да, тауусулупму къалгьанды айтыр сёзюбюз?

– Къадарыбыз бир болмаса, сёзден не хайыр. Алыкъа кечтюйюлдю, башха жол табайыкъ, жангы насып излейик, – деп, тиширы баргъан жаны          таба терк-тарк  атлап кетди.

Эр киши уа тиширыуну ызындан иги кесекни къараптурду, сора, терен ахтынып, бир тас болгьан затын излегенча, терен сагъышха къалды:

«Экеулен – эр киши бла тиширыу – бир къауум заманыбирге келе келдиле да, экиси да эки жанына бурулуп кетдиле. Нек болду ол алай?..

Жашау жолум ёмюр таууму башына чыгьып, андан энишгетебирегенди. Ким биледи, энди аны ахыры къалайда болур, олкъачан тауусулур? Ары дери мен санга жолугьургъа керекме. Бир къысха заманчыкъгьа окъуна. Учхан жулдуз къойгъан ызчакълы бир кезиучюкге окьуна. Алайсыз, кертиси бла да, тынчлыкъ жокъду манга бу дунияда.

Экибиз бирге тюбесег а, кёкюрегиме да къаты къысып, сенсолугьан хауа бла энтта да бир кере солуп, мен уппа этиучюкезлеринге да къарап, алай насыплы болурма…

Ызы бла сенден кечгинлик тилер эдим: билирге керек болуп – билалмагъаным ючюн, айтырыгъымы бла этеригимизаманында этмегеним ючюн.

Дагъыда сенден кечгинлик тилер эдим, менден насып сакълай оздургъан ол ариу жашлыгъынг ючюн. Жукъусузётдюрген тауусула билмеген сууукъ кечелеринг ючюн. Сенсизкъуралмагъан жашаууму юсюнден айтыр эдим санга. Аллахберип тургьан насыбымы кёрмей, билмей, аны сакълаялмай, узакълада, бийикледе ариу жулдуз изледим.

Ариу жулдуз – сууукъ жулдуз, ачы жулдуз. Анданкюйдюм, юшюдюм, насып излеучю жюрегим сынды, ууалды, чачылды, жер бла тенг болуп, букъу болуп къалды. Мен нечик терс эдим, къалай сокъур эдим ол заманда.

Энди чал башым бла къайтып келгенме сени излей ызыма. Заманны артха бурургъа, мурат эте. Алай, къайда эсенг да, жокъса, табалмайма. Жел къуугъан жауунча, думп болупкъалгъанса. Билген, кёрген да жокъ, мени мудах сюймеклигим, къыш чилледе от жылыуум. Къайда эсенг да, бер манга бирбелги.

О, Аллах! Жаз башыбыз тауусулупму къалгъан болурбизни? Жулдузланы, ариуларын сайлай, алгьын заманладача, бирбирибизни къучакълап, олтурмазбызмы энди ай жарыкъ кече? Огьесе тенгиз, толкъунларын жутханча, заман жылларыбызнытауусупму тура болур?

Алай болса окъуна, билеме, аз-кёп эсе да, алыкъа барды алда жашау. Къадар бизни бош алай айырып къоймаз, берир олбизге энтта да бир онг, болурбуз биз алыкъын бирге. Менышанама, кечерсе деп да ийнанама. Сенсиз, кюз артыча, мудахды жюрегим. Кюн таякълары, булутлагьа батып, къурудажауун жаугьанлай турады. Кёз ачдырмайды бирда. Сен жокъсада къатымда – андан.

Кел, ол къалгьан заманыбызны бирге ётдюрейик. Бир хауаны солуюкъ. Кюн жарыгъына къарап, къууанайыкъ. Эсингдемиди ол биз барыучу гюллю тала? Ол алыкъа тура­дыалайлай. Жап-жашил кырдыгы, ариу къызыл гюллери. Баллитерек да ёседи къатында. Бийик бутакъларын кенгнге жайып, жай чилледе салкъын этип, сакълайды ол бизни. Кел, арыбарайыкъ. Билеме, сен энтта да сакълап тураса мени.

Жолубузну алай бошамайыкъ. Озгъан кюнлерибизни эсгетюшюрейик: ариу ай кечелени, кёкню бийигинде жулдузланы, ариу къызыл гюл къысымны, сора сени дугъум бетли кёзлеринги. Бир бирни жангыдан къаты сюейик, емюрюрюзню ахырына дери бирге барайыкъ.

Сенсиз жангызлыкъ болуп къалгъанды шуёхум. Энди олдумени таймай къатымда тургъан нёгерим. Излейме да, табалмайма сени. Бир белги берсенг эди. Заман жетип къалгъынчы кетерге… Мени тас болгьан жаннетим».

СЮИМЕКЛИКНИ АУАНАСЫ

 

Эртте, эртте, талай жыл мындан алгьа, ма бюгюнча бирариу кюн, терек чапыракъланы шыбырдагьанларына тынгылай алайда олтурдум.

 Жаш эдим, жарыкъ умутларым бла. Кесим да билмей, затсакълагьанча бираз турдум. Ингир ала жууукълашды. Кюн датаула артына ауа, ахыр таякълары бла къаяланы тёппелеринкъызарта башлагьанды. Юйге кетер акъылда ёрге тургьанлай, сени кёрдюм. Юсюнгде акъ жыйрыгьынг, тюз да жаз башыгебенекге ушаш. Аякъларынгы да бир женгил ала, жарыкъмакъам да айта келе эдинг. Артда билдим, сен ол кюн окъуугьа тюшгенинги. Кёргенимлей окъуна жеримден тебалмай, аралып, ырмах болуп къалдым. Мени уа кьатыма келгенден сора эслединг, ышарып, терк-терк атлап кетдинг.

Хар кюн сайын келе эдим сени кёрюр умутда алайгъа. Узакъдан эслесем да, сёлешалмай кетип турдум. Бир жол абазындым, сакъладым, кёргенимлей окъуна аллынгачабарыгъым келди. Болалмадым, санларым къымылдамай, аякъларым жерлеринден тепмедиле, келе тургьан жолунгакъарагьанлай къалдым. Сен а жууукълашдынг да, къарамынгыда жерге ийип: «Мен Зухурама», – деп къолунгу узатдынг. Тюшюмде сунуп, насыбыма ийнаналмай турдум.

Биринчи тюбешиуюбюзню юсюнден кёп сагъыш этгенэдим, алай бир зат да эсиме келмеди. Жаланда жашагъанжеринге дери ашыргьан эдим.

Сен шахарда кийим тикген усталыкъгьа окъургьа депкелген эдинг. Къыз нёгерлеринг бла фатар тутуп, жашадыгьыз. Ол усталыкъ эрттегили муратынг болгьанын да айтыучу эдинг. Биринчи тикген кёлегинги да манга саугьа этип. Ол бюгюн дасакъланыпды.

Мен аскер къуллугьуму бошагъандан сора шахардакъурулушчу болуп, ишге тохтадым. Таш къаларгъа, юй ишлергеитиндим. Эки узакъ элден келип, бир бирге алай тюбедик. Къалай насыплы эдик биз ол заманда.

Кёп заман озду биз ахыр кере кёрюшюп айырылгьанлы бери. Мен а сени унуталмайма. Унутхан да къалай этейим. Къыш кече жылытхан от жагьаны жылыуун къалай унутхун. Сенкъарангы кечеми жарытхан айым эдинг. Бюгюн да мингле блаадамланы арасында бир къарагьанлай танырыкъма. Кёзлеримикъыссала окъуна солугьан тауушунг бла билирме.

Арабызда уллу сюймеклик болгъанлыкъгьа, къадар кесичаоноу этди. Сен арлакъда жашау къурадынг, манга да башха жолбла барыргъа тюшдю. Ортабыз артыкъ узакъ да тюйюл эди. Болсада аллай бир заманы ичинде жангыз бир кере окъунажолукъмадыкъ да, узакъдан окъуна бир бирни къарап кёрмедик. Не тюрлю къадарыбыз бар эди бизни.

Эсингдемиди бир жол паркга баргьаныбыз? Байрам кюнэди, адам да кёп. Къолларыбыздан да тутуп, аланы дасилкиндире-силкиндире, жол бла ёрге барабыз. Нек эсе да, хар тюбеген бизге къарай эди. Ол эки къартны айтханын аунутханмыса? Бара тургьан жерибизде тохтатып, кимлеболгъаныбызны да соргьан эдиле да? Артда уа ызыбыздан кёп къарап турдула. Баям, ала да кеслеринде болгъан бир озгьан, ариу затларын эсгере болур эдиле.

Жаныуарла тургьан жерге къайтдыкъ да, сен а мараллатургьан жерде буруудан къолунгу узатып, бирини башынсыладынг. Ол да сенден кезлерин алмай, къарап турады да. Мена къолунгдан тутуп, алайдан алып кетдим. Кесимден башха, маралмыды, адаммыды, санга къарарын сюймедим.

Хар зат да алай тап эди. Бар эди сюймеклик, ариулукъ, жашлыкъ. Заман озду, бизге уа не къалды? Жашлыкъ кетди, ариулукъ да аны бла бирге. Узакъгьа кетдиле экиси да, эндиалагъа артха жол жокъ. Сюймеклиг а, мени тас болгъансюймеклигим? Ол жара къойду – жюрек жара, къаллай бирэсгере барсам да, аллай бир ачыта баргьан жара.

Мен акъсакъалгьа сордум: «Неди сюймеклик жара?» – деп. «Аны заман сау этер», – деди ол, кёз къарамын узакъгьа ата. Да сора заман оза баргьанлыкъгьа, жюрегим бекден-бек некауруйду да?

Мен сени унутайым, эсимден арталы да кетерейим дедим. Болалмадым. Айтчы, кюнню таягъыча таза, сюйген жашнымуратыча ариуну къалай унутхун! Къум тюзледе жолоучу суунукюсегенлей, сени бюгюн да алай излейме.

Къолларымы жайып, сюймекликни аллына чапдым да… къучагъымда ауанасы къалды… Суусабымы къандырайым депкезлеуге ийилдим да, аны уа сууу думп болуп къалды. Ай, къадар, къадар, сен не тюрлю буйрукъ этдинг манга.

Ол кюн биз кеч айырылгьан эдик. Сени жашагьан жерингекелдик. Къолларыбыздан да тутуп, кёзлерибизни бир бирденайыралмай талай сюелдик. Жюрегимде болгъан айча, кёкча, жулдузлача сюймеклигими санга айтама дедим да, тамагъымабир тугул тирелгенча болдум, тилим тутулду, аузумдан сёзчыгъаралмай къалдым. Адыргы этдим, кюрешдим. «Мен сени сюеме, – деп айтыргьа изледим. – Кел, жашауубузну бир этейик, бирге байлайыкъ. Аны жолунда бирге барайыкъ. Къатымда сенболурунгу сюеме». Мен аны санга айталмадым.

Сен а бираз тынгыладынг да: «Сёз керекмейди, кёрюптурама. Мени жюрегимде да сенсе», – деп юйюнге къачыпкетдинг.

Андан бери кёп заман озду. Къыйналгъан, къууаннган даэтгенме. Алай хар зат да къалай эсе да кёзюме урунмай, желургьанлай, думп болуп кетгендиле.  Ол кюн а мени бюгюнчаэсимдеди. Кёз аллымдан бир да кетмейди. Сен юйюнге чабыпкетдинг, мен а ызынгдан къарап къалдым.

Окъууну бошагъандан сора, санга элинге барыргьа керекболду. «Терк окъуна ызыма къайтырыкъма», – деген эдинг. Алайсенден эсе хапарынг алгьа жетди. Ананг къоймай эрге бергендидедиле. Аны эшитгенде жюрегим бир бек ачыды. Кёкюрегимебир уллу бичакъ чанчылгьанча болдум. Алай ачыу этдим, башымы къабыргъагьа тюйсем да кесиме жер табалмай эдим. Неэтерге билмедим. Чабама дедим да, къайры? Жарсыуумуайтайым дедим да, кимге? Жаланда сен эдинг мени жангызшуёхум, таянчагъым. Сени да менден сыйырдыла. Жарыкъкюнюмю къарангы этдиле.

Нек болду алай? Сюйген мен этдим, ийнакълагьан а – башха. Мен кесим къараргъа керек эдим сени кёзлеринге, чачынгы сыларгьа. Алай хар зат да терс жанына тюрленди.

Билмей тургьанлай келдинг да, жюрегимде сюймеклик от тиргиздинг, – жазгъы кюнча бетими жарытдынг. Сора чачымысылаучу эрттен аяз кибик думп болуп кетдинг, кёкдеча жарыкъжулдузум.

 Нени сакълай эдим мен? Не зат тыя эди? Сенисюйгенинги биле тургьанлай, нек ашыкъмадым насыбыма? Юйюме келтирип, нек жарытмадым жашаууму? Къадар а аныдертин жетдирди манга. Энди уа сынсыйды жюрегим, улуйду. Огьесе жылла бла сени ашырып, тамбла уа тюбешип – алаймыжашаргьа эди умутум? Угъай. Да сора заманында юйюмю некжарытмадым сени бла?

Угьай, алай болур амалы жокьду. Аллах экибизни бирге болургъа деп жаратханды. Алай болургъа да керекди! Ашыкъмагьыз, тохтагьыз! Бир такъыйкъачыкъ беригиз манга. Хар зат да тохтасын. Терекле чакъмасынла, кырдыклаёсмесинле, чыпчыкъла жырламасынла. Чучхурлада сууласаркъмай, бузлап турсунла. Заман, сен а артха къайт. Менижашлыгьыма, мени узакъда къалгьан жашлыгьыма. Анда сюймеклигим къалгъанды. Мен аны табаргъа, ары къайтарыргъа керекме. Тилейме сенден, элт мени ары. Жаланда биртакъыйкъагьа окъуна къайтар. Билеме, ол мени кечерикди. Чачындан сыларма, кёкюрегиме къысып жылытырма. Сора таймай жанымда турурча темир шынжырла бла байлармакесиме, къоярма жутуп ичиме. Алтын кюбюр этип андасакъларма. Жети тауну башында къала ишлерме сюйгениме. Кесим сюеме аны ийнакъларгьа. Тилейме, къайтар аны манга.

 

 

 

 

 

 

 

ЧАПЫРАКЪЧЫКЪ ШАГЪАТЛЫКЪ ЭТЕДИ

 

 

 

Бирде сюйген адамынг, мындан ышаннгылым жокъдудегенинг, бек кюйдюрюр, ачытыр. Билмей тургьанынглай, жюрегинге бичакъ ургьанлай этер, сау болмазлыкъ жара салыр. Ма аллай бир кюйсюз ишни юсюнденди бу хапар.

Эртте, эртте Батырбек бла Мырзабек дел эки шуёх жашап болгьандыла. Шуёхла, дегенде да, аллай татлы тенгле, игисагьан къарындашлада бир бирлерин былай жюрютселе эди деп, адамла сукъланнган.

Жашла гитчеликден бирге ёсгендиле, бир элде, бир жерде, къоншулукъда. Юйлери, къабакъ эшиклери бир бирге къарап. Эрттенликде аладан къайсысы алгьа турса да, кийимлеринжолда къаплай, жукъудан аяза келген кёзлерин да ууа, нёгеринечабар эди. Кёбюсюнде уа жашла кийиз юсюнде бешташ недаашыкъ ойнай кетер эдиле да, арысала уа, алайда окъуна жукълапкъалыр эдиле.

Жашладан бирине жумуш чыкъса, дайым аны къатындашуёху болгьанды. Ёз жууукъларын къоюп, эгечле, къарындашлааллайлары бла къаргьанып тургьандыла. Жашланы ата-аналарыуа: «Экисинден бири къыз болса эди, ёсюп, уллуболгьанларындан сора аланы бир юйюрлю этер эдик. Элсукъланырча, таурухлада айтылырча аллай юйюр болур эдиле», – дегенни да айтхандыла. Болсада была жашла эдиле – татлытенгле. Къыз а артдаракъда къошулады, жашла ёсюп, хайт дегенкишиле болгъандан сора.

Бир жол Голлуну байрамына къоншу элледен жашла, къызла, къартла, сабийле да кёп келедиле. Бар эди аланыараларында бир ариу къыз. Узун бойлу, къара къашлы, къарачачлы, тауда ёсген назы кибик. иничге белли – бир субай! Адамла: «Я раббий, муну юсюнде бир бузгьан заты болурму?», – дейдиле. Жашла, андан кёзлерин алалмай: «Къайсыбызгъа кёзюкъарар. Бу ариу кимни арбазында ойнар», – дей, аралгьанлайкъаладыла. Ол кюн Батырбек аны бла танышхан эди. Къызныаты Зухура болады.

Заманы кёпге соза турмай, Батырбек къызны юйюнекелечиле ийди. Зухурагъа уа сюйген тенгинден къош къаймакъжиберди. Ол сыйлы ашарыкъ эди. Аны жашла сюйгенкъызларына ышаннган адамларындан ийип болгъандыла.

Келгенлеге къызны жууукълары ариу тюбедиле. «Жашадамла Голлуну байрамында бир бирлерин сайлагъан эселе, ол буйрукъ болур, анга бизни угъайыбыз жокъду, ыразыбыз. Сиз да, биз да сюйгенча насыплыла болсунла, айтхан заманыгъызгъа къызны хазыр этебиз», – дедиле.

Эки жаныны да ыразылыгьы бла Батырбек блаАйжаякъгъа айлыкъ некях этилди. Кёп къалмагьан эди олболжал бошалыргьа. Бир кюн Мырзабек шуёхун жугьутур уугьачакъырды. Таулада айланып, жашла, жетижыллыкъ жугъутурнуда ёлтюрюп ызларына келе боладыла. Была бир жангыз къайынтерекчик ёсген жерге жетедиле да, Мырзабек: «Кел, энди элге да кёп къалмагъанды, бу ариу затчыкъны салкъынында бираз солуюкъ», – дейди. Батырбек анга ыразы болады. Жашла жюклерин жерге саладыла да, бир бирден узакъ болмай, таянадыла. «Тюш кёрдюм бюгече. Ма шёндюча таяныптургъанымлай, кёкден бир акъ булутчукъ келип, мени алыпкетди», – деди Батырбек. Кёз къарамын бийик кёкге буруп.

Олсагъатлай Мырзабек, белинден къамасын чыгъарып, жатып тургъан шуёхуну кёкюрегине чанчды. Батырбек, неболгьанын да иги ангылаялмай, секирип ёрге турду. Болсадажаш борбайлары тутмай, жерге жыгъылады. Сора Мырзабекгебурулуп: «Нек этдинг былай? Не жюрек къыйынынг бар эдиманга? Не айтып къарарса сютюн ичген анамы кёзюне? Эл билсесени бу ишинги, къалай жашарса жер башында», – деди.

Мырзабек, жан ала тургьанны кёзюне къараялмай, башынбир жанына буруп: «Битеу сылтау да Зухурадады. Бош жиберген эдинг менден анга къош къаймакъны. Голлуну байрамындан бери жюрегимден кетмей тура эди ол. Ары баргъанымда уа билдим–сен саулукъда Зухураны манга жетмезлигин, Бу ишни андан этдим. Билген а ким этерикди? Бусагъат окъуна адам, жаныуар да тапмазча бек терен бастырырма. Элде уа айтырма, кийикни къууа, терен бугъейге кетгенди, деп, Шёндю бизни кёрген, билген да жокъ. Мырзабек терс айтады, деп, сюеллик шагьат болмаз. Ариу Зухура уа манга жетер », – деди.

Мурдар, шуёху жан алып бошагъынчы да сакъламай, терек тюбюнде къамасы бла жерни къаза башлады. Батырбек, терк-терк солуй, амалсыздан, исси кюнде салкъынын бергентерекге къарады. Олсагъатлай алайгъа жылы желчик келди да, Батырбекни башын сылап, терекге ёрледи да, шош тургьанчапыракъланы къалтыратды. Ала уа, бир бирлери бла келишгенча, шыбырдадыла. Сора бир сары чапыракъчыкъбутакъдан юзюлдю да, желде чайкъала-чайкъала келип, Батырбекни кёкюрегине къонду. Жаш чапыракъны къолунаалды да: «Бу окъуна болур мени шагьатым», – деп, кёкнюбийигине дагьыда бир кере къарай, ахыр солууун алды.

Мырзабек а ингир ала жетди элге: «Жанымдан сюйгентенгими ёмюрлюк бузла жутдула», – деп, Бушуу-бушман болдубитеу эл. Жилядыла Батырбекни атасы, анасы. Сюйген къызы да къара кийди. Юч жыл озду. Мырзабек андан сора башладыкъызны юйюне жюрюп, аны тилеп. «Батырбекден башхагъабаргьаным, ёлгеним бла тенгди», – деп, къойду. Ол замандаМырзабек шуёхуну атасына барды, «Къадары алай болду да, Батырбек къарындашым ажымлы ёлдю. Ол узакъ дуниягьакетди. Некях этилип, сюйген къызы къалды. Тыш адамынакетгинчи, аны манга тиле», – деди. «Да, охо, балам, сенайтханлай болсун. Жашым да, сен да тенг эдигиз манга. Сангакелген тиширыуну ёз келинимча кёрлюкме», – деди ол да.

Сора Батырбекни атасы Зухураны Мырзабекге тилеп тебиреди. Билмей эди ол, жашын ёлтюрген Мырзабекболгъанын. Къыз унамаздан, келечи да къомайздан, экижанындан да адамла бир къауум кере тюбешдиле. Ахырында, къалай-алай болду эсе да, Зухураны Мырзабекге келтирдиле.

Жашау этип башладыла экиси да. Эр киши тиширыууна некъадар ариу айтып кюрешсе да, аны бети бир замандажарымады. Хар кюню булут басып, жауаргъа хазырланнганча, къарангылай ётюп турду. Алай бла арада он жыл озду. Былагъабир жашчыкъ тууду. Анасы къоймай, анга Батырбек деп атады. Аны эшитсе уа, мурдарны ичи жангыдан кюе эди.

Кюз арты эди. Бир жол жумуш бла Мырзабекге биржууукъ адамы келди. Экиси да шинтикге олтуруп, хапар айтаболадыла. Аш юйде уа Зухура къонакъны сыйларгъахазырланады. Бир заманда жел уруп, сары чапыракъчыкъбийикден, тёгерек бурула келип, эки кишини алларына къонду. Аязчыкъдан секире да мурдарны юсюне къона да, жерге тюше турду. Мырзабек анга къарай кетди да, секирип ёрге туруп, сары чапыракъчыкъны, ёаге-ёрге секирип, малтап башлады. Къонакъсейир-тамаша болду. Туруп, Мырзабекни билегинден тутуп, олбираз тынчайгьандан сора, жерине олтуртду. Сора: «Жаналыучуну кёргенча, нек этдинг былай? Чапыракъны биринчимикёресе? Баям, сени бир къыйнап тургъан затынг барды ичингде? Узакъ адамынг тюйюлме, айт да, жюрегинги тынчайт. Нежашырын ишинг бар эсе да, сен айтхан менде къалыр», – деди.

Мырзабек, башын жерге ийип, кёп сагьыш этди. Сора оладамгьа къарады да: «Кёп жыл мындан алда адам кечмезлик бир кюйсюз иш этгенме. Ма бу чапыракъчыкъ аны шагъатыды», – деп, ахшы тенгин къалай ёлтюргенин айтды. Отоуда аш-суухазырлай тургьан Зухура да  хапарны эшитди.

 

Къонакъ ингир ала юйюне кетди. Мырзабекни юйюрю датынчайды. Эрттенликде ариу кюн тийди. Бу юйден а арбазгъанеда орамгьа адам чыгьып кёрюнмеди. Кюн ортагьа халжардабегитилип тургъан малланы ёкюргенлерине къоншула келдиле. Юйге кирип къарасала – кеси къамасы кёкюрегине чанчылып, Мырзабекни мыллыгы тёшекде жата эди. Зухура бла жашчыкъ табылмадыла. Ол кюнден сора аланы кёрген адам чыкъмады неда бир хапар болмады. Ала аны бла думп болдула. Мурдарныуа эл къабырладан кенгиракъда – терен чат ичинде, жай чилледеда кюн таягьы жетмеген жерде, бастырдыла.

Андан бери кёп заман озду. Таркъаймагъан череклерибиз кюмюшбаш тауларыбыздан узакъ тюзледе тенгизлеге кёп сууташыдыла. Батырбек жатхан жерде терекчик да ёсгенди. Жер бла кёкню бирге къошайым дегенча, башы кёрюнмезча бийикболгьанды. Жауун, къар жаусала уа, бутакъларын къабырныюсюне салып, аны палахладан сакъларгьа кюрешеди. Олзаманны адамлары да эртте алышхандыла дунияларын. Алайаланы туудукълары бюгюнлюкде да: «Мырзабекча тенгденАллах сакъласын», – деп, тилейдиле. Аманлыкъ бир заманда даунутулмайды.

КЁКНЮ САУГЪАСЫ

Кюн таула артына ауа, ахыр кере таякълары бла къая жухланы, шишлик этерге хазырланнган мыдыхны ышыргъанча, къызарта башлагъанды. Элден бир жанлыракъ тургъан жангыз юйню арбазын ашхам ауанасы жаба тебирегенди. Тауладан эннген суху желчик а къыстау баргъан черекни тауушун битеу ауушха жаяды.

Заманны ауурлугъу гуппур этген къатынчыкъ, уллу къара жаулугъун да аркъасына къаплап, босагъагъа олтургъанлай, сол къолун да жаягъына тиреу этгенлей, сын болгъанча, къарамын тардан келген жолдан айырмай, мудах олтурады.

Кёп турлукъду ол алайда. Жаланда кёз байланнгандан сора, сууукъ аяз сюеклеринден да ётюп, жилигине жете башласа, жан-жанынна чонкъая-чонкъая, юйюне кирликди.

Нек эсе да, башха заманладача болмай, тиширыу бюгюн тышында кёбюрек къалды. Аны сагъышларын бёлмейик дегенча, арбаздагъы алма терекни чапыракълары аязда шош, тарыгъыулу шыбырдайдыла.

Ма кёп замандан бери алай ётеди аны хар кюню да. Эрттенликде турур, биягъы жерине олтурур да, къарамын ол жанына бурур. Бирде уа, элгенип уяннганча, жеринден терк къобар, сол къолун мангылайына салыр да, ол сакълап тургъанын эслеп къойгъанча, кёзлерин да жарты къысып, тюрслеп къарар. Сора бир такъыйкъагъа бети жарыр, ышарыр, жан киргенча, кёзлери жарырла, кёргенини аллына чабаргъа, адыргы этер, учаргъа хазырланнган къуш балача къанат къагъа башлар.

Бираздан а бетин, жауарыкъ кюнча, мудахлыкъ басар, къолларын бошлар, гуппурчукъ болур, гитчечик. Аякъларын сюркей-сюркей келир да, жерине чёгер, терен солур, ахтыныр. Сора кёзлерин арбаздагъы жангыз терекге – кесини жангыз шуёхуна, тынгысыз жашаууну шагъатына, жангыз сёз нёгерине – аралтып тохтар эм аны бла хапарлашып башлар…

– Эсингдемиди, сени ол келтирген эди. Къаллай гитчечик эдинг, къоркъакъчыкъ.  Аязчыкъ урса окъуна, къалтырап тохтай эдинг. Сени орнатхан кюн экибиз да къолларыбыздан тутуп, тёгерегинге тепседик. Къалай насыплыла эдик биз ол заманда. Ол, мен, сен, сора… кёкде жарыкъ ай, жулдузла. Кечеле уа алай жылыла эдиле, сютча акъла, жарыкъла.

Башын тобукъларыма салыр эди, мен да аны чачын сылай. Кёкге къарар эди. Билемисе, ол кёкге къараргъа бек сюе эди, анда бир зат излегенча. Сора жулдузладан бирин кёргюзтюп: «Майна, кёремисе, ол жулдузланы бек ариууду. Мен аны санга саугъа этеме», – дер эди. Ол кеси эди мени жулдузум, Аллах берген, сыйлы жулдузум. Жашаууму жарытхан ариу жулдузум. Керек тюйюл эди манга башха жулдуз. Къалай насыплыла эдик биз ол заманда, къалай… Адамла уа аны менден сыйырдыла.

Энди уа ол манга сайлагъан жулдузладан жангыз бирин да кёралмайма. Къайры эсе да кетгендиле, думп болуп къалгъандыла. Шёндюгю жулдузла уа башхаладыла, бир мутхузла, суукъла. Не жарыкълары жокъ, не жылыулары. Огъесе ол жулдузла аны излейми кетген болурла.

Аны менден алып кетгенли кёк да тюрленнгенди. Къалай эсе да бир башха тюрлю болгъанды. Кечеле да алай сууукъдула… бираз кечирек къалсанг юшютюп къоярыкъдыла. Сууукъ кечеле, ачы кечеле…

Тоба, энди уа кёз байлана башлагъанды. Бир жукъ да кёрмейме. Юйге кирсем да боллукъ эди. Угъай, угъай энтта да биразчыкъ турайым. Мен юйге киргенлей келип къалса уа. Къарап мени кёрмесе,  жюреги къыйналыр. Келир заманына аллына чыгъып сакъласам бек сюе эди. Сууукъла уа келген да, кетген да этерле. Ала, кёпден бери да мени жангызлай къоймай биргемедиле. Алагъа мен эрттеден бери юйреннгенме.

Мен а бираз сакълайым, энтта да бираз, бир такъыйкъачыкъ. Ким биледи, ол бюгюн келип къалса уа? Нек эсе да, экибиз да бюгюн бир бирге жолугъурукъ сунуп турама. Теркирек жетсе эди ол заман…

Аллына чыгъып, сакълап тургъанымы кёрсе: «Ой, мени къаракъашчыкъым, дугъум кёз кёгюрчюнчюгюм, танг жарыкъчыгъым», – деп, къолларын кенг жайып, уллу-уллу атлап жетер эди. Мени уа, аллына чабайым десем, аякъларым жерге жабышып къалыучу эдиле. Кёзлерими жерден алалмасам да, жюрегим, асыры къууаннгандан, жети кёкге чыгъар эди. Сора, тынч къатыма келип, кёзлериме да бир къарап, сермеп къучагъына алып, юйге алай кийириучю эди. Биз нечик насыплыла эдик ол заманда…

Нек эсе да, бюгюн кесими анга жолугъурукъ сунуп турама. Аллах тилеклерими эшитип, жазыкъсыннган эсе уа…

Къарт къатын тардан къарамын алмай асыры кёп сагъыш этгенден, ашхам жулдузну чыкъгъанын да эслемей къалды. Ким биледи, заман озгъанлыкъгъа эски жарала сау бола болмазла.

Арбазда ёсген алма терек да, тиширыйну хапарын бёлмейим дегенча, тауушсуз тынгылайды.

Кёп жылладан бери, хар ингир сайын, жай-къыш, жауун-къар демегенлей, бу адам тардан келген жолгъа къарамы бла къапланнганлай жашауун ётдюреди. Заман а барады, чучхурладан саркъгъан суулай. Бирлеге жел къакъгъанлай озгъан кечеле, къарт къатыннга сау ёмюрча кёрюнедиле.

Алай эте, ёмюр ётдю. Жерге къууат берген ариу гюлню, къызыл гюлню ауур аякъ басып, тамырындан юздюрдю…

…Ибрагим къарамыйыкълы, узунбойлу, чырайлы, кюлкю-оюнну сюйген жаш эди. Кеси да бир къауум жыл шахарда туруп, бийик билим алып келгенди. Элге къайтханлы бери да школда устаз болуп ишлейди. Элде анга хурмет этмеген, намыс-сый бермеген хазна адам жокъду. Аны орам бла ётген заманын сакълап, саламын алыргъа сюйгенле да аз тюйюлдюле.

Къызла уа жыйылгъан жерде бек алгъа хапарны аны юсюнден башлагъандыла. «Ол кимни сайлар, анга тийишли элде къайсы къыз болур неда Ибрагим узакъдан, бир башха элден, биргесине окъугъан къызны келтирликди», – дер эдиле. Алай болгъанлыкъгъа, ичлеринден, жашыртын, андан умут этмеген а бири жокъ эди.

Къызлары болгъан анала уа аллай киеуню тюшлеринде окъуна излейдиле. Анга къайын ана болгъан тиширыу кесин дунияда бек насыплыгъа санарыкъды.

Бир жол Халимат суу алыргъа бара тургъан жеринде Ибрагимге тюбеп къалады. Ол жангыз кесинлей келе тура эди. Къалай эсе да, Халимат аны жууукъ жанлагъынчы эслемеди. Ким биледи, жаш къызны не сагъышы болур эди башында. Кёргенлей а, асыры абызырагъандан, Ибрагимге аралып, жеринден тебалмай къалды. Ол даХалиматны къатына жанлап: «Кюн ахшы болсун! Баям, мен ажашмай эсем, сен Масхутну къызыса. Эсимдеди, мен окъуугъа кетгенде, сен гитчечик эдинг. Энди уа… Бетингден нюр тёгюле, уллу, ариу къыз болгъанса. Машалла! Шукур болсун, сени кибик жанны жаратхан уллу Аллаха! Атынг а къалайды?» – деди.

Халимат анга айтыр сёз табалмады. Ол аны бир айтхан сёзюн да эшиталмады. Ёмюрледен бери да алайда сын болуп тургъанча, бетин окъуна бир жанына буралмай сюеледи.

Сора аланы къарамлары бир бирге тюбедиле. Халимат элия ургъанча болду. Бети къызарды, кёзлерин жерге ийди, алай жеринден  тебалмады.

Ибрагима Халимат таба дагъыда бир атлам этди да: «Аллах айтса, къарылгъашчыкъ, жууукъ заманда биз энтта да кёрюшюрбюз», – деп жан-жанына да къарап, адам эслеп къоймагъы эди дегенча, терк-терк атлап, жолуна кетди.

Къыза а, эс жыйгъандан сора, бара тургъан жумушун да унутуп, ызына къайтды. Юйге кирип, аягъы басханны кёзю кёрмей, тёшегине барып, башын да жастыкъ тюбюне букъдуруп, бауур тёбен жатып, кёзлеринде  жилямукъ тамычы  тауусулгъунчуннга  дери жиляды.

Халимат кёп сагъыш этди: «Нек айтхан болур Ибрагим манга алай. Масхара этипми? Огъесе»…

Ким айталлыкъды сюймекликни не зат болгъанын, къайдан, къалай келгенин? Ёмюрюн сюймекликни юсюнден жазып оздургъан назмучуму неда кёп тюрлю китапланы, къалау-къалау этип, тауусхан алимми огъесе жырларын битеу халкъ айтып тургъан жырчымы? Ким биледи, жюзжыллыкъ акъсакъалмы айталыр, жашау жолунда сюймекликни къууанчын, азабын да чегиуде сынауу болгъан? Ким?

…Ибрагим сёзюне кертичи эди. Келечилени кёп сакълатмай жиберди. Эки жаныны да ыразылыкълары бла жууукъ заманнга сёз тохташдырылды. Алай Халиматны жюрегин  къалай эсе да бир тынгысызлыкъ бийледи. Хар зат да асыры тап барады, Аллах сакъласын палахладан!

Къууанчдан бла оюндан толу уллу той болгъан эди. Акъсакъалла, боза гоппанланы кётюрюп, жаш юйюрге, ата-аналарына, аладан тууарыкълагъа, битеу жамауатха да сыйлы Аллахдан ариу алгъышла тиледиле. Нарат тереклеча субай къызла бла жашла абезехге барадыла, асланбийде аякъ бюгедиле. Ийнарла айтыладыла. Эрттеден бери да элде быллай къууанч болмагъан эди.

Алай тойда дагъыда биреу бар эди, къара булутча мутхуз болуп тургъан. Ол, терек артына бугъуп, тойгъа кёп къарады. Сора, адамлагъа кёрюнмей, алайдан думп болуп кетди.

О, зарлыкъ… Къурурукъ зарлыкъ, хаталадан, палахладан тоймагъан зарлыкъ. Къаллай бир сабийни ёксюз къойдунг сен, ненча сюйгенни бир бирден айырдынг, ачы жилямукъладан черекле къурадынг. Сен, къара зарлыкъ, ачы зарлыкъ. Энтта да сен айтханлай болду. Эки сюйгенни бир бирден айырдыла. Чагъа тургъан ариу гюллени, тамырлары бла юзюп, бир жанына атдыла. Алтынчач кюн да, къара булутла жабып, мудах болду.

Аллай заман эди. Хаталары болмай жалгъан даула бла кёпле жоюлгъан заман. Адамны сёгюп, къол салынмагъан къагъыт жазса окъуна, кёпге да созмай, аны тутуп кете эдиле. Аллай осал заман эди,  ит  заман.

Тардан келген ачы жел, боран этдирил, ауур, къара булутланы эл таба сюре башлагъанды.

Эки сюйген а хар кюнлерин, сагъатларын да насыпларына къууана ётдюредиле. Ала жашаргъа сюедиле, ишлерге, сабийле ёсдюрюрге, бешик жырла айтыргъа, кюлюрге, бир бирлерине саугъала этерге, гюлле жыяргъа…

Той бошалгъандан сора толу ай да озмагъан эди. Жаш юйюрге да келдиле «халкъны жауун» излей.

Бир ингирде Халиматны бла Ибрагимни къабакъ эшиклери, ачы таууш этип, къагъылдыла. Эркинлик да сакълай турмай, арбазгъа къауум адам кирди. Башларындан аякъларына дери ала къара кийинип эдиле.

– Кел, «халкъны жаууса» деп къагъыт келгенди. Терслигинг болмаса, терк окъуна къайтырса ызынга, – деп, ала Ибрагимни къатына бардыла.

Ибрагим окъуулу, билимли адам эди. Ол биле эди аллай чёпге чыгъарылып кетгенле ызларына къалай «къайтханларын». Жаланда ол ангыламагъан: «Нек, не зат ючюн? Огъесе сюймеклик жашау жорукълагъа терсми тюшеди».

Ала экиси да – Халимат бла Ибрагим  – терен ахтынып, къолларындан да къаты тутуп, бир бири кёзлерине къарагъанда, алагъа таула, ташла да эрий болур эдиле.

Ол бирсиле уа, тузакъларгъа келгенле, уугъа жайылгъан бёрюле жыйыны кибик жетип, эки сюйгенни жан-жанына тарта кетип, алай айырып, Ибрагимни алып кетдиле.

Халимат а арбазда къалды, эки къолун да сюйгенини ызындан узатып. Кёп турду ол алай, борбайлары къыркъылып жыгъылгъынчы.

Къара булутла элни башын жапдыла. Тауланы къалтыратып, ачы таууш этип, элия атылды.

Экинчи кюн а адамдан толу ныгъышха биреу келди. Омакъ да кийинип, бетинде уллу къууанчы бла.

– Ассалам алейкум, аланла! – деди ол.

Аланла мудах эдиле, жауарыкъ кюнча. Ала сынлача тынгылайдыла, сора олтургъан жерлеринден къобуп, сёз да айтмай, бирер жанына кетдиле.

Кёзлерин да жерден алмай, ашхам къарнгысына дери сюелген эди ол алайда. Бу элде ол андан сора кёрюнмеди.

…Андан бери кёп жылла оздула. Халимат а бир затны да унуталмагъанды. Хар кюн сайын босагъагъа олтургъанлай, сол къолун да жаягъына тирегенлей, къарамын тардан келген, сюйгени кетген жолдан айырмай, мудах къарайды. Ёз антларына кертичилей къалгъан тиширыуланы жангыз эсгертмесича.

Баш иелерине кертичилей къалгъан таулу тиширыула. Дуния зауукълугъуна алданмай, антларына кертичилей къалгъан таулу тиширыула – битеу дунияны махтауу сизге болсун!

 

 

 

       КЪАЯ ЭРНИНДЕ

            

Тёппелерин ёмюрлюк къарла, бузла басхан тауладан сууукъ жел, бёрю улугьанлай, сызгьырып жетеди. Ачы жел, къара жел.

Чынгыл къаяны ортасына жетген жерде къая эринге илинип, аны жарылгъанларына тамырларын терен ийип, сюйгенле бир бирлерин къучакълагъанча, къызыл ташлагъа жабышып, бир жангыз терек ёседи. Ол тийреге къалауур болгьанча сюелип, кёп затланы кёрген, кёп затлагьа шагъат болгьан, къарт терек. Бутакъларын кёкню бийигине созуп, кечеги айны бетин сыларгьа огьесе кюнню алтын тыякъларын саулай да кеси тутаргъа сюйгенча, алай турады, ёхтем къарап. Тёп-тёгереги уа чынгыл къая.

Тюбюне къарасанг, ташны ташха ургъан тауушу бла битеу да ауушну толтургьан деменгили черек суу тюз да узун жипге ушайды. Алай гитче кёрюнеди. Терек анга эрттеден бери къарайды, кёп заманланы ичинде аны сууу таркъаймай барып тургъанына сейир этеди. Кеси да къайдан келеди, аллай бир заманны ичинде тауусулмай къалай турады, баргъан а къайры эте болур? Азмыдыла кёп заманладан бери жеринден тепмей тургьан терекни соруулары. Аллайланы эсгере башласа, ол терен сагьышлы болады.

Баш жанында уа тюрлю-тюрлю суратлагьа ушагьан булутла желден къача, бир-бирин оза, къаяны теппесин да сылай, кёз-кёрмезге ауадыла. Терек да аланы кенг чапыракълы бутакъларын булгъай ашырады, ызларындан кёпге дери къарап турады.

Ала анга келедиле, аны шуёхларыдыла. Айланнган жерлеринде кёргенлерин айтадыла. Ол а аланы айтханларына сейир этип тынгылайды.

Ол кеси да бир гитче булутчукъ окъуна болса, бийикге чыгьып, сора учуп, учуп, саулай да жер башында хар затны да кёрюп, алай къайтыр эди. Жашау алай къысхады, дунияда уа къаллай бир сейир зат барды, кёрюрге, билирге да сюесе. Терек биледи ол умуту толмазлыгьын. Аны ючюн ол аланы бир айтхан сёзлерин да ычхындырмай тынгылайды, терен сагьышлы болады. Сора узун кечеледе ол эшитгенлерин татлы тюшлеринде кёреди.

Алай сакъламай тургьанлай жел жетеди, ачы жел, къара жел, булутланы урады, жаяды, чачады, алайдан думп этеди. Ол аланы жаууду, ол терекни да жаууду. Жел сюймейди шуёхлукъ жюрютгенлени. Аны кесини да жокъду шуёху.

– Ол деген не затды, кеси да кимге керекди?

– Мен желме! Бир затха да бойсунмайма. Сюйсем учама, жетеме да болгьаны ууатама, чачама, тенгизлени толкъунларын кёкге жетдиреме, деменгили тереклени тамырлары бла суууруп чыгьарып, сызып ийсем, узакъгьа учурама, сюйсем а, бош башын сылап, алай кетеме. Мен хар нени да кёреме, мен билмеген бир зат да жокъду. Сюйсем кечеме, сюйсем а… А, биягьы терек, башын да ёхтем тутуп, къая эрнине жабышханлай. Угъай, менме мында ие, манга бойсунургьа керексе, аллымда башынгы иерге.

Булутланы алайдан къыстагъандан сора, къаяны ёрге жанындан энишге, сызгьырып, тегерекни да титиретип, деменгили ташланы бир-бирге уруп, от чакъдырыучу жел кесин эмен терекге атады. Урады, тюеди, жан-жанына аудурады, алайдан энишге чартлатыргьа кюрешеди, ачы жел, къара жел.

Кёп кюрешеди тёп-тёгерегинден юфгюрюп, болсада умутуна жеталмады. Терекге къая да болушду. Ол аны кесине къаты къысды, жибермеди. Къая да желге къажау болду, ол да желни сюймей эди. Ненча кере билмей тургьанлай жетип, юзюп, кесек-кесек этип, тюбюнде баргъан черекге атханды. Ол да аланы толкъунлары бла тунчукъдура, алайдан узакъгъа алып кетгенди. Къая да сюймейди желни, сууну да.

Жел умутуна да жеталмай, терек бла урушда къарыуун да тауусуп, къысха-къысха солуй, «энттада къайтырыкъма» дегенча, артына къарай, алайдан ташаяды.

Къарт терек а дагъыда бир сермешден къутулгьанына шукур эте, бутакъларын бийикге, кенгнге да жайып, башын да артха атып, ёхтем къарайды аллына, энтта да кесини жашауун сакъларгьа хазыр болгьанын билдире.

Тёппелерин ёмюрлюк чыранла бла бузла басхан тауладан бёрю улугьан таууш этип, сызгьырып, биягьы сууукъ аяусуз жел тёгерекни титиретип жетеди, ачы жел, къара жел.

Жашау ючюн кюрешни къазауаты жангыдан башланады.

ЗАМАН БЛА ТАШ

 

Желле жалай, жауунла да жууа кьая чукуюн, аламы берген болурла ташха бу тюрлю сыфатны, огъесе эртте, бурун заманлада, аллай мазаллы адамламы жашагъандыла, быллай уллу ташны келтирип, тау башына орнатхан. Къалай-алай эсе да, бюгюнлюкде да, малкъар ауузларындан биринде, черекни онг жанында, бийик тауну башында, уллу, тёгерек таш турады, башын да артхаракъ атып, саулайда ауушну кьалаууру кибик, сир туруп, сюеледи кьая таш – ёхтемликни сыныча, ёмюрлени шагьатыча, мингле бла жылланы ичинде табийгьатны кёп тюрлю сынауларына чыдай келген къара таш, сууукъ таш.

Нечик эртгеден тура болур къая башында ёмюрлени келечиси? Бирде кюнню исси таякълары аны кюйдюрюрле, къыздырырла, жандырырла, кюл этерге кюреширле, жокъ этерле. Боранла жетерле да, ташны алайдан ташайтыр ючюн, ёшюн уруш этерле, жан-жанындан туруп, юфгюрюрле, тюбюнден-башындан ётюп, ёхтем ташны ууатыргьа бары кючлерин салырла.

Къышны ачы кезиую келсе уа, андан сора башха затны кёрмегенча, битеуда сууукьла, саулайда кючлерин анга буруп, аркъаланы къалтырата сызгьырып, жетерле, ташха жабышырла, къар бла бастырып, юшютюрге кюреширле, бузлатыргьа ёхтемликни сыны къара ташны.

Алай таш ауурду. Ол ёмюрлени шагъатыды. Боранла, желле, жауунла, исси кюн таякъла – ала неледиле. Бир кюн бири келир, экинчи кюн  башхасы. Къара муратларын толтурургьа кюреширле. Болсада, умутларына жеталмай, къарыуларын да тауусуп, талакъ солуу эте, ызларына кьайтырла.

Таш ауушну сакьлайды, ол аны кьалаууруду. Анга алайдан кетерге арталлыда жарамайды. Аны бери андан салгьандыла, бийикден къарайды, узакьгьа кёреди.

Ма къайын терекчик да андан келип кьоннганды ёмюрлюк ташны къатында — желден, борандан сакьлар деп. Неда кьыйын кюнюнде ташха таянырча. Гитчечик, кьарыусузчукь, бир ариу затчыкъ. Акь, кьара-къолан бутакъчыкълары бла. Шош желчик урса окьуна, асыры къоркъгьандан кьалтырап тохтар, чапыракъларын да бир бирге уруп. Бираздан, ёсер да кетер, алай бийик болур, ташны башындан къарап тохтар, бутакъларын бий-икге, кёкге созар. Жаш келинчик кибик, ариучукъ.

Таш аланы кёплерин кёргенди. Бирлери арлакъда ёсер эдиле, бирлери уа ташха жууугьуракъда. Харипчикле, ала да кеслерин бир кёп жашагъан суна болурла. Ташны ёмюрюне кьарагъанда, аланыкъы бир кесекчикди, жангыз да бир такъыйкъа.

Ма, таш десенг. Аны ёмюрю узакъды. Къаллай бир жашагъанын ол кеси да билмейди. Узакъды аны ёмюрю, бек узакъ. Тауну башындан къа-райды, битеу ауушну кёреди. Ол эс бурмай хазна бир зат да къутула болмаз. Эртгенликде туруп, кюнню жылы таякъларын кёрсе къууаныр. Къара булутла кюнню жарыгьын жапсала уа, ачыуланыр, бек ачыуланыр. Сюймейди ол аланы, кёрюп да болмайды. Ала жылыуну тыядыла ташдан, жылыуну.

Бюгюн  таш, башха заманладача болмай, нек эсе да, бир бек мудахды. Аны къайгьыларын чачыучу сиркиу желчик да кёрюнмейди. Баям, биягьы акъ булутланы къуууп, тауладан аугьан болур.

 Ол кезиуде таш, кёзлерин къаты къысып, терен сагъышха кетер. Ёмюрледен бери кеси кёрген кёп затланы эсине тюшюрюр. Дайым къатында тургьан шуёху заман бла ушакъ этер. Ауушну бирси жанында таудан тёгерек-башны титиретип, гюрюлдеп, от чыкъгьанын да сагьыныр. Ол заманда таш къалай къоркъгьан эди, къалай къалтырагъанын иги кесекге дери тыялмай тургьан эди. Азчыкъ къалгьан эди да, тауну башында ауушну теренине кетерге.

Бир аздан, элгенип уяннганча, кёзлерин ачды, башын артхаракь атып: «Хау, эсиме тюшдю. Заман, санга да айтхан эдим да бир жол аны юсюнден, унутмай турамыса? Бир кере экеулен келген эди бери. Бир къыз, бир жаш. Артда ала… Тохта, эсиме тюшюрейим, кьачан эди?.. Энди эс этдим. Ол жыл, элия уруп, терекни бутагьын жандыргьан эди. Хау, тюздю, эртте болгьан ишди. Эсингдемиди?

-Мен  Заманма, бир затны да унутмайма. Озгъан да эте, келе да турама. Алай бир зат да эсимден кетмейди. Ма, бу  таула  тургъан жерледе  къум  тюзле  болгъанын  билеме.  Терен тенгизлени орнуна уа бийик къаяла  эдиле  бир  кезиуде  уа, ол сен айтханны да унутмагъанма.  Къыз жыр айтхан эди. Ай жарыкъ кенче. Жарсыулу хапар..

— Ингир ала эди. Экеулендиле. Тёбентин келедиле. Кюн да, кесини борчун толтуруп, таула артына ауаргъа хазырланыпды. Алда келген тауда ёсген чинарча субайды. Бийик ёсюмлю жаш. Инг башында ушкогу бла, терк-терк ызына къарай келеди, сол къолу бла нёгерине болуша. Ол а бир назик затчыкъ. Юсюнде да акъ жыйрыгъы бла. Абына-абына, сюрюше, нёгеринден айырылмазгъа кюреше. Экиси да таш таба ёрлеп келедиле. Къалай эсе да, бир бирлерине болуша, къысха-къысха солуй, ташха ёрлегинчи ала жюрюшлерин тохтатмадыла. Ары ёрлегенден сора, дагъыда тёгерек башха бир къарап, сыртларындан тюшюп, башларын бир бирлерине жетдирип, солууларын ала, ауузларындан сёз чыгъармай, бираз жатдыла. Сора кезиу-кезиу туруп, аууш таба къарайдыла. Баям ала бар узакъдан келедиле, кеслерини да бир къоркъгъан жерлери барды.

Таш ары дери да кёре тургьанды адамланы. Айлана келип, аны башына чыкыъаны болса, жан-жанларына бурулуп, хахай этип къычырырла. Ала аны бла не айтыргьа сюедиле. Ким биледи, къууаннганмы этедиле алай. Сейирдиле бу адамла, миндинг эсе – миндинг, ёрлединг эсе — ёрлединг. Къычырыргьамы керекди да.

Бирде уа абирек жаш келген эди алайгьа, ол да эсимдеди. Юсюнде узун, къара жамычысы, башында аллай бетли башлыгьы. Таш артына да бугъуп, ол жаулары бла кёп уруш этди. Сора, бир заманда кьара булутчукъ жетди да, анга кирип, думп болуп кетди. Ташха да кёп жарала тюшген эди ол кюн. Ма бюгюнлюкде да тура болурла аны юсюнде кьоргьашин окьла. Ангылаялмайма бу адамланы, тынчайып жашаргьа бир да сюймейдиле. Къуру да бир зат излегенлей турурла.

Алай бу экиси уа аланы бирлерине да ушамай эдиле. Таууш этмей, бир бирлерине кёп затла шыбырдадыла. Асыры тынч айтхандан, таш окъуна эшитмей эди аланы сёлешгенлерин. Бирде, аякъларын ташдан энишге салындырып, бир бирлерин къучакьлап турдула. Бирде уа, сыртларындан жа-тып, кёкню бийигине къарай эдиле.

Бираздан, алтынчач кюнню таула артына ашырып, къаракъанат жетди. Бир такьыйкъаны ичинде, кьарап-къарагъынчы, жарыкь ауушну ауанагьа ал-дырды, бир зат да кёрюнмей, къарангы болду да къалды. Ол экиси уа аны эслемейдиле. Ала нени да унутхандыла. Алагьа кече-кюн, кьарангы-жарыкъ да жокьдула, алагъа бир зат да керек тюйюлдю. Ала жаланда бирге болургъа сюедиле, бир бирни сюерге. Андан башха алагъа зат керекмейди.

Бир заманда алайгьа Ай келди. Толу Ай, ариу Ай. Жарыкь жулдузларын да ызындан тизип. Къарангы кечени олсагьатлай жап-жарыкъ этди. Баям, Ай аланы кёрюп къайтхан болур эди алайгьа. Жулдузла уа тепсейдиле аны тёгерегине. Таш аллай жарыкь кечени бир да эсине тю-шюралмайды.

Ай кёп турду алагъа къарап, эки сюйгенни кечелерин жарыкъ этип. Нечик ариу эди  Ай жарытхан ол кече.

Сора къыз да, жаш да ёрге кьопдула, кьолларын Айгьа узатып, бирден жыр айтып башладыла:

-Бийикликни чексиз кёгюнде, акъ чырагьы бола аламны.

 Таугъа, тюзге нюрюнг тёгюле, Сен бар жерде жокъду къарангы.

 Бизни жарыкъ, ариу айыбыз, элтчи бизни узакъ жерлеге.

 Жарыгъынгда учар атыбыз. Жетдирмейин боран желлеге.

—

Къалай жырлай эдиле  ала, ах къалай. Мингле бла булбулла алайгьа жыйылгьан сунар эдинг… Угьай, аны сюйгенле жырлай эдиле, сюйгенле. Ала айны махтадыла, жарыкъ жулдузланы, алтынчач кюнню, кёкню, жерни, черек сууну, ташны, агьачны, жаз башында къар тюбюнден чыкъгьан жанкьоз гюл­ню, саулайда битеу къудуретни. Аны жаратханнга ыспас этдиле, махтау бердиле. Ала сюймекликни жырын айта эдиле, сюймекликни азатлыкь жырын, тауусулмазлыкъ жырын, акъ жырын. Ай жарыкь кече.

Таш ауурду, ол къалкъыргъа бек сюеди. Жыр тауусулгьунчу окъуна жукьлап кьалды. Анса да кёп тургьан эди ол кесин жукъугьа хорлатмай. Жукъласа уа, тюш кёреди, анда уа, сюйсе кьуш болур, къанатларын бир къакъгьаклай битеу ауушну учуп чыгьар. Бирде уа, акъ булутчукь бо­лур да, сиркиу желчик бла ойнай-ойнай, тауланы ары жанына ётюп кьайтыр. Аны антлы шуёху, сиркиу желчик тауну ары жанында бек сейирди дегенди. Анда уллу тенгиз барды. Ол аны толкъунларын чайкъатып ойнайды. Алай хычыуунду дейди. Таш аланы кёрюрге сюе эди – уллу тенгизни толкъунларын.

Тюш дегенинг алай иги затды. Сюйсе уа, тюшюнде ол, ма сюйсе уа… Не сюйсе да, ол болур. Таш аны ючюн ашыгьады жукъларгьа.

Танг иги да жарыгьынчы, ташны ачы кьычырыкъ таууш уятды. Тиширыу, онг къолун аууш таба буруп, нёгерине бир зат кёргюзте эди. Къызны тауушун эшитгенлей, жаш эрлай турду, аны кьатына келди. Экиси да аууш таба кёп къарадыла. Бир аздан, кьолларындан тутуп, бир бири кёзле-рине къарап тохтадыла. Ала алай кёп турдула.

Энди Таш да эследи бу экеуленни къоркъгъанларын. Къара жамычылы эр кишиле таугьа ёрлеп келе эдиле. Ушкок бурунларындан да отла жана, кеслери да асыры кёпден, тюз да къумурсха уя жайылгьан кибик, ташха жууукълаша келедиле.

— О, налатла, — деди жаш, — ала бизни  мында да тапдыла, къутулалмадыкъ да. Тау башында окъуна жокъду да тынчлыгъыбыз. Баям бу дуниябызны къадары алай болур. Къоркъма мен сени алагъа берлик тюйюлме. Санга аны ючюн деп  тюбемегенме. Аллах бизге сюймеклик берди. Ариу саугъа, сыйлы саугъа этди. Была уа аны бизден сыйырыргъа умут этедиле. Жахилле, сюймеклик сынамагъан харипле. Мени жаным ауруйду  алагъа. Мен энтта да бир жер билеме, ахыр жер. Ары барайыкъ. Анда бизни табалмазла. Биз анда кесибиз сюйгенча жашарбыз.

Жаш бла къыз, къолларындан да тутуп, кёзлерин бир бирден алалмай, къая эрнине сюелдиле. Сора, терен ахтынып, кюннге да ахыр кере къарап, къаядан энишге атладыла…

Андан бери къаллай бир болду? Тау череги тенгизге кёп суу ташыды. Эх, заман, заман! Не зат кёрмеди, сынамады къара таш, ёмюрлени саркьыуунда, тау ауузну къалаууру, озгъан ёмюрлени шагъаты.

         Эсингдемиди,  Заман,  бир кере уа былай болгъан эди…

                               АКЪСАКЪАЛНЫ     ОСУЯТЫ

Андан бери талай жылла оздула. Сабийле тууа, жашдан къарт бола, кёп тёлю бир бирлерин алыша барадыла. Бу таурух а ныгъышлада айтыла, аууздан — ауузгьа ёте, бюгюнлюкде да хапкъны эсинде сакьланады.

Ол заманлада адамла хаж къылыргьа жаяу баргъандыла. Жаяу дегенде да, аты болгьан атына, эшеги болгь­ан эшегине жол азыгъын, кийимин жюклегенди. Ма бир жол тау элледен биринден къауум адам Мекка-Меди-нагьа тебирейдиле.

Азмы-кёпмю бардыла, тенгиз жагьада бир тюрк элге жетдиле. Алайда жашладан бири къаты ауруйду, онгсуз болады, андан ары баралмайды. Нё-герлери тилеп, аны бир тюрклюню юйюнде къоядыла. Бир ыйыкъдан сора ол, аурууну хорлай, иги жанына айлана тебирейди.

Бир кюн жаш тенгиз жагъагъа барады. Бир дуппурда олтуруп тургьан кьартны эслейди. Къарт дегенде да, узун, чыммакь сакъалы бла, эрттегили къартладан. Анда, бир сейирлик зат кёргенча, къарамын Шымал жанына буруп тура эди ол. Сора къоюнундан къамиш сыбызгъыны чыгъарды да, аны согъуп тебиреди. Жаш аны къатына жууугьуракъ барды. Къарт болса да, акь шинли, ариу къаны болгьаны кёрюнюп тура эди. Бу элни адамына уша-майды.

Бираздан ол къарт сокьгъан макъамлагъа эс буруп башлайды. «Да быланы уа мен да эшитгенме, билеме. Аланы сокъмагъан бизде хазна сабий окъуна жокъду. Тохта, сыбызгьы да къамишден ишленип, да бу бизни таулу сыбызгьыды», -. дей кеси кесине, къартны аллына барады: Ол а, аны кёргенлей, сокъгъанын тохтатады; сыбызгъыны уа къоюнуна букъдурады.

Жаш, къартха бурулуп, салам бергенден сора: «Сен кимсе? Тюзюн айт. Неда таулуса, неда таулу кишиден бла къатындан туугъанса. Бизни макъам-ланы къайдан билесе»,- деп сорду.

Аны эшитгенде, акъсакъал, элгенип уяннганча, титиреп, жашха къарамын буруп тохтады. Ёрге къобар акъыл этди да, болалмады. Сора онг къолун келгеннге узатды. Аны кёргенде, жаш аллына барып, къолтугъундан тутуп, ёрге къобарды.

Ола, къалтырай жашны башын, ингбашларын да сылады. Сора: «Кийиннгенинге кёре, сен таулуса, мухар бёркюнг. чепгенинг, белингде къара къаманг. Бир заманда мен да алай кийиучю здим. Атам берген къамам бюгюнлюкде да сакъланыпды», – деди. «Хау, сен тюз айтаса, мен таулума. Бу сенден эшитген макъамланы да манга атам юйретген эди. «Сора таулуса» Аллахха шукур! Эшитгенди ол мени тилеклерими. Энди ёлсем да къайгьырмайма. Осуятымы этер адам табылды»,-деди акъсакъал

Кюн орта болур эди. Жашил дуппурну башында бир акъсакъал бла жаш адам, озгъан ёмюрлени бла бюгюнню шагьатларыча, бирде тенгиз таба кьарай, бирде уа башларын жерге ие, кёп хапар айтдыла. Айтхан къарт эте эди, жаш а тынгылайды.

-Айтчы, балам, сен къайсы элденсе, ауазынга кёре, бизни аууздан бо-лурса дейме?

-Мен Ючкумелденме. Атам, аны атасы да анда туугъандыла. жашагь-андыла,  ууахтылары жетгенден сора ол элде асырапгьандыла. Къул, бий да тюйюлбюз. Кеси къыйыныбыз бла жашап келебиз. Мал кютебиз, сабан сюребиз. Кишиге хатабызны жетдирмей. халал кььйыныбызны ашайбыз. Къартыбыз, жашыбыз да бардыла, Ууахтысы жетген кете барады, къалгъанла уа жашау этебиз. Элибиз а бизни ариу тау ауузну ичинде, юч суу къошулгъан жердеди. Андан айтылады Ючкюмел деп да. Бек улусу уа – Бахсан череги.

-Оллох, оллох, дуния сейир тюйюлдю де да тур. Да мен да анданма. Черекни шорхасындан сууун ичгенме, жайда кюнлюм бетинде кьойла кютгенме, маракосундан ашагьанма. Къышда уа бузда бугъа мюйюзден ишленнген хайнухну къамичи бла тюйдюм, сережеле бла тёшлеринден, сыртларындан  учдум.

Хар айтханы кёз аллына келгенча, хапарчы, къарамын бир жанына бургъанлай, бираз турду. Сора нёгерине, бир ачыу зат эсине тюшгенча. мудах болуп, сен кьайсысыны жашыса, деп сорду.

-Атамы аты Махмутду. Биз тёрт жаш болабыз. Мен гитчесиме. Атым Алийди. Юч кьарындашым юйдегили болгьандыла, мен а алыкъа угьай. Атамы осуятын толтура, хаж кьылыргъа чыкьгьан эдим. Былайгьа жетгенлей, ауруп, андан ары баралмай турама. Энди игиракъ болгьанма, нёгерлерими кьайтырларын сакълайма.

Хапарны эшитгенден сора къарт бираз жарыды. Жашны къучакълады: «Атанг эсимдеди, Ол менден гитче эди. Мен аны тамата къарындашы Хасан бла тенгме. Ала тирменден ёргерек жашаучу эдиле. Атым а Жантуугьанды. Алай элде Къаракиши деп биреу бар эди, аныкъыладан сунуп, андан ачыуландым. Ол адамны юсюндена не айталлыкъса», – деди.

Танымайма, алай аны юсюнден эшитген хапарны айтайым. Мен туугъунчу болгъан ишди. Ол сен айтхан киши Хасан бла бирге  уугъа кетип, андан къайтмай къалгъанды. Атам айтыучу эди, къарындашым нёгери ючюн анга дерт жетдирген эди деп. Ёлюгю окъуна табылмагъанды. Юйдегиси жокъ эди. Бир аман адам болур эди ансы бюгюнлюкде да сабий бузукълукъ этсе,  ой, сен аман Къаракишини деп урушуучудула. Иги бла аты бир да сагъынылып эшитмегенме.

-Ай, аперим Хасан, аперим. Мен этерик ишни сен этдинг татлы тенгим. Хасана кеси саумуду?

-Сени жашар жылларынг мындан арысында да кёп болсунла, ол ауушханлы жети ташуул озгъанды.

-Да алай эсе сыйлы Аллах жаннетлеринден юлюш этсин анга. Ол Къаракишини хатасындан манга элимден, журтумдан, халкъымдан да айырылыргъа тюшген эди. Кёп къыйынлыкълада сынадым, бир къууанч кёрмей жашаууму да ётдюрдюм.

Гитче эгечим бар эди Зухура деп. Суу суратча, бир ариу затчыкь. Экибиз да гитчелей, атадан, анадан да ёксюз къалып, жууукъларыбызда ёсген эдик. Бираз уллуракъ болгьандан сора ата юйюбюзге къайтабыз. Жерибизни ишлей, аны бла кечине турабыз. Эгечими орамгьа чыгьарын сюймейме, адам кезюнден къоркъама. Жашагьан ёмюрюмде кёп жерледе болдум, кёп халкъланы ичинде айландым, алай, Зухурача, ариу тиширыу кёрмегенме. Эгечимди деп айтмайма, тюзю алайды.

Алай ариулугъу анга жау болду. Бир жол, нёгерлери бла суу алыргъа бара тургьанлай, муну Къаракиши кёрюп къояды. Андан сора келечиле жиберип, къызны тилеп тебирейди. Ол а унамайды. Бир кере ишден юйге келсем, эгечим босагъада олтуруп, мудах болуп тура эди.

— Сен кетгенлей, Къаракиши келди. Айтханыма бой салмасанг, Жантуугьанны ёлтюрлюкме, – деди. Аманлыкъ ишни кьолгьа алгъан, аны этмей къоймаз. Кесибизге тюз оноу этмесек, ол бизге мында жашау бермез, – деди.

Сёзюн тауусуп, згечим кёзюме къарап тохтады. «Да алай зсе, аны алгь-аракъ мен ёлтюрейим. Сора бизге киши да чырмау этмей жашарбыз» — дедим. Эгечим унамады. «Мурдарла болуп элге къалай чыгъарбыз. Огъурлу атыбызны атын кирге къалай бояйыкъ»-деди. Аналыкъ, эгечлик да эте эди ол манга. Мен да аны айтханын жерге салмагьанма бир заманда. Танг аласына дери оноулашдыкъ. Ол кюнледе тёбен элден хаж къылыргъа адамла барлыкъ эдиле да, алагъа къошулуп, бу тийреледен узагьыракъ кетер акъыл этдик.

Зухура жол азыкъ хазырлады. Мен а кийим болгьанын, жатар жерни артмакълагъа жыйып, эшегибизге жюкледим. Кече ортасында, энди адамла тынчайдыла дегенден сора, эгечиме эр киши кийимле кийдирдим да, жолгъа чыкъдыкъ. Сора хаж къылыргъа баргьанлагьа тюбеп, ала бла бирге тебиредик.

Жолну къыйынлыгъыны несин айтаса. Кесинг да сынагъан болурса. Арбазынгдан чыкъсанг окъуна жунчуйса. Бизни жолубуз  узакъ эди. Кёп эллени, журтланы артда къойдукъ. Череклени юслери бла ётдюк, арталыда сёзюн ангыламагьан миллетлени жерлери бла да келдик. Ач, суусап болургьа да тющдю. Ахырында Тюркге жетдик. Уллу эл тийресинде тохтадыкъ. Ата журтубузгьа ушаш тауу, тёшю да бар. Таза черегин а бютюнда бек жаратдыкъ. Эгечим бла оноулашып, алайда къалыр акъыл этдик. Экинчи кюн бизни жолубуз алайда тохтагьанын нёгерлерибизге билдирдик. Ала да жолларына кетдиле, биз а фатар тутуп, ол элде къалдыкъ. Фатарны иелери эки къаратон къартла эдиле. Кеслери да бир огьурлу адамла. Тюз да сабийлерича кёрюп тебиредиле. Зухура юй жумушну алагъа жетдирмейди. Мен да бир бай кишиге жылкъычы болуп ишге тохтадым.

Аз-аздан элни адамы бла шагьырей бола тебирейме. Шуёхла да чыгьа-дыла. Къоншум Камал бла бютюн да иги  болабыз. Терк-терк бир бирге бара турабыз. Тийрени къызлары Зухура бла танышадыла.

Элни адамы аман тюйюл эди. Жарлы къайда да жарлыды. Битеу да къайгьысы — юйюн, юйдегисин кечиндирген. Сабандамы, малдамы болады, танг аласы бла юйюнден чыгьады, сау кюн белин тюзетмей ишлейди. Къол къыйыны бла жашаргьа кюрешеди. Алай кюнлерин кетюралмагьанла, гыржындан эсиргенле да къайда да табыладыла.

Эгечими ариулугъу битеу элге хапар болуп жайылды. Мен къолунда ишлеген бай да аны эшитди. Бир жол манга: «Эгечинги келтир да, юйде сабийге къарасын. Аны да хакъын тёлерме. Экигиз да хайыр этсегиз, теркиракъ юй алырсыз. Ёмюрюнг фатардамы кетерикди»,-деди. Ингирде оноулашдыкъ да, экинчи кюн Зухураны ишге элтдим.

Ол да, кесин жарашдырып, тап ишлеп тебирейди. Бир ыйыкъ, эки ыйыкъ озады. Бир ингирде эгечим айтады: «Бир къара кишиден къутулабыз деп, журтубузну къоюп; жер этегине келгенбиз, болсада умутубуз биз сюйгенча болмады. Андан да къарасына тюбегенбиз. Бу манга хата этмей къоярыкъ тюйюлдю. Былайдан да теркиракъ кетейик».

— Аллах юйюнгю къурутсун, – дедим. Бизни тынчлыгьыбыз къуругьан кёреме. Алай эсе, тамбланы бир тёз. Жылкъыдан бир къауум атны айырып, къоншу элге элтирге керекди. Ол жумушну тындырып келгенлей, хакъымы да алырма, сора экинчи кюн а былайдан кетербиз.

Танг жарыгьы бла жылкъыдан юч ажирни сюрюп, жолгъа тебиредим. Терк кьайтыргьа адыргы этип ёлеме. Эгечими кёзлери да бир бек мудах эдиле да, анга жарсыйма. Жол жууукь тюйюл эди. Болсада, жумушуму да этип, ашхамгъа элге кьайтама. Орамда къауум-къауум тургъан адамланы эслейме. Салам берсем, саламымы аладыла, алай кёзлерин а букъдурадыла. Была манга былай этмеучю эдиле деп, табанларым бла атны быгьынларына жетдирип, жюрюшюне кьошдурама. Байны юйюне жетсем, тийре, арбаз да адамдан толу. Мени кёргенлей, бир жанына туруп, жол бередиле.

Сени жауунг да аллайны кёрсюн. Арбазда эгечим жатып. Кийиминде жылтырмагъан жери жокъ, чачакъ-чачакъ болуп, къыптысы къарнына чанчылып, тёгереги уа къызыл къан. Не этерге билмейме, къычырама, атын айтама, ёрге тур дейме, кётюрюп кюрешеме. Алай булбул аууазлы эгечими ауузундан сёз чыкъмайды.

Къутургьан бугъаныча, кёзлериме къан чапды. Тюзлюкню анасы ёлген эсе бу дунияда, аны борчун мен толтурайым дедим. Бай болгьан отоугьа тебиредим. Дайым эшигин сакълап тургъан эки къалаууру бар эди. Мазаллы кишиле. Аладан бири окъуна мени тыяргьа базынмады. Бир жанына туруп къалдыла. Эшиклени аягьым бла уруп ачдым. Ол малгьун къатыны бла тапчаннга олтуруп тура эди. Мени кёргенде, къалтырады, бир затла мурулдаргъа кюрешди. Алай мен аны эшитмей эдим. Билегинден тутуп, арбазгьа сюркеп чыгъардым. Алайда ёлтюрейим дел акъыл этдим. Дагъыда мёлек кибик эгечими къаны тёгюлген жерде харамны къалай жанын алайым дедим да, ат орунланы ары жанында мешхут жыйылгъан жер бар эди, алайгьа элтдим. «Сен жаланда быллай жерге тийишлисе», -деп, атамдан къалгьан кьамам белимде эди да, аны бла ол адамны боюнун тартдым.

Андан сора, Камал шуёхум биреулен бла жетип, къолларымдан тутуп, алып кетгенлери эсимдеди. Экинчи кюн уяннганымда, ючюбюз да дорбунда жатып тура эдик. Камал дорбун аллында, биз экибиз теренирагьында. Мени тепгеними эслеп, шуёхум къатыма келди, сора былай айтды: «Энди сен жанынгы сакъларгъа керексе. Байны жууукълары кёпдюле. Ызынгдан тюшерле. Бу тийреледе къалсанг, табарла. Не къадар да узакъ кетерге кюреш. Бу жаш кемеде ишлейди. Сени биргесине ишге салыр. Къолундан келгенича, болушхан да этер. Биринчи жыллада алай кечин, андан арысында уа Ал­лах болушсун. Мен а, ызыма къайтып, Зухураны ахыр жумушларын тындырайым».

Къартлыкъ къысып, бери келип тохгагьынчы, кёп жерледе болдум. Мисирге да бардым, Индиягьа дери да жетдим. Къарангы кечеден эсе къара адамлны да кёрдюм, Элледе, шахарлада да жашадым. Ахырында уа ма былайгьа келип тохтадым.

Былайгьа нек келгенсеми дейсе? Тенгизни онг жаны бла ёрге къарачы. Анда, узакъда, тауланы акъ тёппелери азчыкъ кёрюнедиле. Сен жаш адамса, кёзюнг жетерге керекди. Ма ол жанындады бизни элибиз. Бери келгенли, ары къарап, сабий заманларымы эсиме тюшюре, журтумдан тансыгъымы алып тургъанма. Энди мен аланы кёралмайма. Кёзлерими ау басханды.

-Аллай бир заманны узакъдан къарап, журтунга термилип турмай, элинге нек къайтмадынг?

-Аны сагъышын кёп кере этген эдим. Шёндюгю акъылым болса, Ким биледи, къайтхан да этер эдим. Алай кимге барлыкъ эдим? Къазакъ бёрючю жангыз къалгъан эдим. Эллилерим эгечинга къайдады деп сарсала, не айтырыкъ эдим. Адамланы кёзлерине къалай къарар эдим? Ма, аны ючюн къалгъан эдим мында. Энди уа заман озду, кетди. Жылларым ёмюр таууму башындан энишге  къыстау тебирегендиле. Ахырына кёп къалмагъанды. Къалай барайым. Ай, медет. Элибизде ныгъышда ол огъурлу къартланы бир кёрюп, къатларында жангыз сагъатчыкъ лкъуна олтурсам эди…

— Сен алай айтма. Бираздан нёгерлерим къайтырла. Сыртыбызгъа кё-тюрюп элтерге тюшсе да, Аллах бирди, сени мында къоймакъ. Жетдирирбиз элибизге. Ичерсе алыкъа Бахсанны таза гараларындан, ариу хауасы бла солурса. Уллу ныгьышда сыйлы жер сеники болур. Атамы атындан кесим къарарма санга, юйюмде тутарма. Бир кесек тёз. Кёрюрсе атанг, ананг туугьан жерлени.

-Аллах сени манга жолукъдурду эсе, энди сен мени осуятыма тынгыла. Мында дуниямы алышыргъа тюшсе, сен мени бу дуппурда асырарса, жа-назымы кесинг этдир. Сау-саламат элибизге жетсенг, ныгъышда къартлагьа менден салам бер, журтума термиле, узакъ жерледе ёлгеними хапарын айтырса. Ныгъыш таурухларына къошсунла. Сен а, не да этип, юйюнге жыйыш. Тыш жерни кюню элингдеча жарытмаз, жулдузлары да алай жылтырамазла, оту уллу болса да, сууукь кюнюнгде жылытмаз.

Акъсакъал ючюнчю кюн ауушду. Осуятын толтура, Алий аны айтхан жеринде асырады. Къонакъбайына айтып, уллу таш келтиртип, къабырына орнатды. Юсюнде уа былай жазды: «Аллах, бир инсанны да сен журтуна термилтме».

Тенгизни ары жанында, бийик жашил дуппурну башында жангыз къа-быр барды – эрттегили къабыр. Сын ташы да, чёге-чёге, жер бла тенг бола башлагъанды. Алай жазыулары алыкъа билинедиле: «Аллах, бир инсаны да сен журтуна термилтме».

                        КЪАЙЫН       ТЕРЕК

Анда, Малкъар ауушладан биринде, бир бийик дуппурну башында, кенг чапыракълы бутакъчыкълары бла да тёгерекге ауана этерге кюрешип, бир жангыз терекчик ёседи, гитче къайын терекчик, бир ариу затчыкъ. Ол ары къайдан, къалай чыкъгъан болур — жангызчыкъ, акъ-къара къоланчыкъ. Баям ол аны кеси да билала болмаз.

Кюнню жарыгъы бла тенг уяныр, эрттенлик чыкъ бла бетин жууар,  тёгерекге-башха къарап, хар кёргенине эс бурур, сейир, тамаша этер, бутакъларын булгъап, кесине чакъырыр, бирине къалмагъанлай салам берир. Таш жарылгъаннга илинип  ёсген къызыл гюлню да унутмаз. Терекге къысылып, кечесин ётдюрген къоркъакъ къоянчыкъны  башын сылар, зынгырдауукъ жырчыгъы бла битеу ауушну  толтургъан булбулну бийикге кётюрюр. Бутакъларын ёрге тутуп, къарс къагъар, чапыракъларын къагъып, шыбырдатыр, кюнню исси таякъларындан букъгъанлагъа ауана берир, бутакъларын жерге жетдирип ийилир, битеу да къудуретни жаратханнга баш урур – кюнюн алай эте оздурур.

  Кечени къарангысы тёгерекни жабып тебиресе уа, мудах балур, башын жерге иер, хар тауушдан да къоркъа, элгене, къалтырай-къалтырай, тангын алай атдырыр. Тамбла уа жашау биягъыча башланыр.

  Алайгъа бир ажашхан жолоучу неда малчы келир. Терек салкъынында олтурур, жол азыгъындан ашар, сусап ичер, таянып солур, эс табар, терекни бутакъчыкъларын сылар, чапыракъларын уппа этер, дунияны жаратханнга да шукур эте, жолуна алай тебирер. Ма, аллай кюнледиле терекчикни бек насыплы заманлары.

Бир жол, хар замандача, терекчик аууш таба къарап тургъанлай, терк окъуна кёкню къара булутла жапдыла, тёгерек къарангы болду. Саулай да ауушну титиретип элия атылды. Ачы, сууукъ тамычыла терекчикни тюйюп башладыла. Кюнню  жапдыла, тёгерек къарангы болду. Чапыракълары бир бирге жабышдыла, бутакълары жерге жетдиле. Тамычыла къатыдан къаты тама башладыла – бузла кибик сууукъ, ачы тамычыла.

Къалтырайды терекчик, шыбырдайды: «О, къудуретни жаратхан, жангызлагьа, къарыусузлагьа болушлукъ этген, палахладан сакъла, бир къарыу-кюч бер манга!»

Билмей тургьанлай болгъаны титиретип, къаяланы оюп, тереклени тамырлары бла чыгъарып, деменгили жел да жетди алайгъа, аллына тюшгенлени хар бирине да хатала сала. Сора, дуппургьа жетгенлей, терекчикни кёрдю – гитчечикни, къарыусузчукъну, бир ариу затчыкъны. Асыры амалсыздан жерге жабышып тургъанчыкъны. Аны кёргенлей шош болду, тынч-тынч терекчикге жууукълашды, тёгерегине айланды, къарады, сейир этди. Сора кюнню жарыгьын жабып тургьан къара булутланы эследи.

— Бусагьат элия атылып, бу тамашачыкъны ууатады, от салады, жанды-рады, ариучукъну дуниядан жокъ этеди. Угьай, угьай, ол алай болургьа керекмейди. «Тохтачы, гитчечик», — деп сир болду. Битеу къарыуун, кючюн да бирге жыйып, сызгьырып кёкге чыкъды, жауун булутланы урду, тюйдю, хуртдак-хуртдак этип, жан-жанына чачды, ол тийреден думп этди.

Къайын терекчик а асыры къоркъгъандан, хар чапырагъы да къалтырай: «Не этейим, къалай болайым, мени ахыр кюнюммю жетген болур? О, жангызлагъа, къарыусузлагъа болушуучу. О, мени бу дуниягьа жаратхан, тилейме, сен болуш манга».

Жел а булутланы чачхандан сора, шош болуп, терекчикни къатына келди. Жылы хауа юфгюрдю, бутакъларын ёрге кётюрдю, хар чапырагъын уппа этди, шыбырдатды, тёгерегине тепседи, терек­чикни эс жыйгьанын кёрюп къууанды, сора къачхан булутланы ызларындан жангыдан къарап, энди сиз бери бир къайтыгьыз дегенча, жундуругъун кёргюзтдю.

Андан бери кёп заман ётдю. Жылла да жел ургъанлай бирбирлерин къууа оздула. Битеу да ауушну ташны-ташха ургъан тауушу бла толтуруп келген черек да кёп сууну тенгизге элтип къуйду. Бир заманда кюнню исси таякъларындан терек салкъында бугьуучу, тал чыбыкъ кибик иничге белли, субай санлы къойчу жаш, бюгюнлюкде уа сакъалын да Минги тауну башыча акъ басханды, бели да къынгыр болуп, таякъгьа да таяна, аздан-аз келе башлагьанды, терек салкъынында  солургъа.

Алай терек а бюгюнлюкде да жериндеди. Энди ол ёсгенди, уллу болгьанды. Кёк бла жерни бирге къошайым дегенча, бутакъла­рын бийикге созгъанды, къалауур кибик, сир болуп, ёхтем къарайды андан.

Малкъар ауушланы биринде, бир бийик дуппурну башында, къайын терек ёседи. Кенг чапыракълы бутакълары бла да тёгерекге салкъын этип. Субай санлы къызгьа ушаш. Бюгюнлюкде ол жангыз тюйюлдю, аны бек ышаннгылы нёгери барды, дайым да жанындан кетмегенлей, хар палахладан да сакъларгьа хазыр бо­луп тургьан, шош жел, жылы жел. Не заманда барсанг да алайгьа, ол терекни чапыракъларын бир-бирге жетдирип, таууш этдирир, сюймекликни тауусулмазлыкъ жырын жырлатханча, шыбырдатыр.

 

 

Жырлаучу чучхурла

Алгъаракъда жумуш чыгъады да, тау эллерибизден бирине барыргъа тюшеди. Билеме жолну узакълыгъын. Ишими этип, ол кюн окъуна ызыма къайтыргъа керекме. Ингирден окъуна женгил машинаны хазырлап кюрешеме, отлукъ къуюп, жаууна-суууна къарап.

Аллах онг берсин деп, танг жарыгъы бла атланама. Машинаны радиосуна да тынгылай, эсиме тюшген макъамланы да мурулдай, жолну къысхарта барама. Бираздан тюз жерле бошалып, тау жолла башланадыла.

Тау ёзени… Сени ариулугъунгу, сейирлигинги, тамашалыгъынгы къалай ангылаталлыкъса? Анга базыналгъан, тийишли сёзле табалгъан да бек къыйынды. Къалай сыфатларгъа боллукъду жаннетни. «Таудан жаланда тау ариуду» дейдиле халкъда. Ол кертиди. Аны жаланда кеси кёзю бла кёрген ангыларыкъды.

Ауушдан да — аууш ариуду. Ол да тюздю. Малкъар тарла бир кибик тюйюлдюле, бир бирине ушамайдыла. Хар къайсысы да кесича сейир, кесича аламат. Бирлеринде къысыр къаяла кюн таякъладан алтын бет ала эселе, башхаларында уа тёппелерине дери субай наратла ёсе.

Баргъан жолумда тарны эки жанында кёкге жете тургъан бийик тауланы сир къатып, къалауурлача сюелип тургъанларына кёз жетдиреме. Аланы тёппелери булутладан да бийикге кете. Кюн таякъла жетген къаяланы ташлары да, шишлик этерге хазырланнган от мыдыхлача, къызаргъанлай. Кёкде  уа, къазауатха ашыкъгъанча, тюрлю-тюрлю сыфатлы булутла бир таудан бирсисине къууулуп бара. Алагъа къарай, Къайсынны сёзлери келе эсиме:

Ташлагъа, къаялагъа жокъду

                                                     ёлюм,

Ала барыбызгъа да сын

                                                болурла.

Шахарланы бузса да  палах  жели,

Къаяла, ташла да жоюлмай

                                                    турурла.

Нечик керти сёзледиле. Жюрегим талпынып, машинаны жюрюшюне къатылама. Кёзлерим а жолдан эсе, тёгерек-башха кёп къарай. Тарны чегет жанында агъачы кёп. Алашадан башлап, тёппелерине дери ёсген жерлери да бар.

Жолну онг жаны уа кюнлюм  бетди. Тюзюнлей черек суу бойнундан башлап жашил кырдык ёседи. Бийикден-бийикге кётюрюле баргъаны сайын, ол аздан-аз бола барады. Кырдык тауусула башлагъан жерледен а таш габула башланадыла. Андан ёргелери уа тёппелери булутлагъа тирелип тохтагъан, ачыкъ къаяла.

Нек эсе да, бу жанында агъач азды. Кеси да суу боюнларында  ёседи. Сейирди табийгъатны иши.

Жолла тау ёзенни баш жанындан черекни бойну бла ёргеден-ёрге элтип барадыла. Суху баргъан суу ташны ташха ура, юзмез эте, тауушу бла битеу  ауузну толтурады.

Кюн ортагъа  жолуму асламысын къоратдым. Кёпюрден ётюп, кюнлюм бетине чыгъама. Кюн таякълары  да кёзлерими къамата, сол жаягъымы да къыздыра, бир къауум заман барып, Жырлаучу чучхурлагъа жетдим.  Ала асыры ариудан тюз да жомакъдачадыла. Эштада, былайда кёп жырла айтылып, тойла-оюнла баргъан болурла. Жырлаучу деп да анданмы айтылгъан болур? Ким биледи?

Бурун заманда бу тийреледе эл болгъанды, уллу, ариу тау эл. Хар къайдача, кесини энчи жумушу, ашауу-жашауу, адети-тёреси,  акъсакъалла таурухла айтыучу ныгъышлары. Ёмюрледен бери келген эл  черек сууну онг жагъасында, ауушну кюнлюм бетинде, тёппесин ёмюрлюк къарла бла бузла жапхан тауну этегинде орналып эди. Бюгюнлюкде уа лёкъу юлкюле бла  чырпыла басхан, оюлгъан юй къабыргъала бла мурдорла шагъатлыкъ этедиле.

Алайдан тюзюнлей ётюп кеталмай,  машинаны жол жанына чыгъарып тохтатама. Чучхурла болуучу жерге жаяу ётеме. Бир заманлада, сабий жилямукъларыча, таза сууладан толуп келиучю чучхурлагъа, солууум тыйылып къалгъанча, кёзлерими къакъмай къарайма. Былайда заман да тохтагъанчады. Жаланда желни сызгъыргъан тауушу бузады шошлукъну.

Суулары ахырысы бла да къу- руп къалгъан чучхурла. Жарсыулу, къайгъылы, шургулу чучхурла. Жюрютген атларындан бла  саргъалгъан  ташларындан сора, бир затлары да къалмагъан чучхурла. Мен да алагъа къарай кетип, мудах болама, терен сагъышха къалама.

Бир кезиуде бу жерде жашау къайнагъанды. Жашау дегенде да, къаллай жашау! Къызла келиучю эдиле бери суу алыргъа, къауум-къауум болуп, орамланы да оюннга-кюлкюге алдырып. Багъыр гёгенлерин суудан толтургъанларындан сора суу жагъасына олтуруп, ийнарла, сюймеклик жырла жырлар эдиле. Алтын ауазлы булбулла жырлагъан сунар эдинг аланы. Ариу жырла, жюреклени къозгъагъан жырла.

Жашла уа чучхурланы орталарына кирип, аны шорхасындан суу алып: «Мунуча, ариу, таза болугъуз», — деп, андан къызлагъа ичире эдиле.

Бюгюн а мында жаланда желни улугъан тауушу эшитиледи, андан башха бир зат да угъай. Излейди ол чучхурлагъа ойнай-кюле келиучю субайланы, ныгъышларында олтуруучу акъсакъал нартланы, чыбыкъ атларына минип жортуучу жаланаякъ жашчыкъланы. Жокъдула ала, энди эшитилмейдиле мында булбул ауазла.

Ныгъыш да ёксюз къалгъанды. Жокъдула оноучу къартлары. Жел а излеп, аланы табалмай, ачыуланыр, кесин таш хуналагъа тюер, тёгерек-тёгерек бурулуп, бош къалгъан орамланы букъуларын кётюрюп, дагъыда улуй, сызгъыра, излемге кетер.

Чучхурла уа сакълап турдула иелерин, келлик сунуп, алларына къарап турдула. Ала аланы бирлерин да унутмагъан эдиле. Барысындан да бек кюлюучю, зынгырдауукъ тауушлу къызчыкъны. Башхаладан эсе кечирек кетиучю жаш бла  къызны. Сора эрттен бла эртте келип, чучхурланы ариу сууларында абидез алып, къудуретни жаратхан сыйлы Аллахха да шукур эте, таш юсюнде намаз  этиучю акъсакъалны. Ала, къалай эсе да, бир терк думп болуп къалдыла. Огъесе чучхурла аланы кёллеринеми тийген болурла. Аны тау тёппелеринден келген сууларын жаратмаймы къойдула. Къайры кетип къалдыла, ёмюрледен бери былайда жашап келген адамла? Кёзню жумуп ачхынчы думп болуп къалдыла да…

Сора иелери келмегенде  асы ры ачыудан чучхурла къурудула. Тамычысыз жокъ болдула. Сууларын ичиучюлеге ушаш. Келирми энди былагъа  жырлар кюн. Къайтырламы, ташдан ташха секире, зынгырдауукъ таууш эте учхан таза суулары. Эшитилирлеми былайда къызланы ариу ауазлары? Къачан? Ким биледи?

Артха къайтып келе, ныгъыш болуучу жерде тохтадым. Алайын ким эсе да ариулап тура эди. Сау болсун. Ташлары да бир жанына жыйылып, чыгъана  юлкюлери да кесилип, бир жанына кетерилип.

Не сейирим, алайда таш  хуруланы араларында уллу къоз терек ёседи. Аны бутакъларыны ауаналары иги кесек жерни жабадыла. Кеси да, кюнню таякъларын биринчи тутайым неда кечеги айгъа жетип, неда къарангыны ол иги жарытырча, бетин сылайым дегенча, бийикге ёседи.

Къатына жанлап тынгылайма. Шош аязчыкъдан азчыкъ шууулдай, бир бирине жете тургъан чапыракъла, эки сюйген терек тюбюнде олтуруп, бир бирлерине сюймеклик сёзле шыбырдагъанча, тауушчукъларын эшитдим. Тардан сууукъ жел уруп, боран этдирип башласа уа, бутакъларын да сир тургъузтуп: «Бузма мында тынчлыкъны, мен къоярыкъ тюйюлме», — дегенча, къалауур болуп, сюеледи къарт къоз терек, ие болуп шумсуз къалгъан журтлагъа.

Жумуш бла барыр жериме да жетип, мен да аны тындырып, къайтыр заманнга, кюн таула артына аугъан эди. Ызыма келе, жырлаучу чучхурлада, биягъыча, жел, журтладан, хуналадан къалгъан ташлагъа, кесин тюе, жиляй, улуй, адамланы излеп айлана эди.

Ол кюн кёргеними бир да унуталмайма, акъылымдан кетмейди. Энди ол тийрелеге жашау къайтырмы, къачан? Тохтармы желни жиляуу? Тау суула, чучхурланы эски ызларын толтура, озгъан заманланы гюняхларын жууа, чабарламы  ёзенле бла тенгизлеге?

Къыш кече

Хажи-Мурат акъылбалыкъ болмагъан сабийди.  Алыкъа анга онеки жыл да толмагъанды. Ол, чыбыкъ атына да минип,  къоншу сабийле бла орамны букъу этдирип, чабаргъа сюе эди. Неда атасы бла Сынла сыртына чыгъып, къойла да кюте, къып-къызыл жилекле ашаргъа. Бирде уа тауну къарлы этеклерине ёрлеп, андан сережеле бла да учаргъа…

 Алай къадар анга башха буйрукъ этди. Узакъда къалдыла Хажи-Мурат чабыучу орамла, кёз къаматыучу акъбаш таула, атасы бла къойла кютюучю Сынла сыр­ты да. Сабийлиги да аны узакъда, бийик тау этегинде орналгъан элде къалдыла.

Энди сабий тюйюлдю, юйге оноу этеди, юйню таматасы да олду. Эгешчиклерине, къарындашчыкъларына да ол кеси къарайды. Юслерин, башларын тазалайды. Болгъан затдан аш-суу этип ашатады. Къатыкъ тауусулса уа, анасы ишден келгинчи, ала­ны жапсарады, тюрлю-тюрлю оюнла бла булжутады. Суу ташыйды, от этеди, сабийлени кийимлерин окъуна жамайды, жууады. Ол анасыны къыйынлыгъын ангылагъан сабийди, анга болушургъа сюеди, билеклик этерге…

Бирде алай арыйды, белин тюзеталмазча. Ингирде уа анасы ишден къайтыр заманнга, аллына чыгъып, келирин сакълайды. Анасы бла юйге бара туруб а, бир затчыгъын да букъдурмай, юйде не этгенин санап берир. Андан ыспас да алыр.

Жарлы ана. Баш иесин къазауат сыйырып, кесин да сабийлери бла бирге кёзкёрмезни жаханим аулакълары тузакълап. Юй жокъ, журт жокъ, ач, жаланнгач. Тёгерекден бир болушлукъ болса уа, не жарлы эдинг. Хар кимни ёз къыйынлыгъы башын басып. Хажи-Муратчыкъ болмаса уа ол не этерик болур эди. Анасыны болушлукъчусу. Аталары келирге сабийлени тыхсытмай жетдирирге керекди. Уруш бошалгъанлы жарым жыл. Къазауатдан келдиле. Андан а бир тюрлю хапар да жокъ.

Ма бюгюн да Хажи-Мурат  атасындан бир хапар билейим деп тебирегенди. Анда, къоншу элде аскерден къайтхан бир таулу жашны хапары чыкъгъанды. Ол Хажи-Муратны атасыны юсюнден а ха­пар эшитген болурму? «Мен анга тюберге керекме»,- деп келе эди жашны кёлюне.

— Жол артыкъ узакъ тюйюлдю. Бу тюзден ётюп, аны ары жанындагъы дуппурдан аусам, ол эл кёрюне турады. Бек болса, экисагъатлыкъ жол… Атам бизни мында болгъаныбызны билмегенлей, ол Кавказда элибизге кетип къалгъан а болурму?  Мен анга алай тансыкъ болгъанма, аллай бир айтырыгъым да барды… Жылы кийинейим да, терк окъуна жетип къайтайым. Къышды, сууукъду, болсада кюн ачыкъды. Анам ишден келирге мен да къайтырма.

Анасы тикген тончугъун да кийип, белине да къайиш бау къысып, Хажи-Мурат жол кёллю болду. Башында жюн такъыясы. Юсю-башы токъ. Болсада аякъ кийимлери къарыусуздула — эски гетен чурукъла. Алай андан мажалы болмаса не этериксе. Хажи-Мурат анга да ыразыды. Аны тенглеринде аллайлары болмагъанла да аз тюйюлдюле. Терк барсанг а, сууукъ аягъынга ётерге да жетишмез.

Хажи-Мурат барыр жерине тыйгъычсыз терк жетди. Жаланда дуппурдан ёте туруп бираз къыйналгъан эди. Алай ол аны затха да санамады. Эл ичинде, орамдан-орамгъа ёте, юйден-юйге кире, кёп айланды. Аскерден келген жашны юсюнден бир адам да хапар айталмады…

Энди юйге къайтыргъа керекди. Заман къалай терк барады. Ашхам болуп къалады да. Не да болсун, къарангы бет алгъынчы жол кёллю болмай жарамаз. Аны уа эм къыйыны дуппурду. Андан ауаргъа керекди.

Хажи-Мурат ашыгъып келеди. Майна энди юйле да кёрюне башлагъандыла. Эгешчиклери, къарындашчыкълары да аны сакълап тура болурла, харипчикле, къалай турдула кеслери? Анасыны да ишден къайтыр заманы болгъанды. Хажи-Муратны юйде кёрмесе, жарсыр… Хауа да тюрлене башлагъанча кёрюнеди, ашыгъыргъа керекди, ашыгъыргъа.

Билмей тургъанлай тёгерек-тёгерек бурулуп, бёрю жыйыны кибик улуй, боран жетди, шууулдады, сызгъырды, жарыкъ кюнню къарангы этди. Тюз да къыяма айланнганлай болду да къалды. Къалын чарс басды, акъ къар болгъанны жапды, жол ыз окъуна билинмей къалды. Аякъ басханны да кёз кёрмейди…

Акъылбалыкь болмагъан жашчыкъ къыяманы ичинде жангызлай къалды.   Боран  къатыдан-къаты бола барады. Хажи-Муратха бир да кёз ачдырмайды. Ол а жанына бурулуп, бетин къоллары бла желден сакъларгъа кюрешеди. Алай барыргъа   керекди. Элге кёп къалмагъанды. Тохта, баргъан а къайсы жанына этерикди. Борандан бугъама деп, жашчыкъ ары да, бери да бурулду. Къайда  келген жолу, къайда барлыкъ жолу?

Хажи-Мурат бети айланнган жа­нына чапды. Ол алыкъа сабий эди, акъылбалыкь болмагъан сабий. Кёп чапды, къычырды, элин тапмады.  Сора энишге жанына айланды. Узакъ барды. Анда да изледи, тапмады. Сол жанына барды, онг жа­нына барды. Юй жокъ, эл жокъ, журт жокъ, бир таууш окъуна эшитмейди. Жашчыкъ боран тюбюнде кёп айланды, бек арыды, андан бугъаргъа таш окъуна табылмады. Къуругъан журт.

Боран айтды: «Болмаз менден кючлю бу дунияда. Жетгеними бузлатырма, юшютюрме, сюйсем а, таш этип да къатдырырма. Кьалтырагъыз, къоркъугъуз менден. Боран келеди, къачыгъыз, жолукъмагъыз манга!» Сора Хажи-Муратны кёрдю. Ортагъа алды. Жан-жанындан юфгюрдю, къойнуна кирди, аркъа жилиги бла ёрге, энишге  ётдю.

Жашчыкъ къолчукъларын да тон ичине жыйгъанды, кёзлерин да къаты къысып, борандан букъдуруп, ёрге-ёрге секиреди, кесин сууукъгъа хорлатмазча теберге кюрешеди. Артдаракъда уа жукъу келди. Ариу, ариу айтды. Жашчыкъны башын сылады, уютду. Акъ къарны тё­шек этди да, ары жатдырды.

Боран улуй эди, улуй. Хажи-Мурат сабий эди, алыкъа акъылбалыкъ болмагъан сабий. Ол юйюне барыргъа сюе эди, эгешчиклерине, къарындашчыкъларына, анасына. Кёп изледи жолну, алай табалмады. Бек арыды. Жукъу келди. Бир такъыйкъачыкъ, жангыз бир такъыйкъачыкъ къалкъып, жангыдан жолгъа тебирерикди. Бусагъат. Жангыз бир такъыйкъачыкъдан турлукъду.

Жашчыкъны уа жукъу уютханды. Анда, ол узакъда къалгъан элинде нёгер жашлары бла ойнайды… жукъла, Хажи-Мурат, жукъла. Хар зат да энди узакъда къалгъанды: боран да, жел да, аяз да, къар да.

Хажи-Мурат, сыртындан да тюшюп, кюн таякълары да кёзлерин жумдура, тардан келген жолгъа къарайды. Нечик игиди хар зат да. Сора жолну къыйырында аскерчи кёрюндю. Аны эки жаны бийик тауладыла. Ол атлагъан этмейди, алай уллудан-уллу болуп, ёсюп келеди. Энди уа тауладан да бийик болду.

Кимди бу?

— Эй, сен кимсе?

 — Хажи-Мурат, тур, сен барыргъа керексе, сени сакълап турадыла. Тур, хайда, тур.

— Атам, сенмисе? Мен сени таныялмай къалдым да. Быллай бир нек турдунг келмей? Кесинг да бир бек  мудахса… Билемисе, мен санга къалай тансыкъ болгъанма? Къаллай бир айтырыгъым барды. Билемисе, бизни юйюбюзден   къыстап, бери бир узакъ жерге келтиргендиле. Атам…

—  Билеме, балачыкъ, билеме. Аланы хапарын артда айтырса, санга турургъа керекди. Тур, жаным, тур. Энди сенсе юйде тамата. Maнга уа кетерге керекди.

—  Угъай, тохта, кетме. Мен сени алай сакъладым, алай изледим. Сен къайрыса, къайрыса, атам?

— Мени жолум узакъды. Биз энтта да кёрюшюрбюз артда, кеч. Энди уа ол сени сакълагъанлагъа бар. Тур, балачыкъ, тур… Жарсый болур ананг.

Сора, узакъдан-узакъ, гитчеден-гитче бола, кёзден ташайды.

—  Хау, мени юйде сакълап турадыла. Мен а къалдым да, къалдым.

Жашчыкъ, сыртындан да аууп,  кёкге къарай эди. Тёгерек-баш жап- жарыкъ, кёкде бир булутчукъ да   жокъду.   Кюнню таякълары акъ къарны башын асыры жылтыратхандан, кёзлени къаматадыла.

Хажи-Мурат зат ангыламай бираз турду.

—  Мен къайдама? Не болгъанды? Бу неди? Некме мында? Къайдан чыкъгъанма бери? Къолларым да бир бек сууукъ болгъандыла.

Сора боран тюшдю эсине.

— Ой Аллах, мен жукълап къалгъанма. Къаллай бир? Мени анам сакълап турады. Терк юйге жетерге керекди. Атам а, атам… Мен аны кёрдюм. Баям, тюш болур эди. Анама да къайгъы салдым. Бусагъат, бусагъат, аначыгъым.

  Жашчыкъ ёрге турургъа кюрешди. Болалмады. Силкинди. Дагъыда бир, эки, юч, беш, он кере. Жаланда белден ёргесин къардан айырды.

Ол кёп къарады аякъларына. Чыбыкъ атха да минип, орамланы букъуларын кётюрюучю, тау этекледе къойла ызларындан жортуучу аякъла бюгюн Хажи-Муратны айтханын этмедиле. Турмадыла ёрге, жерге жабышханлай къалдыла. Къоргъашин томуроулача бир бек ауурла кеслери да.

Ийнанмады  Хажи-Мурат алагъа. Ол кёп кюрешди, адыргы этди юйюне терк жетерге. Алай тепмедиле аякъла, орамлада чабып барыучу, сабийлени озуучу аякъла.

Хажи-Мурат сабий эди алыкъа, акъылбалыкъ болмагъан. Ол кесине жетип тургъан къыйынлыкъны ангыламады. Жашчыкъ жалан­да юйюне барыргъа сюе эди. Аны анда сакълап турадыла, бек сакълап… Сора атасыны сёзю аны эсине тюшдю. Жашы аны айтханын этерге керекди.

Жашчыкъ, кюреше кетип, бауур тёбен бурулду. Башын ёрге кётюрдю. Тюппе-тюз, чиммакъ къар басхан аулакъ. Бир къара тамгъа окъуна  жокъду.

Таулада хар ташны, ызны да билген сабий къар басхан аулакъда къайры барыргъа билмей къалды, абызырады. Барыргъа уа ке­рекди. Къайры, къалай?

Ол тебиреди.

Биринчиден, Хажи-Мурат онг къолун алгъа узатды, ызы бла сол къолун. Сора бираз турду да, эки жингиригин жерге тиреп, кесин алгъа тартды. Бир саны, бир жиги къалмай ийнеле чанчханлай этедиле. Ол аны жаланда биринчи атламы эди. Алда уа узакъ жол…

Ол кёп барды. Жолну узунлугъуна угъай, заман бла. Къарлы аулакъны къарын жыра. Къарыуу болгъан къадар сюркелирге кюреше, танг жарыгъына, кече къара- нгысына да тюбей, жашаулары кетген аякъларын да соза-соза.

Чирик кёлде жангыз къанкъаз

Малкъарны бек ариу жерлеринден бири Чирик кёлдю. Анны бир кёрген, дагъыда келмей къалмаз.

      Шёндю чапыракъла агъып, къайсы жагъасындан къарасанг да, кёл саулай кёрюнеди. Кёкню бтйтклиги, кёлню теренлигини къарангылыгъы да кюнню алтын таякъларындан жылтырай, къошулгъанчадыла, къош болгъанчадыла бир бирге.

      Анны тёп-тегергинден терекледен къутулгъан желчик, суну башын ссылай, бирде ууакъ толкъунчукъланы да бир жанына сюреди. Ала бир бирлерин къууа, кеслерин жагъагъа ура, тыншчыкъ ызларына къайтадыла.

      Терен чунгурну толтургъан суугъа къарай кетсенг, жашауунгу озгъан жыллары эсге тюше, бирде мудахлыкъ, бир де уа жарыкълыкъкелтиредиле ала жюрегинге. Ойнай-кюле озгъан къайгъысыз жашлыгъынг, къадарынг айланч-къыланч жоллары да кёз аллынга жетедиле.

      Кёл жагъада черекташладан аш юйлебардыла. Алада къонакъбайла табийгъатыбызны тамашлыгъына къараргъа келгенлени аламат таулу ашла бла сыйлайдыла. Арлакъда уа малкъарлы тиширыула жюн кёлекле, чындайла, бёркле, къалпакъла сатадыла. Келгенле аладан бир зат алмай кетмейдиле.

      Кёлню ортсында уа, анны чырайлыгъына андан да бекариулукъ къоша, жангыз къанкъазжюзюп айланады – аламт, асыл къанатлы – къанкъазла ханы. Къар кибик чыммакъ бир жангыз къара тюгю да болмагъан юсюнде. Ол, жан-жанына,  да къарай, нёгерин сакълагъанча, кёлню тегерегине аямай жюзеди.

      Алай къанкъаз жангызды. Жокъду анны нёгери. Ол. Анда-санда, бир болмаса, суудан тышына чыкъмайды. Бери келгенле анга гыржын бурхула бередиле. Кесида адамладан къормайды. Атын айтып къычырсала, алларына барып. Аш ашайдыла.

      Хау, анны аты барды. Шёндю адамла халкъла аралыдаражагъа чыкъгъандыла. Тышкъыралчыла да ангыларчаБилли деп атагъандыла. Билли дегенинглей, къанатлы алынга да кеоир, кёзлеринге да къарар, Берген ашынгы да ашар.

      Озгъан къышында БиллиЧирик кёлде ётдюргенди. Алай ол заманда анны негери бар эди. Ала. Суда жюзюп. Эрикселе уа. Жагъагъа чыгъып, тегерек-башха къарай, бираз айланган этиучю эдиле. Бир жол а, адамла болмагъан заманда. Иесиз итлеБиллини негерин ёлтюргендиле. Андан бери ол жангъызды. «Мен кетгенлей, негерим келип къалыр»-дегенча, суудан тышына хазна чыкъмайды. Энишге-ёрге жюзе. Кёл къалаууруча, анны ёнчелегенлей айланады.

      Алгъаракълада. Жангызлыгъына Жан аурутуп, бабугентчи жашла баш кёлледе аллай бир къанатлытутуп да келтирген эдиле. Алай Билли анны къатынада къоймады, кёлден окъуна къыстады. Ол кесини нёгерин сакълайды – кертичиликге ант этген нёгерин.

Тыжынты

Холам-Бызынгы тары бла бара, Къара Суудан эки-юч къычырым ётгенлей,

жолну онг жанында бир аламат, ариу жер барды. Бийик къаяны ичинден, аны кёп жерин тешип, ууакъ-ууакъ суучукъла чыгъадыла. Ала барысыда, бирге жыйылышып, шыбырдай-шыбырдай, хапарлаша, жырлай, бир ызгъа туруп, уллу черекге чабадыла.

Алайтын баргъан жолоучу, малчы къол-бет жууа, суусабын да къандыра, солугъан да эте, жолуна алай атланады. Бирде уа алайда намаз эте тургъан акъсакъалны кёрюрсе. Къыбыла таба бурулуп, къаяладан, ташладан ариу суула чыгъарып, суусабыбызны къандыргъан, къудуретни, табийгъатны жаратхан сыйлы Аллаха шукур эте кетер.

Бу аламат жерге ёмюрледен бери да таулула Тыжынты дейдиле. Анга алай а къая тешикледен ууакъ суу шорхачыкъла чыкъгъанлары ючюн айтылгъанды. Бери келе-келе тургъан къонакъла уа анга Къыз Жилямукъла дейдиле. Кертиси бла да саркъгъан чокъуракъ суучукъла мудах къызны кёз жашларына ушайдыла.

Ким биледи алай эсе да? Къая Къызны жилямукълары уа болурламы была? Солунг, онгунг-чынгыл къаяла, арасы уа тар жерчик. Эки къая ортасында жаланда Холам череги бла Бызынгы жолу. Къатыракъ сёлешсенг, Къая Къызы жууап къайтарады. Аны тауушу къаяла тузагъындан къатланып-къатланып эшитиледи.

Мен да анда болдум. Тыжынтыны сууундан ичдим, суусабымы къандырдым, жилямукъларына къарап, кёп сагъыш да этдим, сора сени атынгы айтып, Къая Къызы бла хапарлашып къайтдым. Журтубузну тамашалыгъындан уллу зауукълукъ алдым. Эй, шукур болсун, сени жаратханнга.

Ийбакъ белгиси

Огъары Малкъарны баш жанындан таракълагъа ушаш жютю къая чукуйла бардыла. Мухолдан къарасанг ала бютюнда ариу кёрюнедиле. Аланы биринде, башына жете баргъан жеринде, уллу тёртгюл таш сюеледи. Ол Ийбакъ белгисиди. Нек атаогъан болу ранга алай? Хапар анны юсюнденди.

Бурун Малкъарда Ийбакъ деген бай киши жашагъанды. Къойдан, тууардан, да иги кесек малы болгъанды. Анны дагъыда жетижыллыкъ терт ёгюзюда бар эди. Элде аланы хайырларын кёрмеген хазна адам къалмагъан эди. Бютюнда юй, журт ишлеген кезиуде. Сюйреме бла ала тартхан ташланы башха ёгюзле келтиралмагъандыла. Аллай бир мазаллызатла эдиле ала.Ийбакъ ёгюзлери бла бек ёхтемлегенди. Энчи къарагъан да этгенди. Ашларына, жалчыларына да ышанмай, кеси салып тургъанды.

Узакъдан окъуна ыстауатда биринчи ала кёрюне эдиле. Мюйюзлери уа – къучакъгъа сыйынмагъан бир сейирли. «Ийбакъ, ёгюзлеринг битеу малынгы багъасын тутадыла»,- деселе эллилери, ол а ышарып къоюучу эди.

Ийбакъ малын къыш элде тутханды. Жайда уа, союлургъа кереклисинден къалгъанын, ёзенлеге тюшюрюп, андагъы жайлыкълада кечиндиргенди. Анда жер эркин болгъанды, кырдыгы да, не айтдыраса, малланы беллерине жетгенди. Аллай жерледе отлагъан мала, айхайда, кюз артына кеслери кеслерин кётюралмазча эт алгъандыла.

Бар эдиле дагъыда таудан малларын ёзенге элтгенле. Алай Ийбакъ аладан эссе алгъаракъ тигелеп болгъанды. Ким биледи, мал ашын жетмей къалыр депми, огъесе энди къыш жетди, жаз келди дегенденми? Къалай-алай болса да, бу барысындан да алгъа малларын жайлыкълагъа тюшюрюп болгъанды.

Алай жыл жылгъа ушамайды. Ол къачан болса да, бир тюрленмей да къалмайды. Жерни башын жап жашил кырдык алып тургъанлай, боран этдирип, къар жаййп дакъалыучуду.

Жылланы биринде, жайны биринчи айыны ахыр кюнлеринде, Ийбакъ жалчыларын, къош кереклерин да алып, малларын тардан энишге къууалап тебирейди. Бек алда мамуча ёгюзле, аланы ызларындан тууарла, эчкиле къойла. Кюн алай ариуду – къызыл къаяланы жылтыратады,  адамланы кёзлерин окъуна къаматады. Март айда хауа бир кюннге беш кере тюрленеди дейдиле. Эрттенликде ойнай, секире отларгъа чыкъгъан къозула, терк окъуна сууукъ болуп, бузлап да къалгъандыла.

Малкъарны киши жалчылары, маллары бла инги алагъа Бабугент бла Къашхатау арасына жетеди. Мында таргъа бара, жолну онг жанында бир гитче къаячыкъ барды. Анны тюп Жаны, дорбунча деп да тюйюлдю. Была да алайгъа жетгенлей, кюн тюрденеди. Алгъа жел улуп, сызгъырып, ызы бла къар жаууп тебирейди. Асыры къаты борандан, мала къауум-къауум болуп, бирер жанына чачыладыла.

Аякъ басханны кёз кёрмей къалды. Экинчиден а, терк сууукъ да болду. Эр кишиле кюрешип, нек эссе да, малланы бир жерге жыялмайдыла. Ийбакъ жангы туугъан къозучукъну тутуп, къойнуна къысады. Сора нёгерлери, кеси да, къая ырбынга барып, юслерине да эсги кийизлерин, башха болгъан кийимлерин жабып, желден къардан бугъадыла.

Юч кюн, юч кече, кёз ачдырмай, тохтаусуз боран этгенлей турады. Тёртюнчюсюнде уа ариу кюн тиеди. Тобукъгъа дери жетген къар асыры жылтырагъандан, адамлагъа кёз окъуна ачдырмайды. Не ары дери, неда андан берисинде кюн ол жолдача тутуп киши билмейди.

Ийбакъ къолуна  аогъан къозучукъдан сора бир жангыз мал да сау къалмайды. Барысыда бирер жерде бузлап, къатып тура эдиле. Ол санда мамуча ёгюзлери да. Жарсыдыла адамла малларына. Алай , этер амал жокъ. Хапчюклерин, къазанларын сыртларына кётюрюп, юйлерине къайтдыла. Ол къадар малы бла кетген киши, жарсыугъа, тёрт кюнден элге жангыз бир къозусу бир къайтды.

Ол замандан кюнкюз башындан сагъыннган тау чукъуйну башы бла ёте эди. Сора эллиле анга «Ийбакъ белгси» дегендиле. Андан бери Малкъарда быллай сёз жюрюйдю: «Кюн «Ийбакъ белгисине» жетген сора да, адамны эки-юч ыйыкъгъа жетерча бичени болургъа керекди».

Бажыган

Сен Бажыганны хапарын билемиса? Угъаймы? Аны юсюнден бир жукъ да эшитмегенмисе? Да сора тынгыла. Мен хапарын айтайым.

Кёп жылла мындан алда Мухолну ныхышына баргъан эдим. Бийик суу жагъада, кюн туушда олтуруп, ёмюрледен бери таркъаймай келген черекни ташны элтип, ташха ургъан тауушуна да тынгылай, кюннге сюеклерин къыздыра, малкъарлы акъсакъалла кезиу-кезиу кёргенлерин, эшитгенлерин айта эдиле. Бу хапарны да мен анда эшитгенме. Аланы сейир хапарлары эсимде къалгъандыла. Къошхан, къоратхан да этмей, тюз да эшитгенимча айтайым.

Прохладнадан ётюп, Дагъыстан жанында къыйырлары кёрюнмеген жайлыкъла, къышлыкъла бардыла. Алайгъа шёндю Бажыгъан дейдиле. Бурун аты уа башха эди. Алгъыннгы къыралыбыз СССР-ни кезиуюнде окъуна таулу мюлкле анда мингле бла къойла тутхандыла. Эрттенликде малла, къойла кюте барсала, ингир алагъа Хазар Тенгиз (Каспий) кёрюнюр жерге жетгендиле. Анда жилян бек кёпдю. Адамлагъа да тийген болурла, алай маллагъа хата келтирирдена къалмагъандыла.

Революцая, Совет власть деген хапарла бу тийреледе айланнгынчы, ол жерде Бажыган деп бир бай киши жашагъанды. Бай дегенде да алай бош угъай-добрачан бай. Добрачан бай деп таулула уа кимге айтханларына билемисе?

Таулула Добрачан бай деп жюз мингден артыкъ малы болгъаннга айтхандыла. Ногъайдан бересинде аллай бай болмагъанды дейдиле. Биз хапарын айтхана къойла тутханды. Тюз кёзлерине дери жюн басып, аллай жюнлю малла болгъандыла.

Бажыгъанны эки къатлы уллу, ариу юйю да болгъанды. Мияласы кёп эди да, анга «Бажыгъанны мияла юйю» дегендиле. Юйюрюню юсюндена хапарчы абери айтмагъан эди. Баям биле болмаз эди. Неда юйдегиси жокъ эди.

Бажыганны кёп жалчысы да бар эди. Ол алагъа аман болмагъанды. Ашларына, сууларына иги къарагъанды. Хакъларын да, жарсытмай, этген келишимлерине кёре тёлеп тургъанды. Къойларыны санына уа жыл сайын онла, жюзле угъай, мингле бла къошулгъанды.

Ол къадар малгъа иги кесек мал аш да хазырларгъа керек эди. Аны да Бажыган тийишлисича тындырып тургъанды. Алай асламысында къойларын жаз башына къадандна чыгъаргъанды.

Бир жыл март айы тауусулургъа Бажыганны мал ашлары бошаладыла. Ариу кырдык чыгъып тебирейди. Къойла отлай, кеслерин тойдуруп тебирейдиле. Бажыган, малларым жазгъа чыкъдыла деп, къууанады. Алай, билмей тургъанлай, кюн тюрленеди. Къалын къар жауады. Боран этип, эки ыйыкъ чакълы турады.

Бажыгъан, жоргъасына да минип, мал аш излей, кёп жерлени къыдырды. Болса да бир чёп окъуна табалмады. Ким несин бераллыкъ эди. Тёгёрекдеги малчыла да тюз ол халда эдиле.

Къайтып келди добрачан бай юйюне. Къойлары бир бири жюнлерин ашап, терилерине дери ачып тура эдиле. Аны кёргенде, Бажыган юйюне кирип кетеди да, эки уллу чемодан бла бир ахчаны чыгъарады да. «Сизден мен кёрген буду да, магъыз ашагъыз»,-деп ахчаны къойланы алларына тёгеди. Харип малла андан тойгъанмы этерик эдиле. Ачдан, сууукъдан къырыладыла.

Анны кёрген Бажыган юйюне от салады, сора кеси кесин керех бла уруп ёлтюреди. Ныгъышда бу хапарны айтхан киши: «Мен да алайда болгъанма, юй кюйген жерге да баргъанма, андан къалганны да кёргенме. Андан бери ол тийрелеге Бажыган деп айтадыла»,- дегени бла хапарын бошагъан эди.

                                          ЫРАНДА

Ай, антсыз болмагъын сен, къарайма да, къоярыкъ тюйюлсе. Къадалгъанса да, онгуму алгъанса, алай эсе, хапарыма тынгыла. Кёп жылла мындан алда, сенден да жашма. Къарыуум билеклериме сыйынмай алай. Кючюмю къайда, къалай сынайым деген заманчыгъымды. Ючеулен болуп тау жайлыкъда къойла кютебиз кезиу-кезиу:экеулен малла бла, бирибиз а къошда. Ол ашха, суугъа къарайды, къошну сакълайды.

Бир жол къошдан 5-6 къычырым кенгиракъда, къойланы кюте тургъаныбызлай, болгъанны къара туман басып, къаппа-къарангы болады, сакъ жауун жаууп тебирейди. Маллагъа жанлы зараны жетер дейбиз да, бёрю уа аллай заманда чабаргъа бютюн да ёч болуучуду. Къойланы къошха сюребиз. Сакъ болургъа да кюрешген эдик, алай ууакъ аякълыланы жыйырмагъа жууугъу жетмей къайтабыз къошха. Танг белги бергенлей, мен аланы излерге чыгъама.

Къолума къауал алама да, жолгъа тебирейме. Эки парийибиз бар эдиле Жетер бла Тутар деп, ала да ызымдан келедиле. Таулада ары дери да айлана тургъанма. Алай бу жанында уа биринчи кере болама. Аны ючюн болур, баям, «Таудан тау ариу» деген нарт сёз да эсиме тюше, тёгерек башха тюрслеп къарайма. Къойланы уа эслеялмайма. Кюн ортагъа былай бир тик, бийик къаягъа жетеме. Къаягъа угъай, къалагъа окъуна ушайды ол а.

Къарай кетдим да. Башына жете баргъан жеринде ыран эследим. Аны къаягъа жетген жанында къаланган ташланы кёрдюм. Бу бийикликде уа ким юй, къош салгъан болур деп.

Атам айтыучу эди, эки бармагъынгъ бла тёммегинги тарталмасанг, къаялагъа кире турма деп. Ол да эсиме тюшдю. Тюз алай эталмасам да, эркин ёрлеп барама. Итлени да алайда къояма. Ыраннга жетерге бир жыйырма метр чакълы къалгъанда, баш жаны дорбун халда бери аума болады. Алайда олтуруп, бираз солуйма. Ёрлеген жериме къарасам, бир да болмагъанча бийикди.

Энди андан ары уа къалай чыгъайым деп тургъанымлай, атлаууч халда къая жарылгъанына урулуп тургъан агъач чюйлени эслейме. Тийип кёреме. Алыкъа къатыдыла. Эмен агъачха ушайдыла. Ол а чиримей кёпге дери турады.

Алагъа илине, сюркеле башына чыгъама. Андан бери кёп жыл озгъанды, алай ол кюнню эсиме тюшюрсем, бюгюнлюкде да бутларым къалтырайдыла. Ол къыйын жерге нек ёрлеген болур эдим деп. Къалай алай болсада, башына чыгъама.

Ыранны аллы ариу къыртиш, къаягъа тирелген жаны уа дорбунду. Аны бир жартысы ташла бла ариу къланыпды, терезеси уа жокъ. Эшиги дорбун жанындады. Ичине киреме. Къарангыды. Бираз кёзлерем юйреннгенден сора, анда болгъан затланы эслей башладым. Узунлугъу беш, энине да бир юч атлам чакълы отоу. Эшикден киргенлей, сол жанында ташдан къаланым от жагъа. Аны юсюнде артыкъ уллу болмагъан, былай бир беш-алты литр сыйыннган багъыр чоюнну эследим. Берлакъда уллу таш. Аны юсюнде уа эки чёмюч бла тёрт-беш агъач къашыкъ. Отоуну теренирагъында уа къара жамычы жайылгъан жатма. Къабыргъада да бир къара жамычы бла къама тагъылыпдыла. Къаманы къолума алдым. Сабы сюекден. Сюек сап къамала дейдиле аллайлагъа. Суууруп къынындан чыгъардым. Узунлугъу эки къарыш болур эди. Темири иги болур эди, алыкъа тот къонмай тура эди.  Тапчаннга олтуруп къамагъа бир иги къарайым деп алайгъа баргъанымлай, тапчанны юсюнде уа адам сюекле… Аланы кёргенимде, чач тюклерим ёрге туруп, элтир бёркюмю отоуну башына жетдирдиле.

Бираздан эс жыя: «Ай, хомух а, жанынг чыгъып, ахынг кетип къала эди да. Аллай бир къоркъурукъ болуп, не затынга чыгъа эдинг бери? Не уа сюек    адам ёлтюрюп сен къачан кёргенсе»,- дей, кеси-кесиме кёл этдиреме. Жууугъуракъ барып, тапчаннга иги да тюрслеп къарайма. Къарасанг да аллайгъа къара: тапчанда экеуленни сюеклери бар эдиле. Ала, баям, жаш бла къыз болур эдиле. Бирини сюеклери экинчисиникинден узунуракъ эдиле да андан келдим ол оюмгъа. Ким биледи, ала не заманны адамлары болур эдиле? Къачан жашагъандыла мында да? Бери да не къыйынлыкъдан къачып келгендиле? Ахырлары да къалай бла бошалды?

Ахыр соруугъа жаууап излемесе да боллукъ эди. Ахырлары къалай болгъалары кёрюнюп тура эди. Терен сагъышлы да болуп, тышына да чыкъдым, башындан энишге да къарадым. Итлерим кетмей, къая тюбюнде сакълап туру эдиле. Ыранны къалгъан жерин да тинтейим дедим да, ачыкъ жеринде, бийиклиги былай бир метр бла жарым болур эди, бир жаны да сюрме бла жонулгъанча сыйдам ташны эследим. Къатына жете башлагъаным да, башындан эки-юч къанатлыла учдула. Быланы мында уяла болур деп къарасам, ташны башында уа чунгур къазылып, аны ичинде уа-суу.

Уя да кёрмедим. Чунгурчукъну уа ол адамла ишлеген болур эдиле. Аш-азыкъларына жауун суу жыяр муратда.

Дагъыда мен ол ташда бир затха эс бурдум. Аны тюз жанындан узунлукълары бир къарыш чакълы болгъан ёресине жырылып ызлыкъла бар эдиле. Къол бла ишленген бир  ариуу кийик суратлада эследим. Баям аланы да ол адамла бош заманларында ишлей тургъандвла.

Ыраннга жанларындан неда башындан тюшерча онг жокъду. Ызыма жаланда миннген жолум бла къайтырыкъма. Аны да тохташтырдым. Сора къаманы жерине такъдым, экинчи жамычыны сюеклени юслерине жапдым. Ташла жыйып, отоуну эшигин къаладым. Къурандан билген сураларымы окъудум. Ызы бла энишге тюшер къайгъыгъа кирдим.

Онг къолума жютюрек таш алдым да, тюше баргъаным сайын, агъач чюйлени сындыра бардым. Башына чыгъа туруб да тынч тюйюл эди. Тюше туруб а бек къыйналдым. Къошха уа, арып талып, суу-салам болуп жетдим.

Къойла уа кеслери келип тура эдиле. Нёгерлерим: «Этинг, бетинг кетип, не болгъанды санга»,-дедиле. Зат айтмадым алагъа да. Бюгюннге дери аны бир адамгъада билдирмегенме.

               ЖИЛЯННЫ         САУГЪАСЫ

Бурун заманлада Малкъарда бир аламат къылыч болгъанды. Темирни ол сапын кесгенлей касгенди. Акъ темирден ишленнгенди, къулакълары алтындан болгъандыла.узунлугъу уа беш къарыш эди. Аны ючюн анга «Алтынкъулакъ» дегендиле, «Сарыкъулакъ» деп да айтхандыла. Ала экиси да бирдиле.

Кезиуден-кезиуге ол бек жигит тау бийледе бола тургъанды. Эрттегили жырда айтылгъаннга кёре, Абайланы ёгюз сыйыннган къазанлары къайнай тургъанлай, Азнауур срыкъулакъ бла жангыз бир ургъанлай, ол тагъылып тургъан шынжырны юзгенди.

Ол аламат къылычны хапарын эшитип, сатып алыргъа, болмаса уа, урларгъа деп окъуна узакъ жерледен кёпле келе тургъандыла. Болса да таулула аны бир тюрлю мюлкге, харакетге алышмагъандыла. Кёз гинжилеринча сакълагъандыла.

Бу аламат къылыч Малкъаргъа къайдан, къачан, къалай бла тюшгенини юсюнден быллай таурух жюрюйдю. Бурун заманлада Бахсан ауузунда Кърымшаухалланы Бекмырза бий жашап болгъанды. Аны тёрт жашы бар эди: Къамгъутбий, Элбуздукъ, Къаншаубий, Гелястан. Аты айтылгъан Гошаях бийче аланы келинлери эди. Келинлери десек да, алгъа бирлерине эрге чыкъгъанды, ол ёлгенден сора уа экинчисине эрге чыкъгъанды, андан сора уа ючюнчюсюне.

Гошаяхны сабий къызчыкълай урлап Бахсан ауузуна Къамгъутбий келтирген эди. Ол ёсюп, уллу болгъандан сора къатыннга алгъанды. Алай таурухда жюрюгеннге кёре, аны ары дери да биринчи юйдегиси болгъанды. Ола биз башында сагъыннган Жанхотланы Азнаурну тамата эгечи эди. Ала бирге кёп жашамагъандыла. Сабийлери болгъунчу окъуна тиширыу ауруп ёлгенди.

Юй бийчеси сау заманда Къамгъутбий къайынларына къонакъгъа бара тургъанды. Бир жол анда жумушун тындырып, ызына къайтып келе, ингир ала, ёрге жаны тик къая, энишге жаны къалын орман болгъан бир ариу талагъа чыгъады. Агъач къыйырында бир уллу эмен терекни тюбюнде тохтайды. Атын кютерге бошлайды, кеси да жол азыгъын ариу къыртишге салып, ауузланып тебирейди.

Бираздан агъач ичинден шыбырдагъан, сызгъыргъан къатыш сейир таууш эшитеди. Сора туруп, ол таууш таба тебирейди. Узакъ да бармай, бир терен чунгур кёреди. Аны ичинде уа-уллу жилян. Сейир-тамаша болуп, жаш анга бираз къарайды. Чунгурну къабыргъасы бла жилян ёрге ёрлей келеди да, башына жете баргъан жерде уа цчхынып, артха жыгъылып кетеди. Андан чыгъаргъа адыргы этеди, алай болалмайды. Башына жете келгенлей, жыгъылып, тюбюне барып тиеди. Къамгъутбий аны алай этгенине къарайды, сора анга болушур акъыл этеди.

Жаш жигитледен бири эди. Жилянны уллулугъундан къоркъмады. Къолунда къамичиси бар эди да, жилян ёрге чыгъа келгенде, аны къыйырын анга узатды. Жилян къамичиге илинеди. Ол заманда жаш аны тартып ёрге чыгъарады. Сора ашаган жерине къайтып, жол азыгъындан къалгъанын хуржунуна жыйып, атына минейим дегенде, жилян муну аллына сюелип тохтайды. Жаш бирси жанына бурулуп кетейим десе, жилян биягъы аллына чыгъады. Ары бурулса- ары барып, бери бурулса-бери келип, жашны жибермейди. Къалай болсада, жаш ары-бери секире кетип, атына минеди. Алай болгъанлыкъгъа бу затдан къутулалмайды. Жилян атны да аллына сюелип къалады. Сюелген заманында атлыдан бийик окъуна болгъанды. Адам, жилян да бетден-бетге къарап тохтайдыла. Къамгъутбий: «Мен муну ёлюмден къутхарып, бу уа мени жолума барыргъа къоймайды. Бошдан айта болмазла, жиляннга игилик этсенг да, ол сени къапмай къоймаз деп. Урайым да, ёлтюрейим»,-деп къамасына узалады. Болсада ёлюмден да кесим къутхарып, дагъы да жанын къалай алайым деп, ол акъылны къояды. Сора атын башха жанына буруп, кетер умут этеди. Алай жилянн биягъыча атны аллына сюелип тохтайды.

— Тоба, Астофируллах, бу аламат, бу сейир неди? Энди мынга не амал этейим?- деп жаш жиляннга аралып тохтады.

Ол а бираздан къаяла таба сюркелип тебиреди. Арлакъ бара да, атлы уа келе болурму дегенча, башын буруп, ызына да къарай.

-Тейри, бу мени къайры эсе да чакъырады, шо, не боллукъ эсе да, не бла бошаллыкъ эсе да, ахырына чыкъмай  къоймам,- деп аны ызындан тебирейди.

Азмы, кёпмю бардыла, ала бийик къаягъа жетедиле. Атлы тохтайды. Жиляна бораз ёрлейди да, дорбун деп да тюйюл, былай бир тешикге кирип кетеди. Жаш а, бу не бла бошаллыкъды деп, къарап турады. Бираздан тешик ичинден темир-къанжал зынгырдагъан тауушла эшитилдиле. Сора чартлап бир зат тюшеди. Къамгъутбий аны сермеп алса, ол а къылыч. Башында айтханыбызча къулакълары алтындан, аузу уа акъ темирден. Энди эркинсе жолунга барыргъа дегенча, жилян андан сора кёрюнмеди. Жаш къылычны къынындан чыгъарады да, къатында терекни бутагъын сермейди. Жетер-жетмез кесип атады.

Алай бла жаш баргъан жеринден сыйлы саугъа бла къайтады. Бахсан ауузуна кирген кёп жауну башын да тайдыргъанды аны бла. Биринчи къатыны ёлгенде уа, башында сагъындыкъ, ол Жанхотланы къызлары болгъанын, къылычны жангыз къайынына береди.

Къамгъутбий экинчи къатыннга Гошаяхны алгъан эди. Аны бла да кёп жашаялмады. Къадары алай болду да, ауруп ёлюп кетди. Тырнауузну баш жанында асыралгъанды. Ол ёлгенде, адамла анга кешене ишлегендиле. Ол бюгюнлюкде да сакъланыпды. Шахардан бираз ёргеракъ баргъанлай, сол жанында дуппурда, тёгерегин да къайын, нарат терек, басып, тышы тытыр бла акъланнган кешенени кёрюрге боллукъду.

Бахсан ауузун бийлерге сюйгенле бурун заманлада да аз тюйюл эдиле. Алай таулула ата-баба жерлерин къаты сакълагъандыла, кишиге да бермегендиле. Къонакъча келгеннге ариу тюбегендиле, аман акъыллыланы уа, жерлерине, мюлклерине сугъанакълыкъ этгенлени уа къыра бергендиле. Къамгъутбий да кеси заманында туугъан жерини керти къалаууру эди. Ол ёлгенден сора да, душманла келселе, адамла кешене аллына барып: «Тур, Къамгъутбий, бизге боллукъ болгъанды, Бахсан ауузу жау аскерден толгъанды»,-деп къычырып, аны чакъыргъандыла. Ол а, атына да минип, къабырдан чыгъып, къамасы бла душман аскерни къырып, кешенеге къайтып болгъанды. Бир кере уа биреулен ётюрюк айтып къычырады. Хар замандача, жигит атына да минип, къылычын да къынындан чыгъарып, кешенесинден чартлап чыгъады. Тёгерек-башха къарайды, алай душман адамын эслемейди. Сора ачыуланып, ызына къайтады. Андан сора ол къабырындан чыкъмагъанды.

Алтынкъулакъны экинчи иеси уа, башында айтханыбызча, Жанхотланы Азнауур батыр эди. Ол да бек жигит жашладан бири эди. Жыллыкъ жортуулгъа барып болгъанды. Бир кетсе, жылкъы сюрмей ызына къайтмагъанды. Къылычны дайым биргесине жюрютгенди.

Бир кере, биягъы жортуулгъа кетип, келир заманындан кечге къалады. Элде Жанхот улу ёлгенди деп, хапар жайылады. Ол заманда Абайлары Азнауурну атасын ёлтюрюп, жерине, мюлкюне ие болур акъыл этип, аны къонакъгъа чакъырадыла.

Уллу отоуда ашхана артында адамла алгъышла айтып, боза тартадыла. От жагъада уа Абайланы ёгюз сыйыннган къазанлары къайнайды. Ол ингирде уа Азнауур сау-саламат юйюне къайтып келеди. Атасын кёрмагенде, къайда болгъанын сорады. Билгенден сора ол ары бир аман акъыл бла чакъырылгъанын ангылайды. Олсагъатлай ары жетип, сарыкъулакъ бла жангыз ургъанлай, къазан тагъылып тургъан шынжырны кесип, атасын къутхарып къайтады. Бир жол а, Ногъайдан жылкъы сюрюп келе, иелери ызларындан къыстау тюшюп, ала бла уруш эте, Жанхот улу Къарачай бла Малкъар орасында ёлгенди.

 Андан сора къылыч батыр Бахсанукъгъа жетеди. Ол Бызынгыда бий эди. Малкъарда, Россейде да атлары айтылгъан эки сыйлы тукъум Орусбийлары бла Сюйюнчлары андан жайылгъандыла. Бу адамгъа уа къылыч къачан, къалай тюшгени белгисизди. Алай къылыч Бахсанукъда болгъаныны юсюнден эрттегили жырда сагъынылады. Анда айтылгъаннга кёре, ёзен бийледен Таусолтанланы Шаулух Бахсанукъгъа къонакъгъа келеди. Ол да анга халкъда жюрюген тёреге кёре тюбейди. Ашына-сууна иги къарайды. Юч кюннге дери жумушун сормай турады. Бир кере къонакъбай иш бла бир жанына кетгенлей, Таусолтан улу Бахсанукъну къатынын, ариу Сарайны алып къачады. Бахсанукъ аны билгенлей, ызларындан болады. Жете баргъанлай, алтынкъулакъ бла бир сермегенлей, Шаулухну белинден эки этеди. Жырда быллай сёзле бардыла:

-Сарыкъулакъ бичагъым да мени къолума жетгенди.

-Ай, Шаулух бий, аман хомух, сарыкъулакъ бичакъ санга не этгенди.

 Батыр Бахсанукъ Шаулух бийни белинден эки этгенди.

Сарыкъулакъны хапары аны бла тауусулмайды. Ахырында ол Айдаболланы Жабо бийге тюшеди. Аны Къайсын бла Бекмырза деп жашлары бар эдиле да, алада болады. Бир жол бёлек адам болуп, ол санда бу эки къарындаш да, Тау Артына адам урларгъа барадыла. Эбизеле быланы биледиле да, арада сермеш башланады. Къайсынны жел ауруу бар эди да, ол тутады да, муну санлары ишлемей къаладыла. Бекмырзаны нёгерлери къутуладыла , ол а къарындашын къоюп кеталмайды. Он окъ тийгинчи уруш этеди эбизеле бла. Онбиринчиси тийгенде къарындашына: «Сарыкъулакъны эбизелеге берме»,-деп къычырады. Кеси уа алайда ёледи.

Была Тау Артына бара туруп, алагъа жол кёргюзтген эбизе жаш бар эди. Къылычны хапарын ол уста билгенди. Аны кёзю бла да кёргенди. Бекмырза ёлгенден сора Къайсынны къатына келип: «Энди сен да ёлесе. Танымагъанларынга тюшгенден эсе, сарыкъулакъны манга берсенг эди»,- деп тилегенди.

-Да, берейим, ма, ал, сени болсун,- деп къылычны узатханды. «Угъай, мен сени къылыгъынгы билеме, сабын узат манга»,- дегенди. Къайсын къылычны сабын буруп узатханды. Эбизе жууугъуракъ атлап, аны алайым дегенлей, эрлай къаманы сабын кесине буруп, аны белинден сермейди. Эбизе : «Эй, хей, маржа, Къайсын уруп къоя эдинг да!»,-дегенди. Къайсын а: «Урмагъан эсем, алгъа атлап бир кёр»,-дегенди. Эбизе жаш алгъа атлайма дегенлей, белинден ёргеси юзюлюп, жерге тюшгенди. «Къайсынла, Бекмырзала» деген жырда аны юсюнден былай айтылады:

-Сарыкъулакъны санга, эбзе, берейим,

Къарындашым Къайсынча снги кёрейим.

Айтханыча ол эбизени сермеди. Осуятха кертичи болду. Къайсын сарыкъулакъны анга бермеди.

-Махтандыргъан бичагъынг сени бу эсе,

-Алмайма сен жюрютген къылычны.

(Уруп эки этгенин билмегенди)

-Ары атласанг кёрюрсе кюнбет ныгъышны, санга берлик тюйюлме, береме Сюзме кёллеге.

Къайсын алтынкъулакъ къылычны да биргесине алып, суугъа секирип кетеди. Ма, алай бошалады Кбамгъутбийге жилян берген саугъаны хапары. Хапарны уа манга Нарсанадан тохсан жыллыкъ Келеметланы Магомет айтхан эди. Ол а аны сабий заманында ёге атасы Кючюкланы Ибрахимден эшитген эди.

                   АТИЙМА

Бу сиз суратда кёрген кешенеле, таулу халкъны бурун заманларыны шагъатларыча, Кёнделен аягъында кёп жылланы сюелгендиде. Бюгюнлюкде уа ала жокъдула, думп болгъандыла, мурдорлары окъуна къалмагъанды.

Ала къайры кетген болурла? Кеслерин да кимле къачан, нек ишлетген эдиле. Соруударыма жууап излей Кёнделеннге барама. Сабий заманларында кешенелени ичлерине кирип, ойнап айланнган, бюгюнлюкде уа тохсан жылдан атлагъан акъсакъалла кёргенлерин, аланы юслеринден эшитген хапарларын айтдыла.

Кешенеле тёгерек ишленип эдиле. Кеслери да къая ташдан къаланнгандыла. Ичлерини кенгликлери беш, бийикликлери уа алты метр чакълы бар эдиле. Башларында уа ташдан чукуйлары. Не къаты жауунда да ичлерине жауун ётмегенди. Адам эркин кирирча, жерден бир метр бийикликде терезелери болгъандыла. Къабыргъаларыны къалынлыкълары эки къарышдан артыкъ эди.

Ичлеринде бир жукъ жокъ эди. Болгъан эсе да, ала ары дери тоналгъан эдиле. Революциядан сора уа адамла кешенелени бузуп, юйле, хунала ишлегенде хайырланнгандыла. Ангылаулары болгъан Адамла кюрешген эдиле: «Тиймегиз, ала къабырладыла. Къабыр ташны юйюнге салсанг- юйюнг къурур»,-деп.

Болсада революцияны ал жылларында дин эм  эфендиле бла кюрешиу башланнган эди. Мистикалы затлагъа ийнаныргъа сюймегенле чыкъгъандыла. Алайладан бир къаууму, абаданла айта тургъаннга да къулакъ салмай, анны къой да, аланы хиликкя этерге кюрешип, кешенелени бузуп, башында айтханымча, ташларын юйле, журтла ишлегенде хайырланнгандыла. Аладан бир жангызы да онгмагъанды. Аргъы дуниягъа кетгенлени жатхан жерлерин къозгъаргъа жарамайды.

Кешенеле бла байламлы халкъда дагъы да бир сейир хапар жюрюйдю. Онтёртюнчю ёмюрню ахырында, Акъсакъ Темирни аскерлери битеу Азияны къолгъа этип, бу тийрелеге жетгендиле. Бахсан ауузуну адамлары ала бла кешенеле къатларында къаты сермешгендиле. Къолларында сауут туталгъан эр кашале бирлери къалмай чыгъадыла къазауатха. Ала арсланлача сермеше эдиле битей Азияны къолгъа этип келгенле бла. Алай жюз мингле бла саналгъан жау аскерин хорларча кюч жокъ эди. Кёп сермешгенден сора, бу жанлы адамла артха ыхтырылып тебиредиле.

Ол эаманда тардан, эрча кийинип,  жюзге жууукъ тиширыу  чыкъдыла. Садакъдан учхан окъча, акъ жамычысы алда биреу барады. Ол аланы башчыларыды. Табыналаны Кертибийни къызы алтынчач Атийма. Онг къолун да къылычы бла алгъа созуп, жаудан къанын алыргъа ашыгъады Къалгъанлары да андан артха къалмазгъа кюрешедиле. Ала, жел ургъанлай жетип, душман арасына кирдиле да, узун бичакълары бла солуна-онгуна сермей, алларына тюшгенни къыра тебиредиле. Къысха заманнга иги кесеклерин къырып, азиячыланы Кёнделен суундан иги да энишге къыстадыла.

Акъ жамычылы атлы уа барындан да къаты сермеше эди. Силдегени бла жаудан адам тёнгеретмей къоймайды. Аны алай этгенин кёргенле, бетден-бетге чыгъып, сермеширге базынмадыла. Сора бир къаууму узакъдан садакъла бла атвп урдула. Жютю темир бурунлу садакъ окъла терен кирген эдиле атлыны этине. Тентиреген да бир этди, алай жыгъылмады. Энишге ийилди, сол къолу бла атыны жалкъасындан къаты тутду, онг къолунда къылычын да ычхындырмады.

Аны онгсуз болгъанын кёргенде, душманла юсюне чапдыла. Алай нёгерлери аладан алгъаракъ болдула да, жауну къолуна тюшюртмей, алайдан къутуотуп, Кёнделен башында Жашырын дорбуннга элтдиле. Жарсыугъа, жаралары терен болуп, къаны кёп кетип, ючюнчю кюн ол анда ёлгенди. Нёгерлери  дорбун ичинде таш къабыр ишлеп, жигит къызны анда асырадыла.

Жигит къызны хапары, атадан балагъа айтыла, халкъны аузунда, кёп ёмюрледен бери, сакъланып келеди. Ол тийреледе болгъан таулула, Атийманы къабырына барып, бузулгъан жерлерин тап халгъа келтирип, аны къатында намаз этип, керти дуниягъа кетгеннге Аллахдан жаннет тилеп болгъандыла. Хапарны манга айтхан кёнделенчи акъсакъал Жашууланы Сейид, урушну аллында жыллада атасы бла ол тийре бичен ишлей болады. Жауун жаууп, дорбуннга киредиле. Къабырны оюлгъан ташларын жерине салып, аны юсюнден хапарны жашына да ол айханды. Биз а андан эшитгенбиз.

Ол жыл алайда бардырылгъан сермешге таулула «Элек куруш» дегендиле. Алай нек айтхандыла? Ол заманлада аскерчиле сермешген кезиуде кеслерин сюнгюден, садакъ окъдан, къылычдан дегенча сакъларгъа, темир къалкъанла жюрютгендиле. Сюнгю неда башха сауут анга тийсе, артха чартлатханды эм ол адам саууту бла къалкъаны болгъанны дагъыда урургъа боллукъ эди. Ол алай болмаз ючюн, таулула уа къалкъанны тышын ууакъ тешикчикле этип тешип, сахтиянны ууакъ жырып, къалкъаннга къыл аркъанны къысхандыла. Тешиклери болгъаны ючюн а  къалкъаннга «Элек къалкъан» дегендиле. Анга тийген сюнгю жипге илинип къалгъанды, Къалкъаны болгъан а, сюнгю ычхыннгынчы, аны иесин, къамасы бла ургъанды. Таулула аллай къаокъанланы кешенеле къатында сермешде хайырланнгандыла. «Элек уруш» деп да андан айтыл хапар жюрюйдю.

Андан бери талай заман озду. Сабийден къарт бола, тёлюле бир бирлерин алыша барадыла. Кешенеле уа-халкъыбызны бурун заманларыны шагъатлары, Бахсан ауузуну шагъатларыча сюееле эдиле тар ёзенинде. Желлени жалагъанларына, жауунланы жуугъанларына кеслерин хорлатмай! Ишлей биле эдиле бурун заманланы адамлары.

Алай жыйырманчы ёмюрню отузунчу жылларында кешенелеге къажау дагъыда бир жау чыкъды. Ол а барысындан да кючлю эди. Анга уа, къая ташдан ишленнгенликге, была чыдаялмадыла. Оюлдула, чачылдыла, жер башындан думп болдула. Жахиллик ъди аны аты. Башында айтханымча, бир къауумла аланы ойдула, ташларын юйлерине ташып, хунала, журтла ишледиле. Анны бла тарахабазны бир кесегин жокъ этдиле.

Ма алай болду Кёнделен аягъында кешенелени къадарлары.