Проекты

1
ХУЧИНАЛАНЫ МУХАММЕД
НАЛЬЧИК
«ЭЛЬБРУС»
2008
АЙЫУ БЛА
КЕРТМЕ АШАРГЪА
БАЗЫННГАН
Роман
2
УДК 821.512.142–3
ББК 84(2р-Балк)
К 959
ISBN 978-5-7680-2194-8
© Хучиналаны М. Ю., 2008
© «Эльбрус» китап басма, 2008
3
1
Ариу кюн тийип тургъанлай, элия уруп, кёк кюкюрегеннге неда сунмай тургъанлай къая оюлгъаннга ушаш,
бу неди дерча, сейирлик хапар тюйюл эди ол – Нальчик
шахарны Долинск райисполкомуну председатели Элберованы къылыкъсызлыгъыны юсюнден, аны осал
ишчиклерини, фатарла бла хыйлалыкъларыны юслеринден да тюрлю-тюрлю сёзле эрттеден жюрюй эдиле.
Алай таянчагъы да бек, кеси да къаты Елена Дадашевна,
ол халкъ таныгъан Елена Дадашевна, былай женгил
жыгъылыр деб’а – кишини да эсинде жокъ эди.
Ол ишге, керти окъуна да, къыйын эди ийнаннган.
Къыйын болмай а – ол обкомну секретары Мухамед Хасанович Шихачевни жерлеши эди да, Акъ-Суу райондан,
ол жанындан адамла уа, не уллу хата этселе да, бек тынч
къутулуп кетиучюлери кимге да белгили эди. Тейри,
сени уа энди Эфенди угъай, Эфенди уа Мухамед Хасановични чам аты эди, хар не ишде да аны сёзю ётгени
ючюн, – Ибилисге къуллукъ этесе да – ол окъуна не хазна къутултсун деп турсанг да, ол хыйлачы «акъладан»
болса, Акъ-Суу райондан, ариу тазаланып къалыучу
эди. Бир къуллукъдан башха къуллукъгъа салынсала
окъуна, ол затны «акъла» уллу хатагъа санаучудула,
жангы къуллукълары алгъыннгыдан осал болмаса да.
Кёбюсюнде уа жангы жерлери «тюк тюшюрюрге» мажал
окъуна болады. Сёз ючюн, мындан алгъаракъда Керим
Асланович Тамишевни, бир къауум адамдан сора киши
билмеген гюняхлары ючюн, обкомну аш-азыкъ промышленностьха кёз-къулакъ болгъан бёлюмюню таматасы
олтуруучу бийик да, уллу да, алай а къалай эсе да бир
сууукъ, къууатсыз кабинетинден Агъач мюлкню управлениясыны таматасыны отоучугъуна ётдюрген эдиле.
Алай, жыл да озгъунчу, управленияны министерствогъа
тюрлендиредиле да, ма энди уа ол «къысталгъан» Тамишев, не айтырса, «жолдаш министр» болуп айланады.
4
Бир-бирле: «Бирда, хау, министр болуб’а», – дерле, алай
ангылагъан адамла уа биледиле – Тамишев «агъач министр» болгъанлыкъгъа, къарангы агъач ичине угъай,
жаны саулай жаннетге тюшюп къалгъанды: уллу политикадан – кенгде, уллу ырысхыгъа уа – жууукъда.
Акъ-Суу район республиканы бек къыйыр району эсе
да, республикабызны ара шахары Нальчикде «акъла»,
акъсуучула, кёпдюле. Энди, тюзюн айтханда, ала башха
районладан келгенледен кёп да болмазла, алай аладан
асламы къуллукъда ишлейди да, кёп кёрюнедиле: къайры барсанг да – «акъла».
Къабарты-Малкъарда да, Шимал Кавказны башха
жерлериндеча, кёп миллетлени адамлары жашайдыла.
Болсада мында халкъны асламы къабартылыла, малкъарлыла, оруслуладыла. Ала бары да къадар тежеген
жерледе – бир бири къатларында – жашайдыла. Малкъарлыла – таулада, тау этекледедиле. Ала, татар-монголла бла, Акъсакъ Темирни аскерлери бла сермешледе
къырылып,жокъ болур чекге жетген алан халкъны туудукъларыдыла.
Алан ханлыкъ оюлгъандан сора, Къара тенгизни
Кавказ жагъасыны шимал жанында жашау этип келген
адыгла эки тирмен ташны ортасына тюшюп къалгъанча
боладыла – ол жерледе Тюрк бла Къырым бир жанындан, Орус а башха жанындан болуп, Кавказ кимге жетеди деп, даулашып, тутушуп башлайдыла. Адыгланы бир
къауумлары ол къайгъылы жерледен башларын алып
къачадыла, кюнчыгъыш жанына келе келип, Ара Кавказны Темирни жортууулундан сора хужу къалгъан тюзлеринде тохтап, эс табадыла. Адыгланы ол къауумлары
артда къабартылыла деп белгили болгъандыла. Ма алай
бла тюшгендиле къабартылыла бюгюннгю КъабартыМалкъарны жерине. Артдаракъ, Къырымны алгъандан
сора, Тюркню Кавказдан умутун арталда юзер ючюн,
Кавказны Орус къолгъа этип башлайды. Кабартылыла
жашагъан жерде биягъы уруш къайгъы кётюрюледи.
Къабарты саулай Шамил жанлы болмагъанлыкъгъа,
ким биледи, динибиз да бирди, Орусну аякъ тюбюнден
ычхыныргъа Тюрк бизге себеп этер эсе уа деп, ышанып,
Шамилге, Тюркге къарагъанла да болгъандыла. Алай
аланы ол умутлары толмагъанды. Глазенап, Булгаков,
Ермолов, Паскевич кибик, орус ийнаралла кеслерине,
хурмет этип, бой салмагъанлагъа онг кёзден къарамагъандыла. От-окъ бла, сауут бла къабартылыланы бойсундургъандыла, аны бла къоймай, аланы тюз жерледен таула таба къысхандыла. Алай бла уа, таулуланы да
5
онгсуз, жерсиз этгендиле. Къабартылыла къысталгъан
жерлеге уа къазакъланы, бери келирге сюйген башха
оруслуланы къойгъандыла. Ма алай бла, къысхасы, тау
аллы тюзледе оруслула тохтагъандыла. Ол заманлада,
Къабарты Орусха къошулгъандан сора, алыкъа бойсунмагъан таулуланы чеклерине жууукъда бир къауум къалауур къала ишлегендиле. Ол санда Нальчик къаланы
да. Октябрь революциягъа дери Нальчикде черкесле,
таулула кёп болмагъандыла, Нальчик, шахаргъа да саналып, ол Къабарты-Малкъарны ара шахары болгъандан сора жашай башлагъандыла. Бюгюнлюкде да шахарда жашагъанланы жарымы чакълысы оруслуладыла.
Алгъыннгы къазакъ элле бусагъатда бизни республиканы Прохладный, Майский, Акъ-Суу районларына тюшгендиле. Бирси районларыбыз а, хазна къалмай, бары
да былай къуралгъандыла: бир суу ауузу – бир район.
Аны себепли уа хар районда малкъар, къабарты элле
да бардыла.
Таулада – малкъар элле, тюзледе – къабарты элле. Басхан ауузу – Басхан район, Чегем ауузу – Чегем район…
Республикада аты айтылгъан Акъ-Суу районну тауруху уа бютюнда сейирликди. Мында алты къабарты эл,
эки малкъар эл, эки да къазакъ эл бардыла. Хар ким да
биледи, патчахны заманында бизни республиканы жерини аты Нальчик округ деп, алай эди. Терк областьны Нальчик округуна Къабарты бла Беш да Тау Эли кире эдиле.
Шёндюгю Акъ-Суу район а ол заманда Нальчик округну
халкъы бек аз болгъан къыйыр этеги эди. Сора бий бла
къул айырылгъан кезиу жетеди. Жюзле бла саналгъан
юйюрле Къабартыда да, Малкъарда да, «эркинликге ычхынып», жерсиз, мюлксюз къаладыла. Сюйселе, сюймеселе да, патчахны мыртазакълары ол жерсиз къалгъан
халкъгъа бир мадар этерге керек эдиле. Тау ауузлада
жер такъыр эди, бош жер жокъ эди. Тау аллы тюзледе
да черкес элле бир бирге жууукъда орналып эдиле. Бу
жол бир кесек къысылыргъа къазакълагъа тюшеди – ол
жерсиз къалгъан таулуланы бла черкеслени бир биринден иги кесек узакълыкъда орналгъан къазакъ эллени
орталарында тохташдырадыла. Энди алайы бизни республиканы махталгъан Акъ-Суу районуду, журналистле
айтыучулай, «шуёхлукъну району». Сау ёмюрден аслам
заманны къоншу жашагъан оруслула, черкесле, таулула, керти окъуна, бир бирге жууукъ болгъандыла. Энди
орус элледе таулу неда черкес тукъумлу адамлагъа, черкес элледе таулу тукъумлу Сабанчылагъа, Балкарлагъа,
Темиржанлагъа тюбегенде, киши да сейир этмейди.
6
Акъ-Суу районну мюлклери, хазна къалмай, бары да
тюзде, сугъарылгъан жерледедиле, аны хайырындан а
жыл сайын нартюхден да, башха битимледен да бай тирлик жыядыла. Алайды да, эллери, жерлери да таулада
бла тау этекледе болгъан районлагъа Акъ-Суу район бла
эришген тынч тюйюлдю. Тамата къуллукълагъа уа бизде
хар заманда «хунерлерин, билимлерин да ишде кёргюзтгенлени» салыучуларын ким да биледи. Ол тёрени хайырындан а республикада кёп уллу къуллукълада «акъла»
ишлейдиле. Аланы, «кеслерин ишде кёргюзтгенлени»,
обкомгъа, Министрлени Советине, облсовпрофха, жер
табылса, Нальчик шахаргъа да – партияны шахар, район
комитетлерине, шахар исполкомгъа неда райисполкомладан бирине аладыла. Ол угъай эсенг, башха районлагъа
жибериледиле «сынаулу» «акъла» – артха къалгъан колхозланы, совхозланымы дейсе, сау районланы окъуна
алгъа чыгъарыр ючюн. Ала дагъыда асламында, къуру
къармашхандан сора да, «уялмагъан буюрулмагъанны
ашар» дегенлей, алагъа жетген, жетмеген ишге да арсарсыз сугъула, кеслерине керек затны юзмей къоймазла.
Керти да, «акъла» асламында болдургъан хорламларына
башха, уллуракъ къуллукълада ишлеген жерлешлерини
болушлукълары бла да жетедиле. Алай аны бла кимни
не иши барды? Бек башы уа – къоркъмай, былайда иш
тапсызыракъды деп, эркин сёлеширге ким базынырыкъды?
Энди, тюзюн айтханда, базыннганла да болуучудула,
алай аллай батырчыкъланы «акъла», кёп мычытмай,
жыгъып къоюучудула. Райкомну секретары, обкомну
бёлюмюню таматасы, министрми дейсе, аладан къарыулуракъланы окъуна да. Тейри, муну хазна тепдиралсынла жеринден дегенинги да. Алгъаракълада, тартса – темир
юзерик саулугъу болгъан, юч жыйырма жылы толургъа
алыкъа иги кесек жол арытырыкъ Жарахмат Исхакович Таулуевни, обкомну эл мюлк жаны бла секретарын,
пенсиягъа ашырып ийдиле да. Саулугъу осалгъа кете
барады деген сылтау бла. Болушу уа, хапаргъа кёре, былайды дейдиле – партияны обкомуну бюросунда ол, эл
мюлк министрге биягъы «ишни кереклисича къурауда уллу сынауу болгъан» «акъладан» бири, «Къызыл
Октябрь» совхозну директору, эл мюлк илмуланы кандидаты Сабанчиевни салынырына ыразы болмагъанын
айтханды. Бюрода олтургъанланы асламы уа «акъла»
бла ала айтхандан чыкъмагъанла эдиле да, Сабанчиев
министр болду, Таулуев а – сыйлы пенсионер…
Аллай затланы эсге ала келгенде, Элберованы ишден
7
къыстагъанлары, тутхан окъуна этгендиле, сют этерикдиле дегенлери бек сейир эди. Жюрюген хапарлагъа кёре,
ОБХСС-ни къуллукъчулары аны кабинетинде сейфде
дуния бла бир ахча, алтын затла да тапхандыла. Улутха
алып тургъанды, фатарла сатып тургъанды дейдиле.
Къармай кетгенлеринде уа, аны ызлары шахар исполкомгъа элтгендиле. Анда уа председательни шинтигинде
ким олтурады десенг, биягъы «акъ» жигитледен бири –
Владимир Замахович Темиржанов. Алай андан не магъана – Мухамед Хасанович кеси адамларын, гурт тауукъ
балаларын къоруулагъанча, къоруулап турады, бир бек
терсине кетгени болмаса. Элберова, баям, керти да, бек
терсине кетген болур эди. Не да болсун, Темиржановха
бир хата тюшерин Эфенди унарыкъ тюйюлдю. Къуру
Владимир Замаховични дуния сейирлик тукъум аты
ючюн угъай, аны керти да сюйгени ючюн да – не десенг
да, эгечден туугъанны жанына тиерге къалай жарар?
Алгъаракълада аллай хапарла окъуна жюрюп болгъандыла – бюгюн-тамбла дегенлей, Эфенди Темиржановну ишге обкомгъа аллыкъды, андан сора уа – эрттекеч болса да, кетерге тюшерикди да! – кеси пенсиягъа
кетсе, жерин анга къоярыкъды деп.
Партияны Къабарты-Малкъар обкомуну биринчи
секретары Таусолтан Курманович Эльмесов Акъ-Суу
райондан болгъанлыкъгъа, нек эсе халкъ «акъланы»
таматаларына Эфендини санайды, кёпле анга «бизни
Суслов» дейдиле. Суслов Москвада КПСС-ни Ара Комитетини ниет жаны бла секретарыды, Шихачев а бизде. Ол алай нек болур дегенде, баям, Эльмеслары алай
уллу тукъум болмагъанларын эсге алыргъа керекди: ол
бизни аман жашха бир болушсанг эди деп, аны аллына келген жууукълары, баям, кёп болмазла. Алай бла,
Нальчикде «акъланы» асламы – ала Мухамед Хасановични къатыныны жууукълары, ахлуларыдыла. Андан
сора жууукъланы, ахлуланы да бардыла да жууукълары, ахлулары неда шуёхлары. Жашауда уа ким кимни
жууугъу, ахлусу, шуёху болгъанын туура билген – алай
тынч иш тюйюлдю. Ма аны себепли хар ким да «акъла»
бир бирлерин аламат къаты тутхан, бир бирлерине иги
болушхан сунадыла. Алай Шихачевледен болмагъан
неда алагъа жууукъ жетмеген акъсуучула бек иги
биледиле – кертиси бла уа иш алай тюйюлдю. Республиканы халкъы бек иги таныгъан, уялмай-буюкъмай,
кишиден да къоркъмай, ишлерин кереклисича угъай,
сюйгенлерича эте, ёргеден-ёрге ёрлей баргъан «акъла»,
хазна къалмай, бары да не Шихачевлени тукъумларын-
8
дандыла, не аланы ахлулары-жууукълары, не шуёхлары-тенглеридиле. Бир-бирле, кюле-кюле, алай окъуна
айтыучудула: «Эльмесов биринчи эсе, Шихачев а башчыды».
Аны себепли халкъ ангылай эди: кимге не болса да,
Владимир Замаховичге бир зат да боллукъ тюйюл эди.
Ол Эфендини эгечинден туугъанын билмеген жокъ эди
шахарда.
Айхайда, мен да биле эдим – мен журналист болуп
ишлегенли, ол заманда толу беш жыл болгъан эди. Журналистлени уа, айтып къояйым, кёп затдан хапарлары
болуучуду.
Радиода ишлерге мен 1965 жылда келген эдим. Ары
дери, аскер борчуму да бошап, «Севкавэлектроприбор»
заводда юч жыл ишлегенме. Анда ишлей тургъанымлай, кюнлени биринде бизни цеххе радиожурналист Азамат келеди – мен иги таныгъан, бизни элли, хасаниячы
жаш, менден тёрт-беш жылгъа тамата. Бизни бригадада
таулула ючеулен эдик да, бирибиз солууда эди, экинчибиз, жыл саны юч жыйырмагъа жете келген киши:
«Хау санга, сабий кибик, энди радио бла жырлап айланайым», – деп, ишибизни юсюнден сёлеширге унамай
тохтагъан эди. Андан сора не этерик эди, сюйсе-сюймесе да, Азамат радиогъа мен айтханланы жаздырып
алды. Жаздырып бошап, магнитофонун жыйгъандан
сора:
– Алан, сен шёндю ненчанчы курсда окъуйса? – деп
сорду. Университетде, история-филология факультетни
история бёлюмюнде, окъугъанымы ол биле эди.
– Ючюнчюде. Не эди?
– Бизде ишлерге сюемисе, тилманч болуп?
Ол аллай затны сорлукъду деп, эсимде да жокъ эди.
Тюзюн айтханда, аскерден юйге жибере туруучу къагъытларымдан сора ёмюрюмде тауча жазып кюрешмеген
эдим. Жашауунг алай болса, не этериксе?
– Мен а бек сюйюп окъуна барыр эдим, алай, малкъарча, литература тил бла жазалырмамы?
– Ол алай къыйын иш тюйюлдю, сен суннганча. Кеси
тилибизни да, орус тилни да билесе, университетни бошай тураса, къалгъаны уа – бошду, бек терк юйренирсе.
Ишни къачан бошайса?
– Тёртде.
– Биз алтыгъа дери ишлейбиз. Сюе эсенг, бюгюн
окъуна кел да къал, мен анда айтып турурма сени юсюнгден.
Ма алай бла тюшген эдим мен журналист жолгъа.
9
Мени ол жол бир сейирлик, тамашалыкъ жерлеге элтиригине, кёп аламат адам бла танышдырлыгъына,
кесим да ол жол бла, уллу къыйналмай, арымай-талмай, ойнай-кюле, женгил атлап барлыгъыма не аз да
ишекли тюйюл эдим. Уллу къыралны бизни республика
кибик бир къыйыр этегинде журналист болуп ишлеген,
ийне бла кёр къазгъан кибик, къыйын, аны бла бирге уа
ыспассыз да иш болгъанын къайдан биллик эдим?
Керти окъуна, Азамат айтханлай, ол мен къоркъгъан
затла бары да бош эдиле. Эки-юч айдан сора мен хайт
деген тилманч болгъан эдим. Дагъыда бир жылдан а
корреспондент этдиле.
Ма ол халда заман бара, кюнлени биринде озгъан
ыйыкъда ётген бериуле не тукъум эдиле, келир ыйыкъгъа
къаллай бериуле хазырларгъа керекбиз деп жыйылгъаныбызда, Нина Иосифовна Левитинаны халкъ ырбыннга
къысып тохтады – сен республиканы узакъ эллеринден,
бизни жаш тёлю жашагъан жерледен, хазна зат этмейсе,
къуруда Нальчикде бла аны тийресинде жубанып тураса
деп. Нина Иосифовна орус тилде жаш тёлю бериулени
редактору эди. Нек эсе да ол заманда радиода не къабарты, не малкъар тилде жаш тёлю редакцияла жокъ
эдиле.
Нина Иосифовна уа, ауур санлы, жыл саны келген
бир тиширыу, къайры хыбырдап айланырыкъ эди эллеге-жерлеге бизни гетенбаш эски «бобиклерибиз» бла?
Аллай уллу тырман эшитгенден сора, амалсызгъа къалып, ол менден тилейди – узакъ тау эллени биринден,
сёз ючюн, Огъары Малкъарда жашланы бла къызланы
жашауларыны юсюнден бир тынгылы бериу хазыр эт
деп. Аллахха шукур, бир иш табылды эсе дейме да, барама да этеме.
Экинчи ыйыкъда баш кюн эрттен жыйылыуда ол
мен хазырлагъан бериуню, махтап, кёкге жетдирдиле,
ыйыкъны ичинде орус тилде бек иги бериуге санадыла.
Ол кюн окъуна орус тилде жамауат-политика бериулени редактору Салютский биягъы Огъары Малкъардан
районну аты айтылгъан къойчусуну, область партконференциягъа келечиге айырылгъан Жангоразланы Абулланы юсюнден радиоочерк жазарымы тилейди.
Биз кёчгюнчюлюкде болгъан заманда, Къыргъызстанны Къызыл-Къая шахарында жигер ишлеп, «Къыргъызстанны Сыйлы шахтёру» деген атха да тийишли
болгъан Абулла бла, арыкъсуу узун киши бла, къошда
сёлешгенимден сора, аны юсюнден бир иги бериу хазырларыгъым келди. Радио бла къуру къалай къууанчлы
10
жашайбыз, къалай жигер ишлейбиз деген болмаса, жашауда тюбей тургъан не терс ишлени, не уллу кемчиликлени юслеринден нек эсе да хазна хапар болмаучу эди.
Сынаулу къойчу, кёзбау дегенни билмеген Абулла, аллына-артына къарамай, ишге чырмау болгъан затланы
юслеринден кёлюндегин айтхан эди – къошлада тап жашаргъа онгла жокъдула, аны хатасындан а жаш адамла
къошлада ишлерге сюймейдиле, къойлагъа да табыракъ
ышыкъла керекдиле деп. Не заманда да биз, таулула,
мал бла кечине келгенбиз, бюгюн а ол затха кереклисича эс бурмайбыз. Ол бек осал ишди деп, Абулла алай
сёлешген эди.
Мен жазгъан радиоочерк шабат кюн ингирде баргъан эди, баш кюн а, жыйылыуубуз бошалгъынчы окъуна, Уллу юйден, партияны обкому бла республиканы
правительствосу тургъан юйден, ким эсе да Заманкуловха – радиону таматасына – сёлешип, сау болугъуз,
къойчулукъну, Жангоразовну юсюнден да иги хапар
айтхансыз дегенин хар ким билип тура эди.
Ма алай бла, «бара-бара къош да тюзеледи дегенлей»,
мен да журналист ишни эбине тюше башладым. Бир кесекден а Салютский, урушда да болгъан, жыл саны да
келген адам, пенсиягъа чыкъгъанлай, мени аны орунуна
салдыла.
Сабийликден окъуна мен эркин сёлешип келген, сюйген да этген орус тилде журналист болуп ишлеригим
манга бек хычыуун кёрюндю. Билеме, бизни малкъар
тилибиз да, башха тюрк тиллеча, бай да байды, кенг да
кенгди. Алай мен, сабийликден да орус тилге артыкъ бек
юйюрсюннгенден, андан айырылыргъа сюймей эдим.
Орус тил хар кюн сайын, хар жыл сайын, арымай-талмай, билимни къаласына элтген къыйын, ташлы-чырпылы жолчукъла бла, мени къолумдан тутуп, ёрге элтип
баргъанды. Къадар мени андан айырып къойса, мен бек
мудах боллукъ эдим.
Мени уа насыбым тутханды десем окъуна, боллукъду – сабийликден бери шуёхум, орус тил, биягъы биргеме
эди. Биз, алгъынча, бирге жашай эдик, сагъыш эте эдик,
ишлей эдик. Адам кеси кесин окъуна алай иги билмейди,
тилни уа, орус тилча, аллай уллу бутакълы-тамырлы
да тилни уа– бютюнда! Ол сау дунияды, алайды да, хау,
мен ол дунияны тюбюнден башына дери бек иги билеме деп айталлыкъ тюйюлме. Былай алып къарагъанда,
бармыды да жер башында аллай адам, ана тилин окъуна
жик жиги бла, саулай, тынгылы билген? Болурму алай
айтыргъа базынырыкъ инсан?
11
Узун сёзню къысхасы, эки-юч жылдан сора радиода
мен уста журналистге саналып тохтагъан эдим. Темиржанов бизге ишге келген заманда, айтханымча, мен хайт
деген, намысы-сыйы да жюрюген сынаулу журналист
эдим. Ол иш а 1970 жылда болгъан эди.
Ары дери мен да эшите-эшите тургъан эдим «акъланы» юслеринден тюрлю-тюрлю хапарла, алай, тюзюн
айтханда, мен алагъа бир заманда да уллу магъана бермеучю эдим.
Жашлыкъ дегенинг, ким не айтса да, аламат затды. Тазалыкъ, батырлыкъ, не уллу ишге да базыныу – сейирлик,
хычыуун да сезимле. Ала бары да жашлыкъны нёгерлеридиле. Алай айтхан ушагъыусуз кибик да кёрюнюр,
алай мен бюгюн да ол ауузларын къысып, бир сёз айтыргъа базынмай жашагъанладан тюйюлме. Болсада андасанда «ай жаш заман а!» дерге тюшеди. Асыры эссизми
болдукъ, асыры акъыллымы болдукъ – ким биледи…
Ма алай, мен хайт деп радиода ишлеп тургъанлай,
кюнлени биринде, кюз арты табалада, болур эди дейме,
кюн ортасында бизни барыбызны да – радиода, телевиденияда ишлеген редакторланы – председательни кабинетине чакъырдыла. Не болгъан болур деп, сейир этип
барады хар ким – кюн ортасында жыйылгъан тёре да
энди къайдан чыкъды деп. Барама мен да. Кирсем, кёреме – тёрде, председательни столуну къатында, Эфенди
кеси – партияны обкомуну ниет иш жаны бла секретары
Мухамед Хасанович Шихачев – сюелип, ышара-ышара, жарыкъ кёллю бир къауум адам бла – председатель
бла, аны орунбасарлары бла, баш редакторла бла ушакъ
эте.
Халкъ жыйылып, хар ким жерине олтургъандан
сора, ёре сюелип тургъан Эфенди сёлешип башлады.
– Жолдашла! – деди ол, ышаргъанын къоюп. – Партияны обкомуну бюросуну оноуун къабыл кёрюп, бизни
республиканы Баш Советини Президиуму КъабартыМалкъар АССР-ни Министрлерини Советинде радио эм
телевидение жаны бла Къырал комитетни председателине Владимир Замахович Темиржановну салгъанды.
Ма-а, кюн тийип тургъанлай, кёк кюкюреп, буз ургъанча, билмей тургъанлай келген хапар десенг а! Мындан алгъаракъчыкъда сют этилип, Элберованы да, шахар
исполкомну таматасыны орунбасарын да, исполкомну
секретарын да, исполкомну жашау юйле юлешиу жаны
бла Управлениясыны таматасын да тутмакъгъа жыйгъандыла! Темиржанов да ала бла бир жыйында эди!..
…Темиржановну ишинден кетермей болалмагъанды-
12
ла «эфендиси, хажиси» да. Ма энди уа аны бизге таматагъа сугъадыла. Шихачев обкомну секретары эди эсе
да, хапар аллай бир сейирлик хапар эди да, бир-бирле
тёзалмай сора башладыла:
– Бизни председательни не хатасын кёрюп кетересиз?
– Бу иш нек этилгенин айтып ангылатсагъыз эди.
Мухамед Хасанович жарыкъ ышарды да – ол аны:
«Ай харипле уа, сиз а алыкъа сабийле кёреме да!» – дегенлиги эди – тынгылы, ашыкъмай, айтып ангылатды.
– Сизни председателигизни бир киши да ишинден
кетермейди, – деди ол. – Барыбыз да сыйлы кёрген Ахмед Алиевич партияны область комитетине къагъыт
жазгъанды, мени башха ишге кёчюрсегиз эди деп, тилеп. Ахмед Алиевич а, кесигиз билгенликден, аллындан ахырына дери урушда айланнганды, эки-юч кере да
жаралы болуп, урушдан сора къыйын жыллада колхоз
мюлкню аягъы юсюне салып да, кёп жылланы жигер
кюрешгенди, къабарты тилде чыкъгъан республика
газетни редактору болуп да тургъанды. Не заманда да
Ахмед Алиевич партия къайры ийсе да, анда ишлегенди,
айтханымча, не кючюн, не билимин аямай. Сора кимни
эсине келлик эди аны ишинден кетерирге, кеси тилемесе? Биз, партияны обкомунда ишлегенле, аны тилегине
тынгылы къарагъанбыз да, угъай деялмагъанбыз – аны,
кеси тилегенча, тынчыракъ ишге ётдюрсек, тюз болур
деп, алай келишгенбиз.
Бюгюн-тамбла дегенлей, Ахмед Алиевич республиканы китап басмасыны директоруна салынырыкъды.
Пенсиягъа чыгъаргъа эки жылы къалгъанды да, ары
дери анда тынч-ырахат ишлеп турур деп ийнанабыз.
Алайды да, жолдашла, Ахмед Алиевични бир киши да
ишинден кетермегенди, ол, кесини тилегине кёре, башха, тынчыракъ ишге барады.
Мухамед Хасанович дагъыда бир кере жарыкъ ышарды да – ол, баям: «Мени быллай бир сёлешдире турмай,
аллай затчыкъланы кесигиз ангыласагъыз да керек
эди», – дегенлиги болур эди, – сора, тюзюнлей бизге айланып, шуёх халда былай айтды:
– Сизни бла, журналистле бла, ишлеген тынчмы сунасыз? Тынч тюйюлдю! Ахмед Алиевич а кёп къыйынлыкъла да кёрген, жыл саны да келген адамды. Бир кесек
арыгъан да болур. Аны не сейирлиги барды? Пенсиягъа
чыгъардан алгъа, эки-юч жылны, дыгалас этмей, тынчыракъ жерде ишлерге аны эркинлиги жокъмуду? Барды, тийишлиди!
13
Владимир Замахович а жаш адамды, кючю кёпдю,
тириди – ишлесин. Кертиди, бу ишге ол алай уллу шагъырей тюйюлдю, алай сиз, сынаулу журналистле, керек жерде анга болушурсуз, коллектив кеси да, саулай
алып къарагъанда, эслиди, ишин иги биледи, хар не да
тап болур. Алайды да, биз, партияны обкомунда ишлегенле, партияны ХХIII съезди салгъан борчланы толтурууда радио эм телевидение жаны бла Къырал комитетни коллективи мындан ары да обкомну ышаннгылы
таянчагъы болур деп, анга толу ышанабыз. Ишигизден
къууаныгъыз. Сорлукъ затыгъыз бармыды?
Киши да жукъ сормады. Алай халкъ ыразы болмагъаны уа кёрюнюп тура эди: адамла, суу къуйгъанча,
шум болуп, шош, мудах жайыла эдиле. Да не, халкъ
Элберованы кир ишлерине ол да къошулгъанын биле
тургъанлай, алай тюйюл эсе да, улутхачыгъа аты чыгъып, намысы сынып, ишинден къысталгъанны, келтире келип, халкъны ниети ариу болсун, таза болсун
деп кюрешген жерге тамата этген – ол неге ушагъан
иш эди?!
«Ачыу кюлюу, ачыу кюлюу!» – дегенлей, улутхачы
да, урлака да Темиржанов энди халкъны насийхатчысы боллукъду! Ма ол халда сагъыш эте бара эдик биз
хар ким кеси кабинетине. Аны къой, охо, улутхачы да
болсун, урлака да болсун, этер ишин иги билсин ансы,
десенг да, не медет, ишни да билмеген!
Не ары-бери бурсанг да, ахырында уа акъылынг, барып, хунагъа тиреле эди, ол хунада уа уллу харфла бла:
«Сиз, журналистле, кесигизни халкъны тутуругъу сунуп,
дёрденчиклеригизни кёпдюрюп айланнганлыкъгъа, Уллу юйде ишлегенле сизни тюкге да санамайдыла!» – деп жазылып эди. Сюйсенг-сюймесенг да, кертиси
алай эди.
Ол къара къатышлыкъда, биягъы кеси редакциям
бла барлыкъ бериулени ашыгъышлы хазырлай, дежурный болгъанымы къалай эсе да унутуп къойгъан эдим.
Дежурный къадарымда мен ол ыйыкъда орус тилде баргъан битеу да бериулеге алгъаракъдан не тынгылап, неда
аланы окъуп чыгъаргъа, редакторла бла бирге тапсыз
жерлерин тюзетирге керек эдим, баш кюн жыйылыуубузда
аланы юслеринден оюмуму айтырча.
Озгъан ыйыкъда дежурный болгъаным баш кюн эрттенликде тюшген эди эсиме. Биз жыйылыргъа алыкъа сау
сагъат бар эди. Дикторланы отоуларында эдиле ётген бериуле бары да. Мен аладан, бирда болмаса да, тёрт-бешисин алып, кёз жетдирип чыгъаргъа боллукъ эдим. Алай
14
нек эсе да алмадым, окъумадым. Бюгюн-бюгече да, ол иш
эсиме тюшсе, сейир этеме, нек этген болур эдим алай деп.
Ол кюн эки-юч бериуге бла бир-эки кюнде баргъан жангы хапарлагъа къарап чыкъсам, терк окъуна – иш тап
болуп къаллыкъ эди. Мен а нек эсе да, ачыуланырыгъым
да келе, жыйылыучу жерибизге – председательни кабинетине – тебиредим. Олтурдукъ. Председатель – кеси
столуну артында, председательни орунбасары – таматаны стол къыйырында, баш редактор бла жыл санлары
жетгенле – онг къабыргъа къатында узун стол артында, биз а, къалгъанла – анда-мында шинтикледе. Артда
келген бешеулен-алтаулан, председательни кабинетинде
шинтикле жетмеучю эдиле да, ал отоудан алып келип,
алай олтуруучудула эшик къатында. Ма бюгюн да, хар
замандача, Ирина Хаваяшхова, орус тилде литература
бериулени редактору, бек артда келди да, шинтиги бла
къайры сугъулургъа жер излей кетип, ол да олтурду.
Председательни орунбасары, халкъ ангыларча айтханда уа – радиону таматасы Зейтун Тамукович Заманкулов, добар санлы, ушагъыулу адам:
– Ыхы, башлайыкъ, жолдашла, кимледиле дежурныйле? – деди да, аллында мияла тюбюнде къагъытха
къарай: – Пропаганда, хайда, Петро, башла, – деди.
Петро – къабарты тилде жамауат-политика бериулени редактору, бир тюрлю арсарсыз, айтырын айтып,
«сиз а не суна эдигиз да!» дегенча, тёгерегине ёхтем
къарап олтурду. Аны ызындан малкъар тилде жамауатполитика бериулени редактору Элмырза Сабыркулов
да сёлешди.
– Айт сен да, Магомет, – деп, Заманкулов мени таба
къарады, мени Элмырзаны ызындан олсагъат окъуна
секирип ёрге турмагъаныма, баям, сейир да этип: «Жангы таматаны аллында былай айыплы къалай боласа,
хомух!» – дегенча.
Мен турдум да, ауазымдан жукъ эсленмегенине къууана:
– Озгъан ыйыкъда бериулени юсюнден мен жукъ да
айталлыкъ тюйюлме, Зейтун Тамукович, мен аланы
окъугъан этмегенме, алагъа тынгылагъан да этмегенме, – дедим.
Бизни тизгинликни, ариу къылыкъны сюйген огъурлу Зейтун Тамукович, къулагъы эшитгеннге ийнанырыгъы келмей, тили тутулуп, не айтыргъа билмей къалды – ол, харип, мени радиода бек билимли, бек уста, бек
адепли, бек тизгинли жаш журналистге санаучу эди. Ол
15
алтын суу ичирилген башы болгъан сейирлик къаламын
да, хар заманда этиучюсюча, къолунда ойнатмады. Къолу да хауада, столгъа жетмей, тохтап къалды. Кабинет
ичи шум болду. Бек алгъа мени биринчи таматам – радиону баш редактору Лашинова – бир кесек эс тапды да,
мени таба сейир этип къарады.
– Нек окъумагъансыз, аны айтсагъыз эди, – деп, суху
сорду председатель – жангы таматабыз.
– Манга бир киши да хазырлагъан бериулерин келтирмегенди да – андан, – дедим.
Ол кезиуге Заманкулов да эс тапды.
– Къалай болады да алай, Магомет? – деди ол. – Баш
редактордан кесинг алсанг эди уа.
– Мен радиоочерк хазырлай эдим да, ол тюйюл эди
эсимде. Ахырысы, бир заманда юйренирге керекбиз да
хазырлагъан бериулерибизни бек алгъа дежурныйге берирге. Дежурный радио бла барлыкъ затланы, кабинетле
сайын чабып, излеп айланыргъа нек къалгъанды? – Болмачы сылтаула этгеними кесим да бек уста биле эдим.
Мен, айхайда, тюз тюйюл эдим, алай…
– Кимледиле сизге бериулерин келтирмегенле – аланы атларын айтчыгъыз, – деди биягъы Темиржанов,
къаны къартыкъгъа сыйынмай башлагъаны ауазындан
билине.
– Айтханма да, манга бир киши да бир зат келтирмегенди.
– Сизге бериулерин келтирмегенлени атларын айтыгъыз дейме мен! – деп тохтады Темиржанов.
– Бир киши да келтирмегенди дегенме да! – дедим
мен да хыны, тёзалмай.
Хатдан озгъанымы да сезип турама: алай жарамайды – боюнунга салыннган ишни да этмей, дагъыда тамата бла демлешип. Алай, айтама да, ол кюн манга не эсе
да бир зат болгъан эди. Акъылым бла ангыламагъан эсем
да, баям, ол кюнден тебиреп, мени жашауумда жангы
кезиу башланнганын, къуруда акъыл, билим, жигерлик,
тирилик излегени бла къалмай, керек заманда ачыкъ
даулашха-сермешге хазырлыкъны да излеген кезиу башланнганын сезе болур эди жаным…
Темиржанов да кесин тыялмады, орус тилде хурметлиликни белгиси «сиз-бизлени» да къоюп:
– Не затха чибинлейсе сен? Ангыламаймыса? Кимледиле ол санга бериулерин келтирмегенле деп сорама
мен! – деди, къычырыгъын кючден тыйып, кёзлерине
къан чабып. Узун буруну уа нек эсе да, къызаргъан этмей, кёгерип. Бек сейири уа – кёзлерини, манга къарап
16
тохтамай, тёгерекге-башха чабып айланнганлары эди,
шагъатха адамла излегенча.
Ол затланы мен, эсиме тюшюрюп, энди айта турама
ансы, ол ууахтыда ким эслей эди аланы барын да, – мен
да Темиржановдан хоча болмаз эдим.
– Мен сизни бла къой кютмегенме, мени бла адетинде
сёлеше туругъуз! – дедим мен да, асыры ачыуланнганымдан, ауазым къалтырай башлагъанына жюрегим къыйнала. – Бу халда юйюгюзде къатыныгъыз бла не башхала
бла сёлеше турурсуз! – деп, жериме чёкдюм. Къаным а
къартыкъгъа сыйынмайды. Кёремисе сен аны: «Не затха
чибинлейсе?» – деп. Биз сени шахар исполкомда урлака
жыйынынг тюйюл ушайбыз да! Ол къыралдан урлагъан,
халкъдан сыйыргъан сомларынгдан кёп бергенсе да манга, хау, кёпдюрчю бери дёрденчигинги!..
Асыры ачыуланнгандан, башым окъуна ауругъан
эди, кёзлерим да жукъ кёрмей. Артда жашла айта эдиле хапар – Темиржанов да, жыйылыу бошалгъынчы,
андан сора сёз да айтмай, чюгюндюрча къызаргъанлай,
бурунун салындырып олтургъан эди деп. Баям, ол иш
аны ол уллу бурунуна тийген биринчи шапалакъ болур
эди. Энди, тюзюн айтханда, телилик эди мени ол шапалакъгъа тюртген. Алай хатдан озгъанны бурунуна
шапалакъ жетдирген – нечик хычыуун ишди ол!
Кюн узуну сакълап турдум, мени Темиржановха неда
Заманкуловха къачан чакъырадыла деп. Алай мени бир
жары да чакъырмадыла. Баш кюн ауур кюн болгъаны
ючюнмю, не билейим. Алай, баям, менден сора да, таматаланы ишлери кёп болур эди.
Ингирде уа, ишден чыгъып, иги кесек заманны паркда айланып, бир кесек «сууудум», эс тапдым. Ол угъай
эсенг, бир аз-маз ёхтемленнген окъуна этдим. «Бек тюз
этгенсе! – дей эдим кеси кесиме. – Журналистле, шахар
исполкомда тамата терс къарагъанлай, ахлары кетген
къуллукъчучукъла болмагъанларын билип къойсун!»
2
Юйде манга иги хапар айтдыла – Огъары Малкъарда
жашагъан Мисиров Жамалны жашы къатын алады да,
келир шабат кюн ары тойгъа барлыкъбыз. Энди, тюзюн
айтханда, шёндюгюлени ниетлери бла къарагъан заманда, Жамал бизни алай бек къаршыбыз да тюйюлдю, ючге
айланнганлабыз, алай биз аны бек жууукъ, бек ышаннгылы адамыбызгъа санайбыз, ансы аны бла къалай
17
жууукъ болгъаныбызны тергеп кюрешмейбиз. Алайды
да, шабат кюн, халкъ ауузунда жюрюгенича айтсакъ,
уллу Малкъаргъа барлыкъбыз.Черек ауузуна алай бош
айтылмагъанды – урушха дери мында элле жыйырма
чакълы эдиле, жюз жыл мындан алгъа уа Уллу Малкъарда Беш да Тау Элини халкъыны асламы окъуна жашай эди. Уллу Малкъар, не ары-бери бурсанг да, Уллу
Малкъарды, халкъыбызны орта мисири болгъан жер.
Мен да хар заманда къууанып айтама керек жерде, Уллу
Малкъарданма деп.
Кертиди, тау эллени барындача, мында да халкъны
жашауу къыйын болгъанды, энтта да тынч тюйюлдю. Сюргю, кютюу жерлени азлыкълары, чаллыкъланы жетишмегенлери таулада жашауну бюгюн да къыйын этедиле.
Жашау къыйын бола тургъанлай да, Уллу Малкъардан
адамла кетерге сюймейдиле, не эсе да бир сейир кюч аланы
анда къаты тутханлай турады. Мен окъуна, анда ётген
сабий кюнлеримден эсимде жукъ къалмагъан эсе да, жюрегим а къуруда ары, Уллу Малкъаргъа, ол къар басхан
тауланы этеклерине, таулу къызны тюймесича жылтырай саркъгъан Кюннюм къаясыны Ишкирти чучхуруна,
Кюннюм элге, Абай къалагъа тартдыргъанлай турады.
Тюбюнден келген къонакъла, башха тау элледеча,
Огъары Малкъарда алай бек махтанмаучудула, махтаныр онглары жокъду да. Уллу Малкъарны халкъы
кесине керекни тынчлыкъ бла тапмай эсе да, тюзде ахлуларындан къолайсыз жашамайды дегенден угъай, не
ары-бери десенг да, Уллу Малкъар – ол Уллу Малкъарды. Айтханымча, халкъны орта тамыры да, ёхтемлиги
да болгъан жер. Дуния сейирлик кенг сабанлары, эркин
жерлери жокъ эселе да, огъарымалкъарлыла, тюзда
бизни нарт ата-бабаларыбызча, не къыйын ишден да
артха турмайдыла. Кюн сайын жашау юслерине къуюп
тургъан къыйынлыкъла бла тохтаусуз кюреше эселе да,
кеслерини бек уллу хазналарын – ниет байлыкъларын,
ариу адетлерин тас этмей, жашай келедиле. Таматалагъа хурмет этиу, бир бирни намысын сакълау – ол Черек ауузуну жашларыны бла къызларыны тёрелериди,
къайда болсала да. Автобусда таматагъа жер бере, ала
ючюн жол хакъ тёлей, ауур артмакъларын юйлерине
элтирге болуша, ала, башхалача, бир уллу жигитлик
этген сунмайдыла кеслерин – бош, алай этмей кетген
ушагъыусуз болады да аны ючюн. Ала башха тюрлю жашаргъа юйренмегендиле.
Уллу Малкъар, не десенг да, уллуду, ариуду. Шабат
кюн ары тойгъа барсакъ, бир кесек хапар айтырма.
2 Хучиналаны Мухаммет
18
3
Ары дери уа, айып этмегиз, юйюбюзде адамла бла сизни танышдырайым. Терезе къатында кеси тышлагъан
уллу Къуранны окъуй тургъан, мени анамды, Аммака!
Тыш адамла Фатимат дейдиле, ансы кесибиз а – жашлары, къызлары, туудукълары да – Аммака дейбиз. Алай
Аммака, къыз кибик, субай санлыды. Анга юч жыйырма жылдан артыкъ болады деп кишини эсине да келлик
тюйюлдю.
Кесигиз да биле болурсуз, Къуранны аллындан ахырына бир кере окъуп чыкъгъан – къалай уллу сууап
болгъанын, жети къуран окъулса уа – бютюнда. Ол
дуниягъа – керти дуниягъа – кетген жууукъларыбызны хар бирине атап, Аммака Къуранны жетишер кере
окъугъанды. Энди уа бош алай окъуйду, барыбызгъа
да сууаплыкъгъа деп. Адамла ёсе келген сабийлерини
атлары бла сберкассагъа ахчачыкъ бир салыучудула,
жарар деп, аллайын Аммака да энди окъугъан Къуранны
сууаплыгъын бизге, алыкъа бу хаух дунияда хыбырдай
айланнган сабийлерине, атайды…
Мен юйге киргенде, окъугъанын къоюп, бети жарып,
Аммака мени таба къарады да:
– Санга атап, жетинчи кере окъуй турама, – деди.
– Аммака, – дедим, – кесинг да бек уста билесе, мени
тыярыкъ тюйюлдюле. Уллу соруу этип кюрешмей, барма
къоярыкъдыла жаннетге. Бу хаух дунияда бир кесек
мычыгъан окъуна этсем да, къоркъма, жаннетде мени
жерим кишиге да бериллик тюйюлдю.
– Охо, жашым, охо, мычы мында, кёбюрек мычы, –
дейди Аммака да…
– Тата уа, Аммака, – дейме, – бир хатасы болмай тургъанлай, жалгъан дау этип, алай тутдургъандыла аны,
зулмулукъда ёлгенди, аллай адамла гюняхсызладыла,
ёретинлей жаннетге кирип кетедиле деп айтылмаймыды да Къуранда? Айтылады. Ахмат а, тамата жашынг?
Айтылмаймыды китаплада гяуурла бла сермешледе жан
бергенле жаннетге тюшерикдиле деп? Ол а минг кере да
гяуурла бла, фашистле бла сермешледе Ата журтун, сюйген Малкъарыбызны къоруулай жоюлгъанды. Алайды
да, ол да гюняхсыз жанды. Кёресе да, биз барыбыз да
жаннетге тюшерикбиз. Жууукъларыбызны, ахлуларыбызны араларында бар эсе уа бир гюняхлы, ол кеси берир
аны ючюн жууап. Керекмиди да, тюзюн айтхан заманда,
аман адамгъа, гюняхлы адамгъа болушхан? Алайды да,
Аммака, ким не этгенин да, кимни жаннетге барлыгъын,
19
кимни жаханимде кюеригин да Ол кеси биледи. Аны
ишине къошулургъа керек тюйюлдю. Тюз айтама да?
Тюз айтама. Къоркъма сен – Тата да, Ахмат да, мен да,
Аллах айтса, жаннетде боллукъбуз. Алайды да, андан
эсе бахчагъа чыкъ да, ол затланы юслеринден уллу къайгъы этмей, ариу хауада солуп, эс тап. Охому?
– Охо, жашым, охо…
– Папа! Энтта, энтта! – алай хахай этип, манга кесин
атхан жашчыкъ, намысыгъыз тёппемде болсун, ол бизни
аман сиркиудю. Юч жылчыгъы болады, аты да Хызырды. Аммака атагъанды алай, Хызыр файгъамбар кибик,
огъурлу да, сыйлы да болсун деп. Аммаканы кесини атасыны аты да Хызыр эди, Хызыр эфенди. Анга ушаса да,
жокъду хатасы – Хызыр эфенди халкъгъа эфендилиги
бла, билими бла, намысы бла да белгили эди. Хызырны:
«Энтта, энтта!» – дегени мени ёрге-ёрге ат дегенлиги
эди.
Мен аны, эки-юч кере ёрге-ёрге атып, кёз аллымда тутуп: «Энттамы? – деп соруучума. Ол а: «Энтта, энтта!» – деп
къычырыучуду. Ол теличик къайдан билликди – Аммаканы къатында манга, аны ёрге-ёрге атып, къубултхан
угъай эсенг, бош къолума алып, эркелетирге окъуна
жарамагъанын!
«Кимге керекдиле бюгюн эски адетле?» – дейдиле
бир-бирле. Мени уа алагъа: «Халкъгъа керекдиле адетле, сиз кесигиз кимге керексиз ансы?» – деригим келеди. Керти окъуна, къалай ыспассыз этерге боллукъду
халкъны минг жылла бла жыйышдырылгъан акъылниет байлыгъын – адетлерин, тёрелерин? Сен халкъны
ёмюрледен бери къурала келген адетин-тёресин хыликкя этесе, аны орунуна уа манга не бересе? Бир зат да
угъай! Угъай, аппаны жаны, санга ата-бабаларыбызны
жашау сынаулары, акъыл байлыкълары, эски быстырла
кибик, керек болмай къалгъан эселе – айлан сюйгенинглей, ол сени ишингди, алай мени уа тонаргъа кюрешме,
санга зыккыл быстырла кёрюннгенликге, ала мени алтын халыла бла, накъут-налмас ташла бла жасалгъан
къапталымдыла!..
– Не жалындырып тураса муну? Алсанг а къолунга! – деди манга Аминат, эшиуюн челекге жыя. Ол, баям, манга
бир къабарыкъ хазырларгъа тургъан болур. Ол ишчикни, намысыгъыз тёппемде болсун, сабийлени анасы да
этерге боллукъ эди, алай ол быстыр жууа тура эди.
– Ач тюйюлме, бар эсе, айран бер да къой, – деп, мен
Хызырны кесимден айырдым да, юсюмю алышдырыргъа, отоугъа кирдим.
2*
20
Хызыр, ызымдан чабып келип:
– Энтта, энтта! – деп тохтады.
Мен, аны алып, ёрге-ёрге эки-юч кере да атдым,
аякъчыкълары юй башына тиерге окъуна аздан къала.
Сора, бийикде тутханлай:
– Ой, арыдым, ёлеме! – дедим.
– Охо сора, артда атарса, – деди Хызыр, манга жаны
ауруп.
– Ахшы, энди бар да, ойна, – дедим.
Ол, жукъ да айтмай, топ-топ этип кетди.
Бек сейир эди билген – ёсюп, уллу болгъандан сора,
шёндюча этерми мени айтханымы ол, барырмы мен айтхан жол бла бу къыйын да, аламат да дунияда? Жашау
дегенинг, бир такъыйкъа кибик, учуп, кетип къалады
да, адам кёп муратына жеталмайды. Аны себепли хар
ким да сюерикди, кючю, заманы жетмей, кеси тохтагъан эсе да, ол жол бла барып, кеси этген муратлагъа
жашы жетсе. Кёплеча, мен да этген муратларымы барына да, баям, жеталмам! Ёсюп, уллу болса, къарармы
мен къарагъан жанына, анда, узакъда, шеша къалала
кибик сюелген, ол мен этген аламат муратлагъа барырмы Хызыр? Уланымча, мен башлагъан ишни бошаргъа
кюреширми?
Алай, тюзюн айтханда уа, хар адамны жашау жолу,
муратлары да кесини болургъа керекдиле. Ол нек борчлу
болгъанды кимни эсе да жолу бла барыргъа, кимни эсе
да муратларына жетерге? Хы, энди алай окъуна болур,
дагъыда дегенлигимди ансы…
4
Уллу Малкъаргъа атланабыз. Аммака уа: «Мен
къарт-къарыусуз болгъанма. Къуру кесим сабийлеге
къараяллыкъ тюйюлме, къыз юйде къалсын да, келин
бла сен барыгъыз», – деди.
Ойнай-кюле сёлешгенде, биз Аммакагъа Президент
деучюбюз. Тауда ахыр сёз хар заманда да таматаны эсе,
бютюнда ол тамата юйюрню анасы эсе, сора биз Аммаканы юйюрюбюзден къуралгъан «къыралыбызны»
президентине санай эсек, мен а, тамата эр киши къадарымда, тейри, юйюрде премьер-министрме. Президент
этген оноугъа, ол бизни гитче «къыралчыгъыбызны»
мюлк, ырысхы мурдоруна кемлик тюшюрлюк болмаса,
бой салмай къоймайма. Бу жол да Аммака этген оноугъа
къаршчы сюелген болмады – анга Аминат да, ол да, мен
21
да ыразы эдик. Жыл санлары жетмеген Индира бла Хызыр а «къырал» оноугъа къошулмай эдиле.
Жолгъа, тойгъа хазырланабыз. Ол алай оюн иш болмагъанын кесигиз да биле болурсуз. Алай, айтханма да,
Жамал бизге не къаршы жууугъубуздан да жууукъду.
Кёчгюнчюлюкню къыйын жылларында бизге керти да
таянчакъ болуп тургъанды. Биз ол заманда ТуркестанСибирь темир жолну 106-чы жол айырылгъан жеринде,
Джамбул шахарны къатында жашаучу эдик, Жамаллары уа – бизден бир 10–15 километр узакълыкъда,
суу боюнунда, Головачевка деген элде. Биз, Аммаканы
сабийлери, бешеулен бола эдик. Кертиди, Аммака да,
бизни тамата эгечибиз Аслижан да ишлеучю эдиле темир жолда, зыгъыр къазгъан жерде. Алай Жамал болушмаса, биз къуру ала алгъан карточкалагъа берилген
бурхучукъла бла не хазна кечинир эдик, ачдан ёлмей.
Аммака Головачевкагъа, тейри, хар ай сайын бара болур
эди. Барса уа, кётюралгъаны тенгли бир ун, эт, бишлакъ,
нартюх, жюн окъуна алып келир эди.
Бизни эчкилерибиз да болуучу эдиле – ала Сырандан
жайылгъан эдиле, бизге Жамал берген эчкиден. Эки да
улакъчыгъы бла келтирген эдиле аны бир жол, Жамал
да Аммаканы биргесине келгенде.
Барыргъа алай бек сюймеген жерлерине чакъырылгъанла, тойгъа окъуна болса да, гыр-мыр эте, къайдан
да чыкъды бизге бу жол деп, алай хазырланыучудула.
Биз а Уллу Малкъаргъа, Жамалны тоюна, керти да
къууанып, жарыкъ кёллю атлана эдик. Санга кёп ахшылыкъла эте тургъан адамгъа ол этген ахшылыкъланы
мингден бирин окъуна къайтарыргъа онг, сылтау табылса, ол нечик хычыуун ишди! Бюгюнлюкде, айхайда,
аш-суу тапмай, киши къыйналмайды, халкъ тынч-ырахат жашайды, Жамал кибик, ишден не эриге, не арыйтала билмеген адам а – бютюнда. Алай аны бла мени не
ишим барды, манга бир сылтау болсун ансы – анга жюрек ыразылыгъымы билдирирге. Бир тюрлю сылтаусуз,
бара-барып, анга ахчачыкъ узатып неда бир мал элтип:
«Кёп ахшылыгъынгы кёргенбиз, Жамал, къыйын кюнюбюзде болушханса, сау бол. Биз да энди, Аллахны ахшылыгъындан, бир кесек аягъы юсюбюзге болгъанбыз.
Бирда болмай эсе да, ол сен этген ахшылыкъланы бир
кесегин къайтарайым деп, муну алып келгенме», – деяллыкъ тюйюлсе да. Хау, эталлыкъ тюйюлсе алай, телими болгъанса? Тою бар эсе уа – иш башхады. Ол заманда
къалса, кесингден къаллыкъды, эшек тюйюл эсенг, аны
ахшылыгъын унутмагъанынгы кёргюзт!..
22
Ол биреу да биле эди бизни юйюрге Жамал ким болгъанын. Аны себепли «бетибизни жоймайыкъ» дегенибизге угъай демеди. Энди быйыл, мурат этгенибизча, юйге не диван, не манга жазыу стол алаллыкъ тюйюлбюз,
сора не эди да? Андан хатадан къалайыкъ. Мен юйде
болгъан ахчачыкъны – жыйрма бла беш тюменни – алама да, беш тюменин анга береме – саугъангы къура деп.
Аммака да кесини «президент» кюбюрюнден бир затла
къошады да, Уллу Малкъаргъа уялмай барырча болабыз.
Жамал, акъыллы, эсли да Жамал, биз, «шахарчыланы», къуру иш хакъгъа къарап тургъаныбызны бек иги
билген Жамал, айхайда, бизни былай «къыйналгъаныбызгъа» ыразы боллукъ тюйюлдю. Алай, къайгъырмаз,
биз андан кёрген ахшылыкъларыбызны унутмагъаныбызны билсин, – ол да бек хычыуунду адамгъа…
Былайда мени эсиме дагъыда бир «аман» акъыл келди: Огъары Малкъаргъа Далхатны да атландыралсам,
нечик иги боллукъ эди деп. Далхат бизге жууукъ да болады, аны бла къалмай, мени антлы шуёхумду. Алай
бюгюн иш анда тюйюлдю, аны машинасындады. Аны
жангы «Волгасы» бла тохтасакъ Жамалны къабакъ эшигини аллында, аламат боллукъ эди! Угъай, угъай! Бош
келгенди ол зат сизни кёлюгюзге – мен арталда кеси
даражамы юсюнден къайгъырмайма, ол да Жамалгъа
хычыуун тиер, аны тоюна адамла ариу машинала бла
келселе дейме. Далхат кеси да университетде устазды,
намысы жюрюген адам.
Далхатлары бизден узакъда тюйюлдюле да, чабып,
алагъа жетеме. Насыпха, Далхат юйде эди. Айтама, былай-былай деп.
– Да не сёзю барды аны? Тебирейик! – деди. – Кимледиле барлыкъла?
– Мен бла юйдеги. Не эди?
– Сора биздегин да ала барайыкъ. Сабийле андадыла,
аны жууукъларында. Башларын хайран этген болурла,
келтирейик ансы.
– Бек ахшы!
Сагъат да озмай, жолгъа атландыкъ. Мен Далхатны
къатына олтурдум, тиширыула уа – арт жанында.
– Келин, сен алыкъа Уллу Малкъарда болмагъанса
да? – деп сорду Далхат, жолдан кёзюн алмай.
– Угъай алыкъа, тийишли тюйюлсе дейдиле, – деди,
тюрлю-тюрлю ауузлада жашагъан таулуланы «сиз а»
деген даулашларын башларгъа умут этгенча.
Намысыгъыз тёппемде болсун, келинибиз а Терскъол-
23
данды, Басхан ауузундан. Жазма тилибизни мурдоруна
басханчыланы сёлешгенлери алыннганы себепли, быллай даулашлада ала алгъадан окъуна игида онглу боладыла. Баям, ол болур эди аны да базындыргъан, сора
Далхатны, сюйсе-сюймесе да, – профессор тюйюлмюдю! – адепли болургъа кереклиси. Ол къайдан биллик
эди Далхатны быллай даулашлада, кишиге да уллу бет
этип кюрешмей, балта бла ургъанлай, хыны жууап этип
къоюучусун?!
– Бир кесек тапсыз болду, тейри, – деди Далхат, ашыкъмай, шош сёлеше.
– Не зат тапсыз болду? – деп сорду ол, ангыламай.
– Да Уллу Малкъаргъа барыргъа сен алыкъа тийишли
болмагъан эсенг, сени алмазгъа керек эди. Уллу Малкъар – ол Уллу Малкъарды, хар кимни да ары элтип
айланыргъа жарамайды. Ол санга Басхан, Терскъол
тюйюлдю да.
Не аз да кёзбау этмей, Далхат алай айтып иер деп,
мени окъуна эсимде жокъ эди. Далхатны сёзлери жанына тийген эселе да, тёздю, жукъ айтмады ол. Айтып да
не айтырыкъса? Далхатны къатыны анга болушлукъгъа
«чапды».
– Ой, ой, аллай бир дуния сейирлик эсе Уллу Малкъарыгъыз, нек жашамайсыз кесигиз анда? – деди
ол. – Нальчикни жылыууна къысылып тохтагъан
эсегиз, кесигизни тыйып, чуу этмей туругъуз! Керти
айтама, Аллах хакъына!
Алай мени жауум да Далхатны ауузуна тюшсюн!
– «Аман адамгъа игилик этген – итге чабыр этген кибикди», – деп, халкъ бош айтхан болмаз, – керти окъуна
алайды! Энди бери къарагъыз, Темиркъанланы бу къызларын мен, тар ичинден бери – жарыкъ дуниягъа – чыгъарып, ара шахарны къыйырында жарагъан юй да, бу
уа кишинг болсун деп, университетде ишлеген, жаппажангы машинасы болгъан, хайт деген жашны да бергенме. Аланы, намысыгъыз тёппемде болсун, аламат
сабийчиклери да барды – ма энди уа ол къыз дагъыда манга
аман адамса деп кюрешеди.
Далхатны, хатдан а оза болурмамы деп, не аз да сагъыш этмей, уруп, кёлюне келгенни айтып баргъаны
тапсыз болгъанын кесине сездирип, бир зат айтыргъа
керекди ансы…
– Тейри, Далхат, сыйгъа тюшгенсе, – дедим. – Юлдюр-бюлдюр этип кюрешме да, тюкен кёргенлей, тохтат
да, конфетле ал. Ким билмей эсе да, биз а, тарыхчыла,
бек иги билебиз: таулу адам тиширыуну намысын хар
24
заманда да бийикде тутханды. Сен а, хурмет этип, тиширыулагъа адепли болур орунуна, хыны сёлешип, аланы
жанларына тийгенсе.
– Я Уллу Аллах! Къалай телисе сен! – деди ол манга. –
Мен айтхан аланы жанларына нек тиерге къалгъанды?
Терсми айтама?
– Терс айтаса. Биринчиден, ким кимге «чабыр этгенин» биз алыкъа билмейбиз – сенми, Саниятмы. Саният
этген болурму санга «чабыр» деп, сёз ючюн, мени кёлюме алай келеди – аны хайырындан сени таш гытынг,
шеша къала кибик, ариу да, берекетли да юй болгъанды,
сабийлери бла, бек башы уа – келинни къудурети бла.
Алайды да, сыйгъа тюшгенсе да тюшгенсе, кёп дыбылдамай, конфетле мажар!
– Келин, – деп, Далхат артха къарады, – ийманынг
хакъына, тюзюн айт – бизни юйге келген кюн насыбы
тутмагъанмыды нёгеринги?
– Жаныма тийгенсе – мен сени бла сёлешмейме, –
деди ол да.
– Сора, оллахий, керти да иш кырты болуп турады:
конфетле алмай къутулаллыкъ болмам…
Къашхатауда тохтап, Далхат, дуния бла бир шоколад
конфет алып, келинигизге узатды. Алай ол да бир кесек
эс тапхан болур эди, алай женгил кечерикге ушамай
эди.
– Сора биз сабийлеми болгъанбыз санга конфетлеге
алданыргъа? Чурукъла, сыргъала десенг да, бир иш эди
ансы!
– Ёпкелегенни юлюшю татлы! – деп, Далхат конфетлени экибизни ортабызгъа салды да, бирин алып, ашап
тебиреди. Мен да ол этгенча этдим. Аны кёрюп, Саният
конфетлени терк окъуна кеслерине алды.
– Биз да телилебиз, кимден сакълайбыз ёзденлик? –
деп, экиси да конфетлеге узалдыла.
Бир кесекден Чирик кёлге жетдик. Далхат, машинаны тохтатып:
– Тютюн ичгенлеге он минут! – деди.
Баям, сыйгъа тюшген айыбындан къутулургъа сюе
болур эди, Далхат барыбызгъа да бирер шишлик алды.
– Терслигим болмай тургъанлай, къаллай бир къыйнап барасыз мен харипни. Энди, бирда болмай эсе уа,
кечесиз да? – деди ол, ойнап.
– Насыбынг тутханды, тёгерекни къудуретине сау
бол де: быллай ариу жерде не уллу терсликни да кечерге
боллукъду! – деди ол биздеги.
– Аллахха шукур! – деди Далхат, керти да бир бек къу-
25
уаннганча. – Сюймейме халкъ мени терс сунарын. «Эр,
согъушмай, танылмаз», – дейдиле. Кел, Рахима, шуёх
болайыкъ!
Бу жол, «келин» демей, атын айтып, анга алай сёлешгени Далхатны керти кёлю бла жарашыргъа сюйгенин
кёргюзте болур эди, баям. Алай ол биздеги уа нек эсе да
энтта Далхатха илинди.
– Биягъы? Мени кишилеге тенг этгенинг не эди сени?
Къалай базындынг сен мени, адепли таулу къызны, кишиле бла тенглешдирирге?
– Я Аллах! – деп, «сейирден къатды» Далхат. – Эр
кишилеге ушатып, мен сени кёкге кётюрюрге кюрешеме, бу дунияда жаны болгъанны, жаны болмагъанны да
таянчагъына – эр кишиге – тенг этип!
– Кёремисе аны дагъыда! – деди ол да «ачыуланнган
да, сейир» да этип. – Айтчы бир бери – кимди бу дунияда
хар нени да таянчагъы?
– Сенсе, ариука! Сенсе бу дунияны таянчагъы, чигинжиси да!
Эки къол аязын бир бирге этип, Далхат кесин жюйюсханындан кечгинлик тилеп тургъан къулгъа ушатды.
Аллахха шукур, ол халда ойнай-кюле, жолгъа тюшдюк.
Чирик кёлден сора, кёп да бармай, тар ичине кирдик.
Тар тешиклеге жете баргъанлай, бир тап жерде Далхат
машинасын тохтатды.
– Кёп халкъланы акъылманлары «адам дегенинг – ол
табийгъатны патчахыды!» дейдиле да, биз бусагъат ол
арталда алай болмагъанын кёрейик! – деди Далхат, машинадан чыгъа. – Табийгъатды патчах, адам дегенинг а,
бош, къурт-къумурсхачыкъды, юзмез ташчыкъ. Ийнанмай эсегиз, бери, тышына, бир чыкъчыгъыз.
Биздеги тиширыу онг жанында олтура эди да, машина ичинде окъуна шошайып келе эди, жол жингирикледен къарап, алда тарны деменгилиги, теренлиги да ачыкъ
кёрюннгенлери сайын, къоркъуп, ахы кете. Энди уа,
машинадан чыгъа келип, тюбю эсленмеген тарны кёрюп,
не этерге билмей, абызырап, машинаны эшигини сабына
жабышып, жеринден тепмей симсиреди. Тарда биринчи
кере болгъан адамны ол халда ахы кетмей къалмайды.
– Къалайса, жаным, сау дунияны таянчагъы? – деп
сорду Далхат.
Баям, «дунияны таянчагъыны» шёндю ойнар-кюлюр
халы болмаз эди – ол, жукъ айталмай, бир тюрлю ышарып къойду. Далхат аны ол халын эследи, баям, – къолундан тутуп, жол ортасына элтди. Жар эрининден узагъыракъ кетгенден сора, анга да жан кирди:
26
– Бумуду сизни дуния сейирлик Уллу Малкъарыгъыз? Да бу жаханимди да! – деди.
– Угъай, аппаны жаны, – бу – Уллу Малкъарды, Уллу
Дуния! Иги тюрслеп бир къарачы!
Бир кесек эс жыйып, ол, керти да сейир этип, тёгерекге-башха къарап башлады. Анда, ол деменгили къызыл
къаяны тюзда ортасында, бир техтирчикде ёсген нарат
терекни эслеген иш болурму? Былайтын ётюп бара, хар
жолдан мен ол терекге иги кесек заманны къараучума.
Сора аны бизни халкъгъа ушатыучума. Табийгъатмы
дейсе, къадармы дейсе, бары ол терек да, малкъар халкъы да тамырланмасын деп кюрешгендиле. Алай ол да,
ол да, Аллахха шукур, ёседиле…
Келинигиз мени терегими кёрсе эди, аны жашаргъа
къалай сюйгенин, къалай къармашханын сезсе эди деп,
кёлюме алай келди нек эсе да. Мен аны къатына бардым.
– Ары жанында, къая ортасында, ёсген жангыз терекни кёремисе? – деп сордум.
– Кёреме! Ай хариб’а, аз къыйнала болмаз! Кеси да
къалай турады къая ортасында?
– Къалай эсе да турады – ёседи…
– Сейир-аламат! Аны тамырлары да къайры илинедиле, тёгерек къаяды да?
– Жарылгъан жерчикледен тутадыла, эшта. Алада
уа топуракъчыкъ, суучукъ да табыла болур.
– Аперим!
Ол аперимни тёгерекни деменгилигине, сейирлигине
бере эсе да, мени нарат терегиме бере эди эсе да, аны ангылагъан къыйын эди. Алай мен а, мени терегиме берген
сундум да, ыразы болуп, кёзлерине къарадым.
Керти кёлюм бла сорама: айтчы энди, Рахима, адам
дегенинг табийгъатны патчахымыды, огъесе бош, таплыханчыкъгъа ушаш, къамажакъчыкъмыды?
– Бош къамажакъчыкъ! – деди ол да керти кёлю
бла.
– Сора сен да къамажакъчыкъмыса да?!
– Айхайда!
– Энди хар не да ангылашынды, ансы мен а бир келин, бир Рахима деп кюрешеме, Къамажакъчыкъ дер
орунуна!
– Алай окъуна болсун, былайдан теркирек кетейик
ансы – мен къоркъгъан этеме.
– Бек ахшы, кетейик…
Биз тардан чыгъып, Къара Гераладан да ётюп, ёрге
ычхыннганлай, Уллу Малкъар, къол аяздача, саулай
27
кёрюндю – жан-жанындан таула къуршалагъан Черек
ёзени. Жаланда кенгирекде къар таула деменгилиле
эдиле, ансы бирсиле энди аллай бир бийик кёрюнмей
эдиле…
5
Кесибизни эртте жетерик сунуп тура эдик да, биз келгенде, Жамалланы арбазларында тойну къызгъан заманы окъуна эди. Жаппа-жангы «Волга», келип, юйюню
аллында тохтагъан заманда, адамла, баям, Мисирлагъа
жууукъ жетген бир уллу къуллукъчу келген суннган
эдиле. Аны себепли болур эди – бизни аллыбызгъа Жамал кеси да, Мисирладан юч-тёрт акъсакъал да чыкъдыла. Жамал, «ол уллу къуллукъчу» ким боллугъун
тюз билалмай, бир кесек сагъышлы эди. Машинадан
уллу къуллукъчугъа ушагъан добар санлы, келбетли да
адамны орунуна мен чыкъгъанымда уа, не этерге билмей, къартла абызырап окъуна къалдыла. Бек алгъа
Жамал жыйды эс.
– Ант жетмесин санга, таныялмай окъуна къалдым
да! – деди ол. – Кел, кел, маржа, сау келигиз!
– Сау бол, Жамал! Келин да къууанч кюнде келсин!
Огъур аякълы болсун! – деп, адетдеча, алгъыш этдим.
Бирсиле да алгъышладыла.
Биз адамла бла саламлашып бошагъандан сора, ол
бирин тиширыула болгъан жерге алып кетдиле. Далхат а,
Жамалгъа дунияны алгъышын этип, къайынларына
тебиреди.
«Волга» да, аллыма Жамал кеси окъуна чыкъгъаны
да даражамы кёкге жетдирген эдиле да, къоймай, хант
къанганы баш жанына, таматала болгъан жерге ётдюрдюле.
Не этерик эдим, олтурдум.
Таматалыкъ этген Мисирланы Алий эди, бёкем санлы, эл багъасы мыйыкълары бла да, чырайлы киши,
кеси да жыл санындан эсе игида жаш кёрюне. Элли жылдан кёп болады дерик тюйюлдю анга киши да, ол а юч
жыйырмадан атлагъанды.
Не бек къарап кюрешди эсе да, Алий мени таныялмады.
– Кимни жашыса, эгечден туугъан? Къалай эсе да
эсиме тюшюралмай турама? – деди ол ахырында.
– Къара Алийге! Бирда болмай эсе, кёзлеринден
танысанг а, Ахмат харипни къарындашы болгъанын!
28
Исмайылны гитче жашыды, юйюнге! – деди, мен ауузуму ачхынчы, Махмуд, Татаны гитче къарындашы.
– Кет юйюнге! Жашау дегенинг, къанатлы кибик,
учуп бара кёреме. Тейри, эгечден туугъан, бюгюн кибик
эсимдеди сени тамата къарындашынг Ахматны, харип,
урушха ашыргъан кюнюбюз. Къаллай бир палах-хата
салып кетди ол уруш деген, къаллай жашланы жойду.
Къайда ёлген эди, харип?
– 1941 жыл Смоленск шахарны тийресинде, дедим
мен, мудахсынып. Таныгъанла, билгенле Ахматны сагъынсала, жюрегим бир бек къыйналады, аны бу дуниядан замансыз кетип, мен а тамата болгъаныма. Ол
урушха кете туруп, анга тюгел жыйырма жыл болмай
эди, мен а жыйырма бла ондан атлагъанма.
– Да не этериксе, жаш. Ол къурурукъ уруш кёплени
жутханды. Ала жаннетли болсунла, сиз а кёп жашагъыз,
энди биз эталлыкъ жокъду. Кесинг а къайда ишлейсе?
– Радиода.
– Хо, хо, игиди. Ишингден къууан. Энди уа, эгечден
туугъан, бир алгъыш сёз айт. Жашау дегенинг къыйын
эсе да, Аллахха шукур, къууанч кюнлерибиз да боладыла. Ма бюгюн да аллай кюнлерибизден бириди, Аллахны
ахшылыгъындан.
Мен, стаканымы къолума алып, ёрге турдум.
– Сау бол, тамата, Жамалны жашыны тоюнда манга
сёз бергенинг ючюн. Мен кесим да, юйюрюбюз саулай
да Жамалгъа бош, бир жууугъубузгъача къарамайбыз.
Ма бу юйюрге артыкъда кёз-къулакъ бола тур деп, бизге
Уллу Аллах кеси жиберген бир мёлекгеча къарайбыз,
ансы башха тюрлю угъай.
Сиз, таматала, бизден да иги билесиз халкъыбыз
кёчгюнчюлюкде сынагъан къыйынлыкъны, азапны.
Ачлыкъ, жаланнгачлыкъ халкъны борбайын къыйгъан
эди. Ол затха ийнаннган къыйын эсе да, – бизни юйюрюбюз, барыбыз да – ызыбызгъа сау-саламат къайтхан
эдик. Ол сейирлик иш а ма Жамалны хайырындан болгъанды. Бир Аллахдан сора аны хайырындан, ачдан ёлмей, сау къалгъанбыз. Алайды да, былайда олтургъанла
барыгъыз да ангылай болурсуз мени ма бу тойда, Жамалны арбазында, къалай къууанып олтургъанымы.
Энди мындан арысында да Жамалны арбазына барыбыз да дайым къууанчха жыйыла турайыкъ! Келинчик да огъурлу кюнде келсин, аны биргесине бу
юйге насып да, дунияда болгъан хар не ахшылыкъ да
келсинле!
Алай айтып, стаканда болгъанны, (стакан а, насып-
29
ха, гитче стаканчыкъ эди), тамычысын да къоймай, уртладым.
Жыйылгъанла сёзюме ыразы эдиле. Анда, тёбен а,
жашла, Жамалны тёгерегинден алып, айтылгъан
алгъыш ючюн ичмей боллукъ тюйюлсе деп тохтагъандыла. Мен бир кесек уяларакъ болдум – Жамалны андагъысын эслемеген эдим ансы, кесини къатында мен аны
алай махтарыкъ тюйюл эдим. Кеси да, ярабий, къачан
келген эди – мен сёз айта тебирегенде, мында жокъ эди
да?
– Сау бол, эгечден туугъан, адамны ахшылыгъын унутмагъан игиди. Кёпле унутуп да къоядыла, оллахий, – деди
тамата.
– Аллай затны унутур кюннге жетдирмесин Аллах,
тамата, – дедим, бир кесек кёлленнген окъуна этип.
– Келигиз, энди жашланы, къызланы тепсегенлерине
да бир къарайыкъ, – деди Алий. – Ким биледи, биз да,
жаш заманыбызны эсибизге тюшюрюп, аякъ алыргъа
кюрешир эсек да.
Таматаны айтханына халкъ ыразы болду – адамла
алайсыз да жерлеринде кючден олтура эдиле, тойгъа
тартдырып. Бир-бирле уа, тыншчыкъ туруп, тепсегенлеге къошулгъандыла. Да не – биз къартла жыйынына
саналгъанлыкъгъа, асламыбыз къартла тюйюлбюз да,
Алий айтханлай, аякъ алыргъа кёпле угъай дерик болмазла.
6
Эй я, маржа! Таулу тойну сюймеген ким барды! Бютюнда тойчула уста болсала, ойнай-кюле, халкъны да
къууандыра, тепсеселе. Ёмюрюм кетип барады уста
тепсегенлеге бла ариу жырлагъанлагъа сукълана. Ол
биз телевизорлада кёрюучю тепсеуле боппа-бош затладыла керти тойда уста тепсегенлени къатларында – оллахий, кёлюм бла айтама. Да не – хар не да алайды, сёз
ючюн, киноланы алып къарасанг да. Телевизор бла да,
кинотеатргъа барып да, биз къаллай бир кино кёребиз,
жыл кёзюне юч-тёрт жыйырма, жюз окъуна. Энди уа,
кертисин айтсакъ, кёпмюдюле алада жашауну тюз, тап
кёргюзтгенле? Бек аздыла. «Тени исчезают в полдень»,
«Отец солдата», «Уроки французского» дегенча, тогъузон кинофильмден къалгъанлары бош, магъанасыз затладыла.
Алайды да, керти тойну кёрюрге сюе эсегиз, тойлагъа
30
бара туругъуз, ансы телевизорда сиз табарыкъ жокъду!
Юйлени арбазларын халкъ эркин этеди, къууанч кёп
болсун, жарсыу аз болсун, бир кюнде да тарлыкъ сынамайыкъ деп. Жамалны арбазы да эркинди, кенгди.
Бюгюн ол тойгъа жыйылгъан халкъдан толуду.
Жашла бла къызла тойну бек къыздыргъан кезиу
эди да, таматалагъа окъуна, басыннган халкъны ортасы бла сыпдырылып, тепсегенлеге къарарча жерге алай
ётерге тюшген эди. Олсагъатдан къартланы, экисинеючюсюне шинтикле чыгъарып, олтуртдула. Таматаланы хайырларындан мен да алгъа ычхындым. Жаш
бла къыз «шинтик оюнда» тепсей эдиле. Ол тепсеуню
татыуу биз келгинчи болуп кетген эди, баям, энди уа
жаш, сол къолу бла да аркъасын къашый – къыз керти
да сопакълагъан иш болур эди – тепсерге кюреше бара
эди, халкъ да кюле.
Къобузчу къыз, кеси да бир ариучукъ, бий къызыча,
омакъ кийинип, – тюймеси, кюмюш бел бауу бла да – тюз
тепсеуню тартып башлады. Къобузчу тюз тепсеуню тартса, къайда да жашла, бир бирлерин, тарт-соз этип, тойгъа
чыгъарып башлаучудула. Мында уа, къарайма да, жашла
бир къартчыкъгъа илинип, ол да тирелип, ала да къоймай. Къартчыкъ, кёзге илинирча, аллай бир сейирлик
эди – алашаракъ, гиртчичик, аламат къалын да, узун да
мыйыкълары бла. Аны кёрген адамны кёлю жарымай
къаллыкъ тюйюл эди – аллай бир хычыуун, сюйдюмлю
эди ол кишичик, кюле-ойнай. Бир-бир къартлача, къалай болса кийинип тюйюл эди кеси да, юсюнде костюму
элде, арсарсыз, омакъ костюмгъа саналыргъа боллукъ
эди, костюм хуржунчугъундан да кюмюш сынжырчыкъ
энишге салынып. Алай ала бары да бош эдиле – кёзлери
эдиле сейирликле! Тёгерекни-башны кюн угъай, ол къартчыкъны кюле тургъан кёзлери жарытханча.
Мен да, башхалача, ышара-ышара, къарап турама
жашла ол къартчыкъны той ортасына къалай чыгъаргъанларына. Къартчыкъ эки къолу бла да жашланы
акъырын, ачытырма деп, аягъан этгенча, ары-бери тюртдю да, – ол, баям, аны тепсерге унагъанлыгъыны белгиси
болур эди, – жашла аны кесин къойдула да, терк окъуна
халкъгъа къошулуп, къарс уруп тебиредиле. Къобузчу
къыз да къобузун жарыгъыракъ согъуп башлады.
– Кимди ол? – деп, мен къатымдагъына шош сордум.
– Оракъланы Омарды, – деди къатымдагъы, – аламат
тепсейди!
31
Омар, ашыкъмай, мыйыкъларын сылай, тёгерекде
басынып тургъан халкъгъа къарады. Ол, баям, кесине
кёлю тартхан нёгер окъуна излей болур эди. Халкъ а
ол заманны ичинде къарсын къыздырадан-къыздыра
барады – ол аны хайда, хайда, Омар деп ашыкъдыргъанлыгъыды. Къызла болгъан жанындан ортагъа бир сюйдюмлю жаш тиширыучукъну тюртюп чыгъардыла да,
къарс бютюн къаты урула тебиреди.
– Бу уа Бёзюланы Тамарады. Бусагъат кёрюрсе тепсегенни! – деди сёз нёгерим.
Тамара, тенг къызлары чыгъаргъан жерден тепмей, адепли таулу къыз ма былай болады дегенликде,
кёзлерин кётюрмей, сюелип турады. Ол аны тепсерге
чакъырлыкъ жигитни сакълагъанлыгъы эди. Жаш кеси
сайламагъанды аны, нёгер къызлары, къоймай, тюртюп
чыгъаргъандыла ансы. Жаш аны уллу кюсемей эсе уа,
башха къыз бла тепсерге сюе эсе уа? Биз, тойгъа къарагъанла, ишни халын алай ангыларгъа керек болур эдик.
Огъесе къызны бу иши аны кепейленнгенлигими болур,
эринме да, жашчыкъ, кел да, тепсейик деп, кесинг тиле
дегенлиги?
Энди Омар къарады къызны жанына, сейир этгенча:
«Мен сени чакъырмагъан ушай эдим да, сора къайдан
чыкъдынг сен?» – дегенча. Ол халда, къыздан эки кёзюн
алмай, Омар аны таба тебиреди. Угъай, ол тепсеп бармай
эди. Бош, сен, мен баргъанча, ашыкъмай, атлап-атлап бара
эди, кеси уа, айтханымча, эки кёзюн къызны бетинден
алмай. Къызны къатына жууукъ келип, ийилип, кёзюне къарады. Ол кезиуде жыйылгъан халкъ къарсын алай
урду, алайда къаяла окъуна зангырдай болур эдиле. Омар
да, ыразы болуп, башын ёрге ёхтем тутду да, къанат жайгъан къушча, къолларын жайып; «Эй, хомухла, къарс,
къарс!» – деп, тёгерекге сюзюлдю. Къарс бютюнда къаты
урулду. «Жаша, Омар!», «Ай жашагъын а!», «Аперим!»
деген жарыкъ ауазла эшитиледиле.
Битеу ол хахай-тухайны кезиуюнде, Омар къарсны
къыздыртып айланнган заманда, Тамара жеринден тепмей тура эди. Омар, тёгерекге бир кере айланып, кеси
тийишли кёргенча, къарсны тынгылы этгенден сора,
терк бурулуп, Тамара таба къарады, ёхтем, башын да
артхаракъ этип. Энди анга ёсюмлю да, ариу да жаш
тюйюлдю деп айтхан къыйын эди. Кёз къарамында уа
ол бийче къызгъа уллу хурмет этгени кёрюнюп турады,
кесин жюрютген халы да тюрленнгенди. Алгъынча, хахай-тухай этмеди, къызны кёзюне къараргъа кюрешгенча, хыпый-сыпыйлыгъын да къойгъанды. Бий жашха
32
тийишлисича, къыздан арлакъ тохтап, баш уруп, аны
тойгъа чакъырды.
Тамарагъа да энди жан кирди. Ол, уяла-уяла, кёзлерин кётюрдю да, дунияны жарытып ышарды. Сора,
къанкъаз къанатларыча, къолларын жайып, тёгерекге
барып башлады.
Мен а, тепсей билмеген бир харип, бу тамашагъа кёз
къакъмай къарайма. Жаш бла къыз тепсеп башлагъандан сора, хар не да аланы усталыкъларына, ойнай-кюле
билгенлерине кёре болуучуду. Айхайда, къайсы халкъны да, хар не ишдеча, тепсеуде да болурла бир тёрелери,
мардалары. Алай бизде уа, жаш бла къыз тойгъа уста
эселе, аланы усталыкълары, оюннга, тойгъа жан салып,
тепсеуню бютюнда ариу, аламат этиучюдюле. Омар бла
Тамара керти да уста тойчула болгъанлары энди манга
да баямды. Аны себепли уа ичими бир тюрлю къууанч
сезим алгъанды, бюгюн мен дунияда бир жан да билмеген сейирлик затха шагъат боллукъча.
Тёгерекге бир кесек айланып, ала бир бирден айырыладыла – къыз ары жанына, «жаш»а – бери жанына.
Энди игирек эслене тебиреди тепсеуню татыуу, тепсегенлени усталыкълары да.
Жюрегин сюймеклик бийлеген жаш, билмей тургъанлай, сюйгенини къатына тюшюп къалса, не этерикди? Айхайда, ол, къызны кёзлерине къарап, алада
сюймеклик жарыгъын эслерге кюреширикди. Шёндю
Омарны этгени да алайды: къызны тёгерегинде тепсей,
ары ийилип, бери бурулуп, ол аны кёзлерине къараргъа
кюрешеди. Алай къыз а, – ол таулу къызды да! – кёзлерин кётюрмей, санларын ариу, женгил ойната, не
къыйын болумдан да женгил къутулуп кетеди. Омар да
къажымайды, бир алайда, бир былайда Тамараны «ырбыннга» къысып кюрешеди, алай къызны кёзлерине уа
хазна къараялмайды. Таулу къыз, жюрегин сюймеклик
оту алып эсе да, намысына сакъды, сюйгени къатына жууукъ келип тургъанлай, адамла иш кёрюп къоярла, сёз
этерле деп, уялгъан этеди. Аны себепли уа, жаш къатына
келгенлей, къыз, къанатлы къоллары бла бетин жабып,
бурулуп, бир жанына кетип къалады.
Ол заманда Омар, къуш кибик, къолларын-къанатларын керип, тепсеп башлайды. «Къарс, къарс, къарс!» – деп,
жашлагъа дау этеди, сора къарсны зангырдагъаны анга
кюч-къарыу бергенча, аякълары жерге жетмей, къыз
таба учуп тебирейди.
Тамара уа анда, узакъда, арбазны ары жанында,
эркиннге чыкъгъанына къууана, ариу да, женгил да
33
тепсейди. Энди ол башха къызгъа ушайды, сени былай
хомух болгъанынгы мен эндиге дери билмей тура эдим
да деп, сюйгенине тырман этген къызгъа. Къызыу кюн
кёлде жууунуп чыкъгъан кибик, ол бирде къолларын
ёрге кётюреди, чачын жайгъанча, бирде уа, эки къол
аязы бла булутланы сылагъанча этеди. Ол аны: «Эй,
жигит! Къаллай жигитсе сен, андан бери, тутуп, мени
къатыма жеталмагъан?» – дегенлигиди.
Омар да, баям, аны ангылагъан болур, къоян марагъан
къуш кибик, къызгъа жууукъдан-жууукъ бара барады.
Алай къыз да биледи жашны аллай бир жууукълашдырыргъа жарамагъанын. Бурулуп, ычхынып, узакъгъа
учуп кетеди. Алай Омардан тынч къутулуп кетген а
къыйынды. Ол, андан, мындан да чартлап, къызны аллына тюшюп къалады, аз-аздан аны таргъа тыя барады.
Кеси уа, ары-бери да ийилип, къызны кёзюне къараргъа кюрешеди. Ол шёндю, айхайда: «Бери бир къарачы,
жанчыгъым, ол марал кёзлеринги бир кёрейим. Толгъан
ай кибик, жашаууму жарытхан ариучугъум!» – деп тилей
болур. О, сейир-аламат! Къыз къалай эсе да жашны тилегин эшитип къойгъанды – ол, дунияны жарытхан ариу
нюрюн тёгерекге жая, кёзлерин кётюрдю да, хычыуун
ышарып, «ханым» деген болур эди, – сора, насыпдан
тели болургъа жетген жашны алайда сюелгенлей турма къоюп, бир жанына учуп кетди. Къарс жангыдан
къызды. Омар да, Тамара айтхан сёз анга къарыу да,
таукеллик да берген болур эди, тирилип, аны ызындан
къууанып сызылды.
Энди ала экиси да эркин, женгил, къууанчлы да тепсей эдиле – жаш къызны кёзюне къараргъа алгъынча
къазауат этмей эди. Ол аны сюйгенин биле эди да, къыз
да энди аллай бир уялмай эди, къууанчлы бетин ачып,
ол анда-санда жашха да къарай эди.
Да не, алай тепсейдиле сюйгенле! Жюреклери тазала,
ниетлери ариула кюнню кесине, таулагъа, череклеге
ушайдыла!
Неллай бир заманны тепсеген болур эдиле Омар
бла Тамара – аны билмейме, алай Омар адет-къылыкъ
дегенни ангыламагъан-билмеген сабий тюйюл, къыз,
арып, онгсуз болгъунчу, аны иймей тургъанны ушагъыусузлугъун биледи, Тамараны къызла болгъан жанына
ашырды да, баш ийип, сау бол деди.
Бу кезиуде башха жаш, эки къолун да керип, тёгерекге сюзюлюп чыкъды. Эсиме биягъы бизни ансамбльде
тепсеген жашла бла къызла тюшдюле – аланы уллу чыракъла жарытхан сахнада бир бири ызларындан сюзю3 Хучиналаны Мухаммет
34
люп баргъанлары, ариула, омакъла, устала… Алагъа
битеу дуния махтау сала эсе да, аламат тепсейдиле деп,
Омар бла Тамараны тепсегенлерин кёрсе уа, халкъ бютюнда не айтыр эди?
Алай керти да аламат тепсегенлени кёралмай тургъан дунияны халкъын Уллу Малкъарда тойгъа ким
жыйсын?!.
Бош зат кибик кёрюннгенликге, иги тепсеген – ол
уллу да, къыйын да ишди. Иги тепсер ючюн, къайда
болгъанынгы да унутуп, дунияда кесингден бла биргенге
тепсеген сюйгенингден сора бир жан да жокъду деп, алай
тепсерге керекди ансы, эсинг хар неге бёлюнюп турса,
тойдан татыу чыкъмайды.
«Абизек» башланды! Сюйгенлеге керек – «Абизек» –
дейдиле. Жашла, бир бири ызларындан къызланы тойгъа чыгъарып, жырда айтылгъанча, аланы къолтукъларына кирип, зурнукла кибик, тизилип, ариу тепсейдиле.
Сюйгенлеге «Абизек» нек керек болгъанын ангылагъан
къыйын тюйюлдю – сюйген къызыны къызыу къолчугъундан тутуп, кесине да ариу сёзчюкле айта, алай
тепсерге, къайсы жаш сюерик тюйюлдю? Къызгъа да
хычыуунду сюйгени бла тепсеген, аны бла шош ушакъ
этген. Бюгюн да бизни тау адетле жашлагъа бла къызлагъа
алай уллу эркинлик бермегенлерин эсге алсагъ’а – «Абизек» бютюнда керекди.
Керти окъуна, «Абизек» сюйгенлеге бек керек! «Абизекге» баргъанлагъа къарап турсанг, ким ким бла тепсегенин ангылагъан къыйын тюйюлдю – сюйген сюйгени
бламы, огъесе бош, ким тюшген эсе да, аны бламы. Бу
экиси уа, тейри, сюйгенледиле. Бусагъатда дунияда
кеслеринден сора жан бар эсе, жокъ эсе да, аланы аны
бла арталда ишлери жокъду. Жашны, къызны да бетлеринден тёгюлген нюр ала экиси да насыпха батылып
баргъанларына толу шагъатды, бир бирлерине, шошшош, бир затла айтадыла. Алай экиси да, баям, шёндю
сёзлеринден эсе жюреклерине бек тынгылайдыла – аланы къууанчлы ургъанлары бирге татлы къысылгъан
къол аязларында иги эсленеди.
Мен, ырыслагъан кибик этип, бир жанына бурулдум – шёндю алагъа мёлекледен сора киши да эркин
тюйюл эди къараргъа! Я Уллу да, Огъурлу да Аллах,
сен насып бер бу эки сюйгеннге! Не сейир-аламат, шёндюгю уллу билимликни дуниясында, адамланы къолларындан келмеген зат жокъду деген заманда, нек эсе да
сюйгенле бир бирлери жюреклерине жолну, жашауну
дыгаласлыгъыны хатасындан бир бек къыйын табады-
35
ла. Бюгюнлюкде жер юсюнде насыпха элтген ариу да,
кенг да жолла кёпдюле. Ала насып жашауну тёппесине
чыгъармай къоярыкъ тюйюлдюле деп, анга ийнанып,
ашыгъадыла адамла. Алай ол жолла – машинала, юйле,
къуллукъла, танышла асламында адамланы насып тутуругъу болгъан сюймекликден башха жанына алып кетедиле. Алай бла, ариу, кенг жоллагъа алданып, Насып
тауну башында сюймекликге элтген жаяу жолчукъну
кёпле эслемей къаладыла. Артда уа, жашауну узакъ
жолларында арыгъан да, талгъан да этип, ол зауаллы
жаяу жолчукъну излеп башласала уа, не медет, къартлыкъ ызларындан къуууп келгенде, чырпыла, ташла
арасында ханс да басып тургъан ол жолчукъну тапхан
къыйын иш болуп къалады.
Жашау дегенинг бир жандауурсуз затды да, артха
къайтып, жангылгъан жеринден жолун жангыдан башларгъа – бир кишиге да эркинлик бермейди.
«Ой, ой, ой! Жолла, жаяу жолчукъла, жашау дегенинг – тапханма философну! – деп, кеси кесиме хыликкя
этдим. – Сенден сора ол жаяу жолчукъну дунияда адам
тапмагъан кибик!»
Биз, таматаракъ къауум, биягъы жапма тюбюне
жыйылдыкъ – киеу нёгерле тебирерге керекдиле деген
хапар жайылды да, жолгъа чыгъардан алгъа, атланнган
аякъгъа болдукъ…
7
Керти окъуна, Темиржановну кесин бир жигитчикге,
дуния сейирлик уста журналистге санагъан Мисиров-теличик бла кюрешгенден эсе, магъаналыракъ ишлери болур эдиле. Биз бетден-бетге хазна жолукъмай эдик, аны
хайырындан а саламлашыр кереклиси да болмай эди.
Ыйыкъ сайын жыйылыуларыбызны энди уллу студияда бардырабыз да, эрттенликде, ол ары кирген заманда,
юсюнден бир ауур жюкню атханча, сансыз «Здрасьте»
дегени уа къуру манга угъай, жыйылгъанланы барына
да айтыла эди да, киши анга жууап къайтармаса да, бола
эди.
Ол халда, мен журналист ишлени къайгъылары бла
ашыгъышлы кюреше, кюнле, ыйыкъла, айла да бир
бири ызларындан учуп бара эдиле. Ол Темиржанов бла
мен бир бирибизге гыр-мыр болгъан кюн да, узакъ жолоучуну кюн къызыуунда къалтырай баргъан кёрюмдюсюча, чарсха бата, унутула бара эди.
3*
36
Баш кюн биягъы уллу студиягъа жыйылгъанбыз.
Ма алай ётеди харип журналистлени жашаулары – летучка, план салыу, теркирек, теркирек деп! Былайда ол
бир кесек ушагъыусуз кибик эшитиллик эсе да, бизни,
журналистлени, жашаулары «Эшек билген – арба жол»
деген сёзге келишеди.
Биреулен, ышандырып, бир зат жазып, айтхан заманынга келтирмеди эсе – сен терс. Бу ыйыкъда барлыкъ
бериуде уллу къуллукъчугъа саналгъан биреу сёлеширге
керек эди эсе, не кюн, не заманда келлигин кеси айтып,
сёз берип, ол а, билмей тургъанлай, жер этегине, санаторийге къууулуп кетди эсе, биягъы сенсе терс. Операторла
айтылгъан бериуню орунуна башхасын салып иедиле да,
жууапха уа биягъы журналистлени созуп тебирейдиле.
Радио дегенинг а, тюзда эмеген кибик, тоймай: «Беригиз! Беригиз! Беригиз!» – деп, жарлы журналистледен
жангыдан-жангы хапарла сакълап, ауузун ачханлай турады. Бюгюн да алайды. Абызырагъанчамы кёрюнеме
сизге?
Хау, тюз ангылагъансыз – бюгюн нек эсе да халым
тап тюйюлдю, ишим мен сюйгенча бармайды. Да къайры барсын мен сюйгенча, келир ыйыкъда барлыкъ юч
бериуню бюгюннге хаппа-хазыр этип келир орунуна,
жаланда бирин хазырлагъан эсем. Ол да – Тырныауузну
къурулушларында ишлеген коммунистлени юслеринден
кесим жазгъан радиоочерк. Бирси эки бериуню уа газетде
журналистле жазаргъа айтхан эдиле да, тюрлю-тюрлю
сылтаула этип, келтирмегендиле. Бюгюн-тамбла деп.
Бизни жангы «патчахыбыз» а озгъан жол бек къаты
эсгергенди – мындан арысында хазыр болмагъан бериуле программагъа къошуллукъ тюйюлдюле деп. Аны да
бош алай угъай, игида ачыуланып, къызаргъан да этип,
кёзчюклери да, биягъыча, ары-бери чаба, суху-суху айтханды: «Ансы иш къалай болады? – дегенди ол. Биз бериулени атларын программагъа къоша да бере, радио
бла уа, ким не сюйсе, аны ие. Артда уа, быллай тузсузмыстысыз затла нек ётедиле деп, керексиз хахай этип
айланабыз. Андан сора, Заманкулов таба бурулуп: «Зейтун Тамукович, мен сизден бек тилейме – келир ыйыкъдан башлап, программагъа жаланда баш редактор къол
салгъан, хаппа-хазыр бериулени къоша туругъуз. Хазыр
болмагъан затланы къошмагъыз. Аланы орунларына
музыка, жырла беригиз. Редакторладан, тийишлисича,
къаты соругъуз. Ишлерге сюймеген не ишлеялмагъан
бар эсе уа, айып этмегиз, кесине тынчыракъ иш излесин».
37
Баям, Владимир Замахович, къарайма да, кесини
жангы къуллугъуну татыуун ангылай башлагъан болур
дейме. Ол бизге келгенли, алыкъа жарым жыл да озмагъанды, алай барыбызгъа да ачыкъ ангылатханды – бир
киши бла да ол уллу жубанып турлукъ тюйюлдю. Бек
сейири уа – асламында хыны, буйрукъ халда къаты
сёлешмей, тилеген эте эди. Алай, кёп да бармай, барыбыз да ангылагъан эдик: аны тилегин, ханны тилегинча,
толтурмай къояргъа жарамай эди. Мен жаратмагъан
дагъыда бир къылыгъы бар эди аны – ол киши бла да,
къол берип, саламлашмай эди, кесинден таматала бла
окъуна. Ол ишге келгенде не ишден кетгенде, фойеде
эки-юч журналист болса: «Здрасьте!» – дегенин, факъыраны аллына сом атханча, быргъап, атламын окъуна
сабырландырмай, учуп кетиучю эди. Аллай заманда
жаланда не къыйырда, анга жууукъда болгъанла, неда
Темиржанов бла саламлашмай къалсала, къарынларына
аш жарашмазлыкъла саламлаша эдиле, ансы башхала
ауузларын ачаргъа да жетишалмай эдиле.
Ол бизге келгенли, бир ай да озгъан болмаз эди, баш
кюн сайын болуучу летучкаларыбызны бла планёркаларыбызны председательни кабинетинде ётдюрюрге къоймай башлады. Сюе болмаз эди «къара халкъны», сюрюу
болуп, аны жасап кюрешген кабинетинде олтурурун.
Энди биз уллу студияда жыйылабыз, жырчыла ишлеген
жерде. Жырчыла сагъат онда келедиле. Биз а ары дери
къуруда летучкабызны эталабыз – озгъан ыйыкъда радио бла берилген хапарларыбыз къалай эдиле деп, аланы
юслеринден сёлешебиз. Планёркагъа уа Заманкуловну
кабинетине кётюрюлебиз. Ол энди юйню редакторла
олтургъан жанында бир тар отоучукъдады. Алгъыннгы кабинети эркинирек эди, кеси да председательни
кибинетини къатында, юйню бирси жанында, алай Темиржанов аны да кеси кабинетине къошуп къойгъанды.
Председательни къагъытчысы да энди жангы адамды,
анга жыйырма бла беш-алты жыл бола болур дерча,
сары шинли, сюйдюмлю тиширыучукъ – Жануся Сибекова деп. Хапаргъа кёре, ол алгъын да Темиржановну
къагъытчысы эди шахар исполкомда. Бюгюн фойе бла
юйню ары, председательни кабинети болгъан жанына,
ётгенимде, кенг коридорну битеу узунлугъуна къызыл
кюйюз салынып тургъанын кёрдюм. Бери жаныны къабыргъаларына уа бир ариу плитала жабышдырылып,
хар не да омакъ. Не айтаса, Владимир Замахович жангы
жеринде тынгылы орнала башлагъанды. Мен кёрмегенме, кирмегенме, алай аны кабинетине киргенле, кёрген-
38
ле, сейир этип айта эдиле – аллай багъалы, омакъ, керти
да министрге тийишли затла бардыла жангы таматаны
кабинетинде, тейри, ауузунг ачылып къалыр.
Тюзюн айтханда, манга андан не жетеди? Орналсын,
«министрленсин» сюйгенинлей, къаныбызны бузмай,
бизни ишлерге къойсун ансы. Билесиз: бек иги тамата –
халкъны ишине чырмау болмагъан таматады. Ансы, кереклисича, ишни да билген, халкъны да сюйген, къурау
хунери да болгъан таматаны биз, харип совет адамла,
кюсерге окъуна базынмайбыз!
Сау болсун, алгъыннгы председателибиз Ахмед Алиевич огъурлу адам болуучу эди – ишге чырмау болмагъан.
Алай, баям, Владимир Замахович анга ушагъан тамата
боллукъ болмаз. Хар не ишни башлагъан, ишлерге эркин
этген да, тохтатхан, бардыргъан да, оноу, насийхат этген
да, юйретген, окъутхан да ол кеси – Темиржанов болса
сюеди. Бек сюеди.
Комитетни председатели къадарында оноу дегенинг
да, тюзюн айтханда, толусунлай аны къолунда эди да,
оноуну бурхусун окъуна ол бир кишиге да ышанмай эди.
Кесини орунбасарларына, баш редакторлагъа окъуна.
Кеси да эссиз тюйюл эди, сёзге да уста. Ростовда бийик
партия школда окъуй эди. Бизге келгинчи, ол комсомолну область комитетини биринчи секретары, Нальчик
шахар исполкомну председатели да болуп тургъанын
эсге алсанг а, аны «партияны чынтты адамыча», къызыу
да, къаты да сёлеше билгенине сейир этерге тюшмей эди.
Быллай адамны даулашып окъуна хорлагъан, женгнген
тынч иш тюйюлдю. Алай, ачыкъ айтханда, аны хорларгъа, женгерге да киши кюрешмей эди. «Эфенди» кесини «эгечден туугъан» шуёхун бир кишиге да алдаугъа
бермезин билмеген жокъ эди, сора ким тиерик эди аны
жанына, къоркъмай? Ким сюеди айыу бла кертме ашаргъа? Аллай затха базыннган жигитле шёндюгю дунияда
жокъдула деп къойсакъ да, боллукъду. Кеслерин жигитлеге санагъанланы жанларына тиймез ючюн а, шёндюгю
дунияда аллай телиле жокъдула дерге да боллукъду.
Бизге келген биринчи кюнден башлап окъуна, нек
эсе да Темиржановну мен сюймей эдим. Ол биз гыр-мыр
болгъанлы, иги кесек заман да озгъанды, бир бирибиз
бла хазна сёлешген да этмейбиз, алай а мен анга башха
кёзден къараялмайма.
Бир кере айтхан эдим – ол заманда мен «акъланы»,
жерлеш-жууукъ къауумланы юслеринден хапарлагъа
алай уллу магъана бермей эдим, тюзю уа, жашауну ныхыт жоллары бла, уллу таянчакълары болмай, кеслери
39
алларына къармашып кюрешген бирси жашлача, мен
да, журналист къадарымда, ол жашыртын тутхучланы,
танышлыкъ-ахлулукъ деген затланы юслеринден хапарлагъа хазна эс бурмай эдим. Асыры семирте болурла
деп, ийнанырыгъым окъуна келмей эди, нек дегенде
ол хапарлада айтылгъан ишле бизни къыралда ачыкъ
этиледиле дегеннге ийнаннган къыйын эди. Сора ол
ишлени прокуратура, КГБ, милиция къалай кёрмейдиле? Охо, ала бары да, мындагъыла, бизни таматаларыбыз айтхандан чыкъмасынла, хар нени да кёрмегенча
этип турсунла. Москва уа, Москва? Энди Москваныдамы къолгъа этгендиле да «акъла»? Ол кюлкюлюк ишге
ушайды да – Москваны уллу къллукъчулары да «акъланы» кеси адамларыдыла, аланы жанларына тиймейдиле
деген. Алай айтсала – къол къолну жууады, Москваны
къуллукъчуларын а мёлеклеми сунаса деселе, ийнанмай, къол булгъап къоюучу эдим. Жаланда артда, кёп
жылладан сора, ангылагъан эдим мен ол иш кюлкюлю
угъай да, уллу жарсыулу иш болгъанын.
Ол заманда уа, айтама да, ол хапарлагъа мен уллу эс
бурмай эдим – къадарлары кеслери сюйгенча болмагъанла, муратларына жеталмай къалгъанла, ачыуларындан
не этерге билмей, жаншап айланадыла деп. Кесим а,
эслеген да этмей, аз-аздан, кертме ашай тургъан айыуну
къатына жууукъдан-жууукъ бара эдим. Алай ол, кеси
иши бла кюреше, алыкъа манга эс бурмай эди…
Хо, хо, тырманыгъызны ангыладым, барама летучкагъа. Биягъы дежурный болгъанымы да билеме. Тейри,
бюгюн а бек тынгылы хазырланнганма. Жыйылгъанбыз, олтурабыз. Сагъат тогъуз болургъа эки-юч минут
къалгъанды. Адамла студиягъа, экеу-ючеу болуп, ушакъ
эте, кюле, кирип келедиле. Алай, стол артында Заманкулов бла бирге, хар замандача, «терен сагъышха» кирип
тургъан, кишиге уллу кёз-къаш бермеген председательни кёрюп, олсагъат шум боладыла, олтурур жерлерине
ашыгъадыла. Сагъат тогъуз болду. Ишни башларгъа
керекди, алай Заманкулов бир кесек мычыйды – бусагъат, хар замандача, эки-юч минутха кеч къалып, бизни
баш редакторубуз Рая Лашинова кирликди. Айта эдим
да, нек башламайса деп, тюзда Темиржанов Заманкулов
таба бурулгъанлай, студияны ауур эшиги ачылды да,
бизни бийчебиз кёрюндю – ёсюмлю, сюйдюмлю да, ёхтем
жюрюшлю бийчебиз. Тюзда Темиржановну кеси кибик,
«Здрасьте» дегенни кимге эсе да быргъап, инбашларына
атылгъан дуния сейирлик япон шарфын тюзете, барып,
шинтикге чёкдю.
40
Аны кеч къалгъаны угъай, ол кесине ушаш, сансыз
«Здрасьте!» дерге кюрешгени эди председательге ачыу
тийгени.
– Кеч къалгъаныгъыз ючюн кечгинлик беригиз! –
деди ол, къагъып.
Анга ийнаннган къыйын эди, алай Рая жууап къайтармады. Председатель а, ол ишге уллу ыразы болуп,
Заманкулов таба ёхтем бурулуп:
– Башлайыкъ, – деди.
– Петро, башла, – деди Заманкулов.
Пётр Евгажуков мени тенгимди – ол да жамауатполитика бериулени редакторуду, къабарты тилде, сынаулу, уста журналистге саналады. Ол бу къуллукъда
беш жылдан артыкъ окъуна ишлейди, алгъын а жангы
хапарла хазырлаучу эди. Бир затны жаратмаса, терк
къызып къалады, ансы иги жашды. Къара шинли, бёкем, къысха мыйыкълары бла да. Рая бла, баш редактор
бла, анда-санда къагъышхан да этиучюдю – керексиз кёп
тиеди тап жазылгъан затха, политика ишледен да уллу
ангылауу жокъду, черкес тилни да алай уста билмейди
деп. Ачыкъ ниетли, ачыкъ сёзлюдю. Аны себепли уа
эслеген кемчиликлерин, жашыра турмай, айтып къоюучуду. Ма аны ючюн аны чам атларындан бири ПетяПетушокду, тюйюшюучю хоразчыкъ деген магъанада.
Петя сёлешип башлады.
– Жангы хапарла дегенинг – ол радиону бетиди, –
деди ол, – аны себепли уа, тюзда кюзгюдеча, ол хапарлада республиканы жашауу туура кёрюнюрге керекди.
Бизде уа иш къалайды – анга бир къарайыкъ. Мен сау
ыйыкъда баргъан жангы хапарлагъа къарап чыкъгъанма да, иш былайды: Нальчикден – 12 хапар, Акъ-Суу
райондан – 16, Прохладныйден – 6, Майскийден, Урваньдан – 4-шер, Басхандан – 8, Чегемден – 10, Черек
райондан – 2, Зольск райондан –1. Бир райондан бирси
райондан эсе тёрт кере, сегиз кере, оналты кере окъуна
кёп хапар бериле эсе, ол терсди деп, мен алай къарайма.
Акъ-Суу район республиканы экиден бирими болгъанды
неда Краснореченск эл а район ара угъай, республиканы арасымыды? Жангы хапарланы редактору жолдаш
Татароковха мен ол кемчиликлени юслеринден эки-юч
кере да айтханма, алай хал а тюрленмейди. Аны алайлыгъына баш редактор да, председательни орунбасары
Заманкулов да шагъырейдиле. Ким биледи, сиз, Владимир Замахович, бу ишни тюзетирге болушур эсегиз а!
Алайлай къояргъа жарамайды.
Темиржанов дефтерчигине бир затла жазды да, къа-
41
ламын аллына салып, онг къол аязы бла столда тургъан
сол къолуну тышын эки-юч кере къакъды да, залгъа
къарады. Кёзлери биягъы ары-бери бурулдула – аны
къаны бузула башлагъаныны белгиси эди ол.
– Андан сора да жангы хапарлада культураны юсюнден хазна жукъ жокъду, спортну юсюнден бир затла
бардыла ансы, – деди Петро. – Энди эл мюлк бериулени юслеринден айтайым. Ийнаныгъыз, элледе айлана,
мен кёп кере да уялгъанма – «Араховдан сора, ахырысы, республикада бир ишлеген адам табылмаймы
къалгъанды?» – деп сорады халкъ. Керти да алайгъа
ушайды. Бизни радио кюн сайын Араховну юсюнден,
«Зори Кавказа» журналгъа керек эсе, ары да – Араховну юсюнден! Нартюх ёсдюрген башха сабанчыла жокъмудула? Бардыла! Аланы юслеринден да жазаргъа, айтыргъа керекди. Озгъан ыйыкъда да Араховну юсюнден
болгъанды хапар – колхозну таматасы сёлеше эди. Араховну юсюнден – жети минут, башхаланы барысыны
юсюнден а – юч минут.
Литература редакция бла жаш поэт Музарин Хаупшевни назмулары окъулгъандыла, фонддан бир бериу
берилгенди, сора редактор Борис Таймазов кеси хазырлагъан, Уллу Ата журт урушда болгъан, Жемталада жашагъан Байсиев Солтанны юсюнден хапар берилгенди.
Иги, тап жарашдырылгъан, тынгылы хапар.
Аны бла сёзюн бошап, Петя жерине олтурду.
Элмырза Сабыркъулов, малкъар тилде жамауат-политика бериулени редактору, ёрге турду. Намысы жюрюген атаны намысы жюрюген жашы. Аны атасы, урушну
заманында ротаны командири, пенсиягъа чыгъарны аллында, республиканы ич ишлерини министрини орунбасары эди. Бусагъатда культура-тарых эсгертмелени
сакълагъан республика биригиуню таматасыды. Элмырза кеси уа, бизге келгинчи, «Кабардино-Балкарская
правда» газетде ишлегенди. Анда таматаладан бири бла
келишмей, бери кетип къалгъан хапары бар эди. Алай
ол хапаргъа ийнанырыгъынг келмейди, нек десенг Элмырза кесинден тамата къуллукъчула бла даулашыучуладан тюйюлдю. Кёп окъугъанды, кёп биледи, билим
къапчыгъыды. Ирина окъуна, кроссвордда бир сёзню табалмай, тирелип къалса, Элмырзагъа чабып барыучуду.
«Акъыл токъмакъ», «Эки аякълы энциклопедия», – дейди
ол хар жолдан, Элмырза сагъынылса. Ирина къыралны
бек иги университетин – МГУ-ну журналист факультетин бошагъан къыз, тартынмай, ол халда уллу махтау
кёплеге бермейди…
42
Ма шёндю да, Темиржановну къаны бузулгъанын
эслеп, ол а Петрону асыры къаты сёлешгенини хатасындан сунуп, Элмырза ол ызлагъан жолдан башха жанына – «тюз» жолгъа тюшдю: къолундан келгенича,
«уллу усталыкъ бла» малкъар тилде ётген бериулени
махтап тебиреди, анда-санда тюбеген «шарайыпчыкъланы» редакторла бла бирге ол тюзетип тургъанын да чертди. Сора кезиу манга жетди.
Мени да нек эсе да, Петя-Петушокну кибик, «жыртышырыгъым» келген болур дейме. Да не? Хурметли
Владимир Замахович хар заманда да эсленнген кемчиликлени юслеринден, жашырмай, ачыкъ айтыргъа
чакъырмаймыды да?
– Бек тюз айтханды Евгажуков – жангы хапарла радиону бетидиле деп. Орус тилде радио бла айтылгъан
жангы хапарланы, саулай алып къарагъанда, хаталары жокъду, – деп башладым. – Республиканы битеу да
жерлеринден да бардыла бериуле, тау элледен бир кесек
азыракъ эселе да. Алай ол редакторну терслигинден болмаз дейме, элле бла телефон байламлыкъ бек осалды.
Жангы хапарлада мен эслеген кемчилик башха
тюрлюракъды – алада заманны солууу, этилген ишни
магъанасы толу ачыкълана болмазла деригим келеди.
Къайсы хапарла алгъа айтылыргъа керекдиле – аны
магъанасы уллуду. Ол затлагъа, мен ангылагъандан,
жолдаш Шаповалов тийишли эс бурмайды. Биз статуправления тюйюлбюз, ишни башы-ёзеги да анда тарихле
боладыла, бизде уа ишни башы-ёзеги да, жаны-чархы
да сёздю. Адамны кёлюн кётюрген да, таукеллик берген
да, сагъыш этдирген да иги сёз. Бизни жангы хапарларыбыз а, хазна къалмай, бары да, тюзю, болуп кетген
ишлени юслеринден къысха, суху айтылгъан, тарыхладан толу билдириуледиле. Сёз ючюн, байрым кюн жангы хапарладан бири былай башланады: «Энди уа бизни
корреспондентибизни Тырныауузда вольфрам-молибден
комбинатны байыкъландырыучу цехини начальниги
бла ушагъына тынгылагъыз», – деп. Цехни начальниги
коллектив жылны биринчи жарымында кесини планын
толтургъанын айтып, бек иги ишлеген эки-юч адамны
атларын сагъынады. Андан сора жукъ да угъай.
Бизни комбинат саулай къыралда окъуна бек уллу,
бек магъаналы предприятияладан бирине саналгъаны барыгъызгъа да белгилиди. Алай бу ахыр юч-тёрт жылда,
комбинатны иши къыйын болуп, ол кесини планларын
толтуралмай келгенди. Предприятияны ишин жангыдан
тирилтирге, къуру бизни республика угъай да, саулай
43
къырал кюрешгенди. Алай бла, комбинат, алгъынча,
иги ишлеп, быйыл жарымжыллыкъ планын толтургъанды. Тырныауузда комбинатны кёп минг адамлы жигер
коллективи болдургъан ол уллу хорлам а бош, бир цех
кесини планын толтургъанды деген хапаргъа таянып
къалгъанды.
Айып тюйюлдю, Шаповалов да, биз барыбыз да, Москваны радиосуна тынгылай, анда ишлеген журналистледен усталыкъгъа юйрене турсакъ.
Энди уа бизни радиону жаш тёлюге аталгъан бериулери бла байламлы бир-эки сёз. «Акъсуучу тракторчу
къызла» деген бериуню юсюнден. Хау, «Къызла, тракторлагъа минигиз!» деген битеусоюз къымылдау барды.
Турсунай Ахунова да барды. Алай хар къайда да, дыгаласхахай этип, бу ишни сюрюп кюрешиу, алай тынгылы да
ишлеялмагъан къызладан къуралгъан тракторчу бригадаланы юслеринден семиртип айтып кюрешиу – махтаулу иш тюйюлдю. Тракторчу къызла дунияда болмагъан
жигитликле этедиле, бусагъатда къыралда бек керекди
къызланы сабан сюргенлери, урлукъ сепгенлери да деп,
бир-бирле, къан-къазауат этип, айтып, не амал бла да анга
халкъны ийнандырыргъа кюрешедиле. Къызладан кёпле, ол хапарлагъа кёллери бла да ийнанып, тракторчула
боладыла. Алай тракторчулукъ – къызла иши тюйюлдю. Аны ангылагъанлай а, харипле, не этерге билмей,
абызырап къаладыла: къачаса да – ол комсомолчугъа
ушамагъан иш болады. Бютюнда аланы тракторлагъа не
омакъ сёзле да айтып, той да этип, къалай миндиргенлери
эслерине тюшсе, къаладыла да къаладыла.
Элледе – элле уа бизде уллу элледиле, хар биринде минг, эки минг юй барды! – жюзле бла жашла, иш
тапмай, эрикгенден башларын суугъа атарыкъ болуп,
орамлада айланадыла. Къысхасы, бизде аллай сёз барды:
«Бёркню тиге билмедим да, ёре этдим, тели халкъ а, аны
кёрюп, тёре этди», – деп. Аллайын, къайда эсе да жюрюген хар тёрени, бу уа бизге керекмиди деп къарамай,
алып баргъанны игилиги жокъду. Владимир областьны
эллеринде, сёз ючюн, жашла аз эселе, ишлесинле бир
ауукъ заманны тракторлада къызла окъуна, бек керек
эсе. Алай бизде уа ол неге керекди? Халиймат неда Фаризат, мен тракторчу болуп, сабан сюрмей, урлукъ сепмей жашаяллыкъ тюйюлме деп тохтагъан эсе, барсын,
ишлесин! Алай «Ол иш нечик уллу жигитликди!» деп
къычырыргъа керек тюйюлдю.
Ма ол себепден тракторчу къызланы юслеринден
республикада кётюрюлген дауур-дыгалас – ол терс
44
ишди. Аны, хатасы болмаса, хайыры жокъду. Алай эсе
уа, «Акъ-Суучу тракторчу къызла» деген бериу керек
тюйюлдю, ол жаш тёлюню эсин терс жанына бурады.
Мен асыры кёп сёлешеме да, башха бериулени юслеринден айтыр онгум жокъду. Алада, былайды деп
айырырча, алай уллу кемчиликле эслемегенме, – деп,
жериме олтурдум.
Зал тирилди, адамла бир бирлери бла сёлеше башладыла. Кёпле уа ачыкъ ышара эдиле, мени сёлешгеними
бирлери телиликге, бирлери уа терсге санай.
– Энди сёлеширге сюйген бармыды? Дежурныйлени
айтханларына къошарыкъ бармыды? – деп сорду Заманкулов.
Олсагъат окъуна Татароков, черкес тилде жангы хапарланы редактору, секирип турду. Ол ёсюмлю кишиди,
игида уллайгъан этгенликге, жаш кибик тириди. Алай
аны къылыгъы не кёрюмдюсюне, не жыл санына келишмей эди – олсагъат чибинлеп башлай эди.
– Ала бары да ётюрюкдюле! – деди ол, кесин къызындырып. – Иги хапар болса, андан да беребиз, мындан
да беребиз. Болмаса уа, не берликсе? Айтчы бир! – Кёз
акъларын айландырып, ол Пётр таба къарады.
Залда кюлгенле болдула. Алгъа Татароков отургъанлагъа, ыразы болмай, бир къужур къарады. Сора ол кюлгенле Пётрну магъанасыз сёлешгенине кюлген суннган
болур эди, кеси да ышарды да, олтура туруп:
– Айхайда, кюлкюлюкдю! – деп къошду.
Тюзда ол отургъанлай, Заманкуловну сёлеширге
эркинлик беририн да сакълай турмай, Улижев Хамид
секирип турду.
– Бу Евгажуков, ахырысы, эл мюлк бериулеге илинип
тургъанын къачан къоярыкъды? – деп сорду ол, кимге
соргъанын да билмей. – Кёп бересиз, аз бересиз, былай
айтадыла, айлай айтадыла. Сюе эсе, эл-мюлк редакциягъа келсин, мен а пропагандагъа барайым. Башхаланы
юслеринден да айтабыз хапарла. Неге керекди къуруда
Арахов, Арахов деп, аны сёзге алып турургъа? Арахов,
билирге сюе эсенг, Социалист Урунууну Жигитиди, бек
иги звено башчыды. Сора, аны юсюнден айтмай, кимни
юсюнден айтырыкъса? Неси аманды аны? Осал ишлегенленими махтаргъа керекди энди? Алаймыды, жолдаш
Евгажуков? – деп, кеси кесине ыразы болуп, жерине
олтурду.
Рая турду, ашыкъмай, сабыр, сагъышха къалып. Терс
болдум, баш редакторгъа Рая деп къояргъа жарамайды.
Раиса Татуевна Лашинова дерге керекди. Черкес, орус
45
тилледе да тракторчу къызланы юслеринден хар ыйыкъ
сайын тохтаусуз баргъан бериулени хазырлагъан да ол,
черкес тилде тиширыулагъа аталгъан ай сайын баргъан
радиожурналны хазырлагъан да ол.
– Мен бек сейир да этгенме, жарсыгъан да, – деп, аламат япон шарфын тюзете, бир кесек мычыды ол, алай бла,
кеси бла бирге халкъгъа да сейир да, жарсыгъан да этерге
онг бере. – Хау, сейир да этгенме, жарсыгъан да жолдаш
Мисировну республика радиону пропаганда редакциясыны редакторуну, уллу къыралыбызны не жашауун, не
жигер ишин, не къайгъыларын билмей-ангыламай, кеси
гитче дуниячыгъында, ёз къайгъычыкъларына берилип
тургъанына. Шёндю битеу къыралда да тракторчу къызладан механизатор звенола бла бригадала къурау кенгден-кенг жайыла барады. Ол иш, билирге сюе эсегиз,
къуру экономика бла чекленип къалмай, уллу политика
магъанасы да болгъан ишди. Тиширыу бизни къыралда
хар не жаны бла да эр кишиге тенг болургъа сюеди. Сиз,
жолдаш Мисиров, тиширыуланы эмансипациялау деген
сёзлени эшитген иш этгенмисиз? – деп, керти кёлю бла
сора, Раиса Татуевна мени таба ёхтем къарады – «Да сен,
харип, аллай сёзлени къайдан эшитирик эдинг!» дегенни
къошмай, кесин кючден тыя.
– Эшитгенме, – дедим мен. – Алай ол сёзлени магъаналарын экибиз башха тюрлю ангылай болурбуз,
баям.
– Ол сёзлени магъаналарын сиз къалай ангылагъаныгъызны мен билмейме, мен а, халкъ ангылагъанча,
алай ангылайма. Ахырысы, айтдырмай къоймай эсегиз,
Къабарты-Малкъарны радиосу кесини ишин жолдаш
Мисировну киши ангыламагъан оюмларына кёре угъай,
заманны, халкъны, партияны да излемлерине кёре бардырлыкъды. Алай эсе, биз мындан ары да «Къызла,
тракторлагъа минигиз!» деген къымылдауну алчыларыны юслеринден бериуле къурай турлукъбуз. Ким биледи,
алгъындан тынгылыракъ окъуна. Хау, жолдаш Мисиров, аланы Ата журтха сюймекликлерини юсюнден да!
Дагъыда къошарыгъым: Мисиров кесини ол тюрлю
оюмларын манга айта тургъанды. Алай мен анга уллу
эс бурмагъанма, къой, жаш адамды, тюзелир, алыкъа
бу ишни уллу магъанасын ол ангылай болмаз деп. Энди
уа бу хапарны ол летучкада башлагъанды. Асыры кёп
заман къората болурбузму жолдаш Мисировну кёз къарамына, бу ишге обком да, Комсомолну Ара Комитети
да къалай къарагъанларын уста биле тургъанлай? Партия бу ишни тюз ишге, керек ишге санайды, жолдаш
46
Мисиров, сиз а – терс, керексиз ишге санайсыз. Сора
не этейик да биз, жолдаш Мисиров? Сиз айтханнымы
этейик, огъесе партия айтханнымы?
Аны айтып олтурду, ол кесине асыры ыразы болгъандан, башы чырдыгъа жете.
– Жарты молла дин бузар! – дедим мен жанымда олтургъан Петягъа.
Председатель мен нёгериме айтханны эшитгенми
этди да:
– Бир зат айтыргъамы сюесиз? – деп сорду.
Ол мени къозутургъа, бир тапсыз зат айтдырыргъа
сюйгенин сездим да, къалай эсе да, ыразы болуп, «къозулдум» да, ёрге туруп:
– Бош, халкъда аллай сёз барды дейме: «Жарты молла дин бузар» деп, – дедим.
Алай айтып, жериме олтурдум. Не тюрлю гыр-мырладан да ахы кетиучю Заманкуловну бети окъуна агъарды.
Ол, таулу къуллукъчу, артыкъда бек таулуланы бла черкеслени араларында бир сёз иш болур деп, анга къоркъа
эди, ол ишни бир-бирле миллетле арасында даулашха
санарла деп. Шёндю да, баш редактор бла мени даулашыбызда «миллет ишден» тюк да болмай тургъанлыкъгъа,
аны ичин къоркъуу алгъанды. Алмай а, даулашхандан
бири редакторду, таулу, бири уа баш редакторду, черкес.
Ол ангылагъандан, даулашны бир игилиги жокъду, ол
бек тапсыз ишди. Сейирди, ахырысы, – «урушха дери»
бизни жолдашларыбыз, ишге жетгенде, бир магъанасыз
затны юсюнден окъуна черкес бла таулу, таулу бла оруслу не оруслу бла черкес даулашсала, къалай тап этерге
боллукъду демей, анда окъуна «миллетчиликни» кёрюп
тохтагъанларын къачан къоярыкъ болурла? Бу зат, керти
окъуна, ишге чырмау болгъанын къалай ангыламайдыла?
Биз барыбыз да тенг эсек, хар ким кесине жетген иш
бла кюреше эсе, сора неге керекди хар атламдан бизге
оруслу, таулу, черкес болгъаныбызны айтып тургъан?
Тюз сёлеш, иги ишле, даулашхан да эт, керек эсе, харамлыкъ этме, аманлыкъ этме ансы – сора хар не да тап
боллукъду, не «ууакъ буржуй миллетчилик», не «уллу
орус шовинизм» боллукъ тюйюлдюле. Ансы биз, миллетчисе деп айтырла бирле дегенден къоркъуп, не ишде
тенглерибиз бла даулашмасакъ, неда, ол башха миллетни адамыды деп, гудучула бла, аман ишлени сюрюп айланнганла бла кюрешмесек, иш къалай болур? Алай ол
затны бизни Заманкулов кибик таматалагъа – «интернационалистлеге» – ангылатхан бек къыйынды. Аланы
интернационализм жаны бла ангылаулары да бир тюр-
47
лю – сен аз санлы халкъны адамы эсенг, къуйругъунгу
къысып, ауузунгу жабып тур деп.
Тейри, Зейтун Тамукович, бош къарайса манга, башынгы булгъай, «сейир да, жарсыгъан да эте». Мен, сенича, «интернационалист» болаллыкъ тюйюлме, кесим
ангылагъанча, интернационалист боллукъма – кесими
башхаладан не аз да алаша кёрмей, керек болса, кёп миллионлу орус халкъны жашы бла, бизден, таулуладан,
бир ненча кере кёп болгъан черкес халкъны жашы бла
да даулашырыкъма. Ишде да аладан артха къалмазгъа,
тюз ниетли жашаргъа кюреширикме, аламат Ата журтубузну аладан кем сюерик тюйюлме, къоруулагъан
да этерикме, керек болса, жаным сау къадар. Алайды,
жолдаш Заманкулов! Санга ушаш, мен не Темиржановну «кесинден», не Раиса Лашиновадан, не башхасындан
къоркъмайма. Мен да СССР-ни бир адамыма, кишини
къулу-къарауашы тюйюлме. Хо, хо, ахынг аллай бир бош
кетеди, Зейтун Тамукович, – Рая, халкъны да, партияны
да алгъа салып, аланы кесине къалкъан этип, мени уа
бир жанына тюртюп кюрешгени, кеси суннганча, алай
уллу аперимлик тюйюлдю. Къызланы тракторла таба
сюрген тёре да бир заманда къалыр, ол телиле тёресиди
да – андан. Заманнга, къыралгъа да ол иш керек тюйюлдю – уруш жокъ, болгъан бузулуп, оюлуп тюйюл. Андан
эсе, шуёхла, бизни къызларыбыз школлада сабийлени
юйретсинле, окъутсунла, татыулу хычинле этсинле, докторла, министрле окъуна болсунла. Алай жер сюрген,
кёмюр къазгъан, тракторланы сыннган моторларын
алышындыргъан, отун этген, къой кютген а, жанларына тийсе да, къызлагъа ушагъан ишле тюйюлдюле. Ол
ишлени биз, эр кишиле, жашла, этерге керекбиз.
Заманкуловну аллай бир амалсызгъа къалып тургъанын кёрюп болалмай, мен бир жанына къарадым.
Студия шум эди.
– Энди уа сёлеширге сюйген бармыды? – деп сорду
Заманкулов, ауазы окъуна тюрленип.
Бир ауукъ заманны шошлукъ бийлеп турду.
– Манга сёз берсегиз эди, – деп, кеси уа, Заманкуловну эркинлигин сакълай да турмай, Темиржанов ёрге
турду.
– Мен дежурныйлени сёлешгенлерине кёре айта барайым оюмуму, – деди ол. – Биринчиден, ишде кемчиликлени юслеринден айтылгъан затлагъа, къулакъ салып,
биз адетинде тынгылай да билмейбиз, ол ишни хайырын
да кёралмайбыз. Ол угъай эсегиз, аллай жууап этебиз,
аллай да деп, – жумдурукъларын къысды да, кёзлери
48
да биягъы ары-бери къарадыла, – бурунун къанатмай
къоймам дегенча. Евгажуков Акъ-Суу райондан асыры
кёп хапар бериледи, Черек, Зольск районладан а – аз
дейди. Татароков не этерге керек эди? Хал Евгажуков
айтханча эсе, ишни тюзетирге керек эди. Алай этген
къыйынмыды? Къыйын окъуна болур. Андан эсе, секирип туруп, Евгажуковха жумдурукъну кёргюзтген тынчды да, – тохтамасанг, жашы, тейри, – деп, – аны айтып,
иги кесекни мычыды, ол терен акъыл бизни башларыбызгъа да кирирча онг берип. – Энди Араховну юсюнден,
Зейтун Тамукович, унутмай тура эсем, алай кёп да болмай, коллегияны жыйылыуунда аны юсюнден сёлешген
эдик дейме. Анда шарт, ачыкъ айтылмагъанмы эди да,
аланы юслеринден радио бла хапар айтыр ючюн, жангы
жигитлени, жангы адамланы излерге, табаргъа керекди,
къуруда бирлени юслеринден айтып тургъан тапсызды
деп. Болгъанмы эди аллай хапар? – деп, Заманкулов таба
бурулду да, аны жууабын сакълай сюелди. Ол кезиуде
уа биз, айхайда, таматаны терен магъаналы сёзлерин
тынгылы ангыларгъа керек эдик.
– Болгъанды, болгъан, – дерге ашыкъды Заманкулов.
– Болгъан эсе, мен сизден бек тилейме, Зейтун Тамукович, сиз мени радиону юсю бла орунбасарым къадарыгъызда, унутмай, ол затха эс буругъуз! Тынгылы эс
буругъуз, биз энди бу ишни юсюнден сёлешмезча. – Биягъы тынгылады, бу жол аны сёзлерини магъаналарын
толу ангыларгъа, баям, Заманкуловха онг бериле болур
эди. – Бу ишде, айхайда, оздуруп иерге жарамаз. Керти
да жигитлени, алчыланы арталда сагъынмай къояргъа
да жарамаз. Ишни табынлай, тийишлисича этерге керекди. Мен бек сюерик эдим билсем, алай, жарсыугъа,
малкъар тилни билмейме, аны себепли уа малкъар тилде
баргъан бериулени юслеринден бир зат да айталлыкъ
тюйюлме. Алай, Элмырза айтхан тюз эсе, Элмырзаны
айтханына ийнанмазгъа уа мени амалым жокъду, ала
иги, тынгылы хазырланып ётдюле эсе – игиди, – деп
ауурлугъун салгъан аягъын алышындырды да: – мындан ары бютюнда тынгылы, къуруда игиле угъай эсенг,
аламат бериуле хазырларгъа керекди. Алаймыды, Зейтун Тамукович? – деди.
– Айхайда, алайды, Владимир Замахавич! – деп, Зейтун Тамукович ол айтханнга ыразылыгъын билдирди.
Ол эс таба башлагъаннга окъуна ушайды.
– Энди уа орус тилде бериулени юслеринден. Алай
алгъа мен бир зат сорлукъ эдим Мисировха – сиз Алакаеваны юсюнден радиоочеркни хазыр этгенмисиз?
49
– Угъай, Владимир Замахович, – дедим мен.
– Нек сора? Сиз Алакаеваны юсюнден «Кавказ танглары» деген журналгъа хапар хазырларгъа керек эдигиз. Аны юсюнден келишген ушай эдик да?
– Келишмеген эдик, Владимир Замахович. Сиз Алакаеваны юсюнден журналгъа аллай хапар керекди деген
эдигиз. Андан ары сёз бармагъан эди.
Темиржанов ышарды – ол алай бир сейирлик зат айтырдан алгъа этиучюдю.
– Сора не эди да? Сиз тыш къыраллы фирмамы болгъансыз? Сизни бла, къагъытха къол салып, алаймы келиширге керекди? «Бу келишимни этген Эки да Сыйлы
жаны» деп, алаймы?
– Туура алай угъай. Бош – сиз айтыргъа керексиз,
мен а, ыразы эсем, – этерге.
– Аха! – деп, ол чынтты артистча, «уллу къууаннганын» билдире, бек уста ойнайды. – Не ары-бери десек
да, мен сизге айтыргъа эркинме, сиз а мен айтханны
толтурургъа борчлусуз. Сау болугъуз, мени аллай эркинлигим болгъанын биле эсегиз. Алай эсе, дагъыда бир
кере тилейме сизден, бу ыйыкъда белгили революционер
Алакаевны атын жюрютген колхозну председатели, революционерни къызы, Ленинни ордени бла, Урунууну
Къызыл Байрагъыны эки да ордени бла саугъаланнган
Шерифа Исмаиловна Алакаеваны юсюнден радиоочерк
хазырлагъыз. Сиз, жолдаш Мисиров, ырызысыз да? – деп,
ол мени таба кюлюмсюреп къарады, ыразы болмай а бир
кёр дегенча.
– Айып этмегиз, Владимир Замахович, ыразы тюйюлме, ол къолумдан келлик иш тюйюлдю, – дедим.
Жыйылгъанла мени алай айтханымы аллай бир къылыкъсызлыкъгъа, аллай бир телиликге санай эдиле, Темиржанов кеси окъуна, абызырап, не айтыргъа билмей
къалды. Оллахий деп айтама, ол жолдан сора мен аны
алай абызырап, алай амалсызгъа къалып бир заманда да
кёрмегенме. Ма ол халда, – кюлюмсюрегени да аздан-аз
ёчюле, манга аралып, уллу бурунуну эки жанында кёзлери да ары-бери «чаба», иги кесек мычыды. Аллахха
шукур, бир кесек эс жыя башлагъаннга ушады: бетине
къан келе башлады, бир кесекден тили да айланыр. Хау,
Владимир Замахович эс жыйгъанды, энди сёлешалгъан
да эталлыкъды, алай кесин тыйып, ауузун ачмай турады. Ол, ойнагъанмы этесе, Къабарты-Малкъарны Министрлерини Советинде радио эм телевидение жаны бла
Къырал комитетни председатели, кесин бир жаншакъ
телиге тенг этип, къалай даулашсын? Угъай, аппаны
4 Хучиналаны Мухаммет
50
жаны, Темиржанов аллай бир тели тюйюлдю, Мисиров
ким болгъанын да, кеси ким болгъанын да унутуп, ол сылхыр бла даулашырча. Айхайда, аны кюнюн кёргюзтмей
жарамаз. Алай ол аны быдырын жыртхан заманда кири
не аз да Темиржановну юсюне чачылмазча, хар нени да
тап этерге керекди. Тап этерге…
– Соргъанны айыбы жокъ, нек ыразы тюйюлсюз
сора? – деди ол, кюлюмсюремей, хыликкя этерге да кюрешмей, суху.
– Мен шёндю былайда аны юсюнден хапар этерге сюймей эдим, – дедим мен да, эс табып, ашыкъмай. – Онг
бар эсе, бу жумушну башха журналистге буюрсагъыз
сюерик эдим.
– Башхасы да унамаса уа – сора не? Бир киши да зат
этерге унамай тохтаса уа, сора мен не этерге керекме ол
заманда, жолдаш Мисиров? Къуру сиз тюйюлсюз
да – бизде хар ким да закийди, кеси сюйген болмаса, зат
этерге унамайды, сора ишни уа ким этерикди? Угъай, аппаны жаны, сиз къырал ишде болгъаныгъыз къадарда,
не жумуш буюра эселе да, аны толтурургъа керексиз. Радиоочерк байрым кюннге хазыр болсун. Ангыладыгъызмы мен айтханны, жолдаш Мисиров?
– Ангылагъанма, жолдаш Темиржанов, алай ол
очеркни мен хазырлаяллыкъ тюйюлме.
– Нек? Биз аны билирге керекбиз, жолдаш Мисиров.
– Аны юсюнден мен былайда сёлеширге сюймейме.
– Сора къайда сёлеширге сюесиз да?
– Бир жерде да угъай.
Тёзаллыкъ болурму, кесин тыяллыкъ болурму, ачыуланмай, къычырыкъ этмей деп, мен сейирге къалып
сакълайма, аны бла даулашхан мен кесим болгъанымы
унутуп окъуна къоюп. Керти айтама – ол такъыйкъада
мени анга жаным окъуна ауруду. Халкъ къарап тургъанлай, бу магъанасыз даулаш кеси да бир тапсыз эди.
– Владимир Замахович, – деп, мен председатель бла
адепли сёлеширге кюрешдим, керексиз даулашны уллу
сюймегеними ангылата, – ол очеркни жазаргъа башха
журналистге буюрургъа болмаймыды да, ахырысы?
– Болмайды! – деп къычырды ол, андан ары тёзалмай. –
Ишлерге сюймей эсегиз – кетигиз да, ишлерик адамгъа
жерни бош этигиз! Сейир-аламат: сюйсем – ишлейме,
сюймесем – ишлемейме! Былайы сизни аммагъызны
картоф бахчасымы болгъанды?
Сиз бу хапарчыкъны эшитгенмисиз? Экеулен сёз
болгъандыла да, аладан бири, кесин кючден тыя: « Сен
51
манга алай уллу ышанма! Акъылыммы тыйып къаллыкъды? Урсам, оллахий, тишлеринги ауузунга къуюп
къоярма!» – дегенди. Бирси уа: «Экибизден да башында
бир къашыкъ акъылы болгъанны…» – деп, урургъа керилгенди. Ол аны – сен да, мени акъыллы сунуп, артыкъ
хатдан озма, уруп иерикме дегенлиги болгъанды. Председатель бла мен да ол экеуленнге ушай эдик. Менден тамата, эсли да бола тургъанлай, кесин тыялмай, ол мени
сындырыргъа кюреше эсе, нек тёзюп турургъа керекме
мен а? Мен анданмы акъыллыма? Угъай, тейри!
– Сизни бахчагъыз да тюйюлдю, жолдаш Темиржанов! – дедим мен. – Былайы къырал учрежденияды, кесигиз билгенликден. Мен журналистме, мен ол очеркни
жазаллыкъ тюйюлме дей эсем, сиз а, бирда болмагъандан ары, сорургъа керексиз нек жазмагъанымы.
– «Нек?» деп сора турама да.
– Сюймейме да – андан.
– Ол бош сылтауду. Былай сюелип, сизни бла даулашып турургъа мени бир бек сюйгенми сунасыз? Угъай,
сюмейме, алай бир затла ангылатыргъа керекме да, андан кюрешеме. Тюзюн айтханда, башха тюрлю сёлеширге керек эсе да. Башха сылтауугъуз жокъду да?
– Ахшы, къоймай эсегиз, айтайым. Барды башха
сылтауум. Ол юч кере да сыйлы орден бла саугъаланнган Алакаева башчылыкъ этген колхоз бек осалды, къолайсыз мюлкледен бириди. Ол тиширыу кеси да, аны
юсюнден жюрюген хапарлада айтылгъаныча, хунерли
башчыды, адамгъа уллу къайгъыргъан да къуллукъчуду деп ийнанырыгъым келмейди. Мен анга анда-мында
жолугъа да тургъанма, журналист къадарымда – не аз
да ол адамгъа кёлюм тартмайды. Битеу ол затла сылтаумудула, жолдаш Темиржанов?
Эндиге дери ол къысып тургъан эсе мени ырбыннга,
энди мен къысханнга ушай эдим. Шёндю ол, Темиржанов, сабийликден окъуна дерча, уллу къуллукълада ишлерге, буюрургъа юйренип къалгъан адам, толу
ангылай эди – журналистни, кеси жаратмагъан адамны
махтап, аны юсюнден хапар айт деп къысаргъа, баям,
жарай да болмаз, алай этерге киши эркин да болмаз.
Энди уа ол «ырбындан» къалай къутуллукъ болур, ма ол
эди сейир – адепли сёлешип, жарашыргъамы кюреширик болур, огъесе биягъы къоркъутур, малтар умутму
этерик болур?
– Сейир иш! – деди ол, биягъы кюлюмсюреп, мени
хыликкя эте. – Къырал, Совет правительство, эл мюлкню айнытыуда уллу жетишимле болдургъаны ючюн,
52
уллу къурау хунерин эсге алып, Алакаева Шарифа Исмаиловнаны орденле бла саугъалайдыла. Мисиров а, ол
колхозну ойгъанды, оноу эте да билмейди дейди. Сора
биз харипле кимге ийнанайыкъ, жолдаш Мисиров, Совет
правительствогъамы, сизгеми?
– Совет правительствону алдаргъа жарамайды! – деп
ийдим мен.
О, сиз аны къалай къууаннганын кёрсегиз эди, мен
ол сёзлени айтханда! Уллу политиканы бузкъаудан жолунда уа сени, жашчыкъ, бек терк къоз къапха жыярма дей болур эди ол, баям да, – мени ол жолгъа бютюн
ашыгъышлы тюрте тебиреди.
– Кимди ол Совет правительствону алдагъан а, – обкомму, Республиканы Министрлерини Советими?
– Да аны манга нек сорасыз, жолдаш Темиржанов?
Мен тюйюл ушайма да анга орденле беригиз деген! – дедим мен, алай кесим а «уча» тебирегеними сезип турама,
аны себепли уа «учхалауукъ жолдан» – уллу политикадан – бир жанына турургъа кюрешеме. – Обкомну,
Республиканы Министрлерини Советин да алдаргъа
керек тюйюлдю, – деп къошдум мен, «керти да кёлюм
бла къызып». – Ол колхозну таматасы эсе, бек алгъа,
мен ангылагъандан, аны ишине багъа бичгенле районда болургъа керекдиле. Ол алдауукъчу ким эсе да, аны
тапмай амал жокъду дей эсегиз, анда излегиз!
Аха! Председатель мени къутултханын эследи: ол,
желкемден тутуп, Совет правительство, къырал, обком
деген къадама къаягъа уруп, жабышдырып къояр умут
этген эди да, болалмады. Ол мен айтхан, район кабинетледен биринде олтуруп, къагъытла бла кюрешген
къуллукъчучугъ’а, къадама къая угъай эсенг, таш хуна
окъуна тюйюлдю – Темиржанов, мени аны бла чохлашдыргъанлыкъгъа, табарыгъы жокъду. Къарап, кёрюп
турама аны къалай къыжырыкълагъанына, къаягъа
уруп, мени жабышдырып иерни орунуна, ычхындырып
къойгъаны ючюн. Аны тюзда кёзюне къарап, мен ичимден айта тургъанны ол, ким биледи, эшитген иш эте болурму? Мен а, уялмай-буюкъмай, анга былай айтама:
«Сен, итден туугъан ит, партия да, Совет правительство
да кесинг сунуп, хар кимни да малтап барыргъа юйреннгенликге, мени малтаяллыкъ тюйюлсе! Сен суннганча,
адамла ханс тюйюлдюле. Эшитемисе сен, министрни
шинтигине къоннган начас, мен не сенден, не сени бери
созуп келтиргенледен къоркъмайма! Келчи бир бери,
малтап бир кёр, жанынг ичингдеди да!»
Оллахий, мен айтханланы барын да ол эшитип тура
53
эди! Ол аны кёзлерини тохтаусуз ары-бери чабышханларындан да, жукъ айталмай, сын болуп, сирелип тургъанындан да эслене эди. Хо, хо, сюел, сагъыш да эт – сора
айтырса бир зат. Керти окъуна, бир кесек мычыгъандан
сора, сёлешип башлады.
– Зейтун Тамукович, – деп, ол Заманкулов таба бурулду. Заманкулов а, летучкадан сора бу иш не бла бошаллыкъ болур деп, – бир уллу палах бла бошаллыгъына
уа арсарсыз ийнанып эди, – сагъыш эте, ахы кетип тура
эди да, таматаны кесине сёлешгенин ангылап, анга аралып, не дейсе деп, сагъайды. – Мисировха не битеусоюз
радиогъа, не «Зори Кавказа» деген журналгъа бир зат
хазырларгъа буюра турмагъыз, – деди Владимир Замахович. – Нек дегенде биз буюргъан ишни этерге кёлю
барыр деп, ышаннган къыйынды.
Мени «кёлюм барлыгъына» артыкъда басым этип,
хыликкя этип. Алай ол бош эди. Ишни башы уа – аны,
къоркъуп, артха туракълап, ачыкъ сермешни жолундан
бир жанына секирип, юлдюр-бюлдюр этип, къутулургъа кюрешгени эди. Аны бла бирге уа ол ишни болушун
халкъгъа сездирмезге, ол угъай эсенг, кесин даулашны,
тюйюшню сюймеген бир огъурлу адамча кёргюзтюрге
кюрешгени эди. «Кёресиз да, мен Мисировну ашаргъа
окъуна боллукъ эдим, алай къояма ансы», – деп.
Аны ангылагъан да къыйын тюйюл эди. Бош, къайда
эсе да анда-мында, сёз ючюн дегенде, радиода допдопла – ол бир ишди, сёз обкомда башланса уа – башхады. Алакаева не урунууну жигити, не дуния сейирлик
фахмулу башчы болмагъанын, анга орденле да башха
зат ючюн угъай, Москвадан, Нальчикден Минги тау таба
баргъан сыйлы къонакълагъа бет жарыкълы тюбеп, суу
боюнунда аланы солууларын иги къурай билгени ючюн
берилгенлерин ким да биледи. Алайды да, аны хунери
колхоз айнытыуда угъай, колхоз мюлкню хайыры бла
кавказ халкъла къонакъланы нечик сыйлы кёредиле
деген хапарланы кертиликлерине адамланы ийнандырыуда бегирек кёрюне эди. Иш керти да алай эсе уа, битеу
ол затланы юслеринден хапарла не бла бошаллыкъларын
ким билсин? Аны юсюнден ол тели Мисиров къуру кесибизни республикада угъай, башха жерледе да айтып
башласа уа? Республикабызны башы ол хатадан къалсын, алай дагъыда не игилиги барды? Бир инструктор
кибикчик угъай, обкомда уллуракъ, намыслыракъ да
къуллукъчуладан бирини: «Не хапарды бу?» – деп сорурун Темиржанов сюймей эди. Иш алай сорулургъа
жетсе уа, даулаш не бла бошаллыгъын да билмей эди
54
Владимир Замахович. Билмей эди. Баям, ол уллу къуллукълада айланнган жылларында ма былай, бир затха да
къарамай, уруп баргъан тели батырланы кёрген болмаз
да – андан.
Бирда билмезсе, иш ол нарт сёзде айтылгъаныча бошалып къалыргъа да болур. Тауукъ, багуш къаза кетип,
боюнуна бичакъ чыгъаргъанлай. Угъай, Темиржанов
ол тели тауукъгъа ушаргъа сюймейди. Бичакъ тюбюне
тюшерик тауукъла башхала болсунла. Ол Мисиров батыршачыкъны уа, кеси къолу бла тутмаз, табылырла
«шапала». Бусагъатда угъай – артдаракъда, бу сёз бир
кесек унутулуракъ болгъандан сора. Ансы Темиржанов
дерт жетдирип кюрешеди дерле. Ол а керек тюйюлдю,
аллай хапарла аны намысына келишмейдиле. ТемирЖан – къаллай аламат тукъум атды ол! Ол тукъум атха
тийишли болургъа керекди – бир киши да жыгъалмай,
жанынг, темир кибик, къаты, ёмюрлюк болуп!
Хар не да Темиржанов сюйгенча болду – халкъ, керти окъуна, ол алайыракъ Мисиров бла терен даулашха
кирмей, аны, сабырлыкъ, эслилик да этип, магъанасыз
даулашны былай сейир бошагъанына сейир-аламат этди.
Къулагъы эшитгеннге уллу ийнанырыгъы келмесе да,
Заманкулов да эс тапды, бир кесек тирилди. Да не? Радиону юйюнде «миллет даулашланы» юслеринден хапар
жайыллыкъ тюйюл эсе, Радиону юйюнде уа, не ары-бери
бурсанг да, таулуланы таматалары олду да, аланы не
ишлери ючюн да бек алгъа олду жууаплы. Мындан ары
не Москвагъа, не Орджоникидзеге бир зат хазырларгъа
Мисировха буюрмазгъа – андан тынчы уа неди? Аллахха
минг шукур, иш аны бла бошала эсе!
– Айхайда, Владимир Замахович, – деди къууанч
тыпырлы Заманкулов, – башхалагъа буюра турурбуз.
Былайда студияны эшиги суху ачылды да, лахор эте,
кюле келген жырчыла къаууму кёрюндю. Алай, студия
алыкъа бош болмагъанын кёрюп, жырчыла, артха туракълап, эшикни шош этдиле. Темиржанов сагъатына
къарады да, дефтерин жабып, ич хуржунуна салды.
– Манга телевидениягъа барыргъа керекди. Бардырыгъыз, жыйылыуну, Зейтун Тамукович! Огъурлу иш
этигиз! – деп, окъ атылгъанча, чыгъып кетди.
Тамата кетгенден сора да, иги кесек заманны студияны шошлукъ бийлеп турду – жолдан бир жанына сюрюшюп, таргъа кетерге аздан къалгъан автобусну адамлары
кибик, радиочула эслерин терк жыялмай эдиле.
Заманкулов, эркин солуп, къагъытларын жыйышдырды да:
55
– Жырчыланы тыймайыкъ да, планёрканы энди менде ётдюрейик, – деди…
Радио бла барлыкъ бериулени барын да кесибизде
хазырларгъа къоймайдыла, асламын, жалынып, тилеп,
тыш адамлагъа этдирирге тюшеди – газетледе, андамында партия, къырал къуллукълада ишлегенлеге.
Алай аланы бирини хатасындан радио бла барыргъа белгиленнген хапар заманында хазыр болмай къалса, биягъы радиода ишлеген журналистден соруллукъду, ансы
кимди терс деп айланмайдыла. Бизни керти да таянчагъыбыз – газетде ишлеген журналистледиле. Не десенг
да – ишни билген адамла тюйюлмюдюле. Бек къыйыны
уа – уллуракъ къуллукъда ишлеген адамланы радио бла
сёлешдиргенди: ала радионгу, кесинги да уллу кюсемейдиле. Алайды да, райисполкомну таматасыны орунбасары окъуна, дёрденчигин кёпдюрюп, журналистге кесин
бир уллу къуллукъчу сундурургъа кюрешеди – заманым
жокъду, ишим башымы басып турады, радиомуду шёндю
мени къайгъым деп. Аллай кётенли къуллукъчучукъну
радио бла сёлеширге унатыр ючюн, жарлы журналист
къаллай бир кюрешеди, аллында халкъ айыргъан, ишин
билген, хайт деген къуллукъчу угъай, башында ишлеген
ким эсе биреуленни эгечинден туугъан эсе да, киеую эсе
да, келтирип былайгъа салгъан чий тели олтургъанын
кёре тура эсе да! Ол кеси, ёчешсенг да, халкъ айыргъан
къуллукъчугъа саналгъанын билген окъуна эте болмаз!
Бир-бирде аллай адамны бетине къарап, эки-юч тийишли сёз да айтып, эшигин уруп, чыгъып кетеригинг
келеди. Алай кесинги тыяргъа тюшеди – ол халкъны,
Совет властьны адамыды да, сени, ким болгъанынгы
унутуп къойгъан журналистчикни, жууапха тартыргъа боллукъду, кесинги да бош алай – ким эсе да биреуге къылыкъсыз сёлешгенсе деп угъай, Совет властьны
намысы бла ойнагъанса деп. Сора кёрюрсе кюнюнгю,
башынг сюдледен, парткомладан ычхынмай тебиресе,
къуру тырман бла къутулсанг – насыбынг, аллайсыз а
ишингден окъуна бек терк чартларса…
Адамлыгъы да болгъан, башында акъылы-билими
да болгъан къуллукъчугъа тюбесенг – бек иги, сёз ючюн
дегенде, партияны Черек райкомуну биринчи секретары
Къазакъланы Шакъманнга. Неда партияны Прохладна
райкомуну биринчи секретары Григорий Васильевич Аннушкиннге. Тынгылы да хазырланырла, ишни юсюнден
десенг да, бош, жашауну юсюнден десенг да, эрттегили
шуёхларыча, ачыкъ да, адетли да сёлеширле. Эсимдеди,
бир жол, жангы жылны къууанчына атап, беш-алты
56
минутха радио бла сёлешсенг эди деп, Шакъман Азретовичден тилейме. Ол, керексиз сылтаула эте турмай,
тамбла окъуна ингирге, сагъат бир бешлеге, барырма
деп, сёз береди. Экинчи кюн сакълайма. Беш болду, алтыны жарымы болду, Шакъман Азретович а жокъ. Энди
мынгадамы тийген болур «къуллукъчу ауруу» деп, ачыу
этеме. Мен да тюз алай сагъыш этгенлей, телефон зынгырдайды. Сёлешген Казаков эди. «Айып этме, алан, – деди
ол, – Аушигерни аягъында ол дуппургъа чыгъалмай,
артха къайтханбыз, «Волга» бла тебиреген эдик да. Энди
«газик» бла атлана турабыз. Сакълаяллыкъ эсенг, бир
кесекден жетерикбиз». «Шакъман Азретович, шофёрну
ашыкъдырмай, тап келигиз, маржа», – мен бир жары да
ашыкъмайма!» – деп тилегеним эсимдеди. Къар жауа
тура эди да, жолла учхалауукъ эдиле. Бир кесекден жетдиле, ишибизни да этдик, сора, мени Хасанияда тургъанымы билип, къоймай, юйге элтген эди. Энди, ким
биледи, башха жерледе да табылырла быллай эсли да,
хунерли да оноучула, алай а ала бек аздыла. Оноучуланы, къуллукъчуланы асламы, нек эсе да хурметсизле,
кётенлиле, халкъ айтыучулай, «кеси этерин билмеген,
киши айтханны сюймеген» урлакала, улутхачыла – аллай магъанасыз затладыла да. Чыбыкъгъа къарагъан
ёгюз кибикле да топпа-толудула – бир тюрлю хайырлары
болмай, оноучу жерлеге чёгюп тургъанла. Башындан
чыбыкъ кётюрмеселе, тепмейдиле…
Кет, кет, керексиз хапардан не файда – ишлерге керекди, сакъ да болургъа, кесиме жетген ишни да тынгылы этерге. Башхаладан эсе игида тынгылы. «Тутушха
чыкъгъан эсенг – белинги къаты байла» алай айтхандыла да? Темиржанов бла тутушха киришгениме уа киши
да ишекли тюйюлдю. Аны жыгъалмазлыгъымы да бек
уста билеме – мен да ангылайма жашаудан бир зат. Алай
ол мени, кётюрюп, жерге уруп, ичими жайып къоймаса, аякъ юсюмде къалалсам – мен кесими хорлагъаннга санарыкъма. Жыгъылмай тёзер ючюн а, аякъланы
къаты тирерге керекди – шарайыпсыз ишлерге, манга
илинирге бир сылтау да табалмазча. Энди ол кёзюмде
чёп излеп айланырыкъды ансы, башхаланы кёзлеринде
терекни окъуна кёрлюк тюйюлдю – анга сёз да жокъду.
Хо, къайгъырмаз, мен да, ол суннганча, алай тынч бюгюлюп къаллыкъ болмам…
Баш кюннге, план салыр кюннге, битеу да бериулерими хазыр этерге керекме. Айлыкъ планнга кёре, келир
ыйыкъда не боллукъду дейсе? «Къалауурда» – милицияны, прокуратураны, сюдлени ишлерини юсюнден ай
57
сайын да болуучу отузминутлукъ хапар. Андан сюймеген ишим жокъду. Ол журналгъа хапарланы милицияны къуллукъчулары, прокурорла, сюдюле хазырлагъан
затларын тюзетген кибик этип, бир-бирлерин сёлешдирип, алай кюрешеме. Отуз минутну ичинде, жанларын-къанларын да аямай, аманлыкъчыланы къуууп
айланнган милиционерлени, тюзлюкню къаты тутхан
сюдюлени, законлукъну кёз жилтинлерича сакълагъан
прокурорланы юслеринден тузсуз-мыстысыз хапарла
барадыла. Нек боладыла ол хапарла тузсуз-мыстысыз
дейсиз? Жашауда къайры барсанг да, асфальт жоллада
«кютюп» айланнган гаичилени, къылыкъсыз милиционерлени, улутхачы сюдюлени, кёплени кёзлеринде «тереклени» кёралмагъан прокурорланы юслеринден болмаса, башха хапар жокъду, да сора ол радио бла берилген
хапарлада сагъынылгъан жигитле, шыйыхла уа къайдан чыгъадыла? Киши да билмейди. Мен да билмейме.
Да сен ушайса да редактор – нек бересе да ол магъанасыз
затланы радио бла? – деп сора тургъаныгъызны билеме.
Этейим жууап. Радио мени радиом тюйюлдю, къыралны
радиосуду. Радиону таматасы, ич ишлени министри, республиканы прокурору, Баш сюдню таматасы, жыйылып,
кенгешип, ай сайын радио бла ма быллай – халкъны
ырахат жашауун сакълагъан жигитлерибизни юслеринден хапар болуп турсун деп, келишим этгендиле.
Ол ишге обком угъай эсенг, Бирикген Миллетлени Организациясы окъуна ыразы болуп дерге аздан къалып.
Ол жигитлени юслеринден хапарланы уа ала кеслери
хазырлайдыла. Мен эки-юч кере да сагъынып кёргенме
Заманкуловха – доклад халда махтаннганларындан ёзге
хапарлары жокъ: ма быллай затла бизни тынгысыз этедиле, биз ол затлагъа мындан ары эс бурлукъбуз деп бир
сёз окъуна айтылмайды, ишни бир кесек тюрлендирирге
керекди деп. «Кеслери ыразы эселе – барма къой»,– ма
олду жууабы. Жукъ эталмагъанымдан сора, энди мен да
къол булгъап къойгъанма. Да мен а не этейим? Къыралда властьнымы тюрлендирейим? Ол иш мени къолумдан
не хазна келсин! Да не – мен башхаладан тюз да, батыр
да, эсли да болургъа нек къалгъанма? Тюз да, батыр да,
эсли да болгъан алай тынч эсе – бир болуп кёрчюгюз
кесигиз!..
Алайды да, бу бериуню хазыргъа сана да къой. Андан
сорагъасы – Мисиров Магометни «Аны жети да жашы»
деген радиохапары. А, тура-тура кетип, ахырысы, къысдыламы мени ырбыннга бу «жети ди жигит?» Алайсыз да,
асыры кёп созуп тургъанма мен сизни юсюгюзден ра-
58
дио бла халкъыбызгъа бир иги, тынгылы хапар айтмай.
Хар жолдан, ашыкъмай, тап этерме деп, созадан-соза.
Бир кесек ашыгъышлы хазырларгъа тюшерикди, алай
къайгъырмаз – мен сизни эрттеден таныйма да, бирге
ёсгенбиз да, ол къыйын иш тюйюлдю.
Андан сора «Депутат заводда ишлей эсе» деген хапар. «Телемеханика» заводдан. «Кабардино-Балкарская
правда» газетде ишлеген Васильев хазырларгъа айтханды. Васильев кеси да «Репортёр» бла ишлей биледи, депутатладан бирин сёлешдирген да этер.
Бу ыйыкъгъа ишчиклерими теркирек бошаргъа керекди, бюгюн окъуна: бараз кюн барлыкъ бериуге эки
адамны сёлешгенлерин тап этип, режиссёрну къолуна
тутдурургъа, байрым кюн барлыкъ хапарны зарфха
урулгъандан сора, окъуп, баш редакторгъа берирге.
Ызы бла уа «Къалауургъа» хапарла хазырлагъанлагъа
сёлешип, аланы ашыкъдырыргъа боллукъду. Ма алай,
бири бу ыйыкъда, бири келир ыйыкъда, бири уа андан
сора ыйыкъда барлыкъ хапарланы хазырлай, кюнле
кетип барадыла. Бу ыйыкъ да бошалыр, баш кюн а хар
не да жангыдан башланыр. Ма аллай дыгаласлыкъда,
кесибиз да эслемей, учуп кетип барадыла жашауубузну
бек иги жыллары. Биз къан-къазауат этип хазырлагъан
хапарлагъа уа адамла тынгылай болурламы, аланы бир
хайырлары иш болурму? Кёзбау неге керекди – бизни
бериулерибизни игида асламы заводланы, фабрикаланы, цехлени, колхозланы, фермаланы ишлерини юслеринден халкъда жюрюген тап тил бла угъай, газетледе,
радиода, телевиденияда жюрюген бир тюрлю «къырал»
тил бла айтылгъан тузсуз-мыстысыз хапарладыла да.
Алайды – заводланы, фермаланы, цехлени ишлерини
юслеринден ансы, адамланы жашауларыны, ишлерини
юслеринден угъай. Ма ол халда барады ишибиз, жашауубуз да жылдан-жылгъа. Аны юсюнден сагъыш эте кетип,
кеси кесингден уялырынг келсе, тёзалмай, жыйылгъан
кюнюбюзде сёлешсенг – келигиз, адамланы юслеринден, аланы къууанчларыны-жарсыуларыны, ишлерини,
турмушларыны юсюнден кёбюрек, тюзюрек жазайыкъ
десенг да, башха тюйюлдю – бир зат да тюрленмейди.
Кертиди, адамланы юслеринден хапарла да бериледиле – очеркле, алай, тюзюн айтханда, аланы да асламы
очеркле тюйюлдюле да, бош ишлерини юсюнден хапарладыла. Бири къалмай кеслери да сабийликден окъуна
ийнек саууучула, ташчыла, слесарьла, тракторчула,
медсестрала болургъа мурат этип тургъанла, энди уа,
муратлары толуп, насыплы жашагъанла.
59
Мен бир кесек ишеклиме, туура алай а болмаз, юйюнге, сабийликден окъуна ийнек саууучу неда тракторчу
болургъа мурат эте болмаз эди, кеси да бюгюн толу насыплы болурму, ол бизни хапарларыбызда айтылгъанча
десенг да, болушунлай, къадар алай эди да, Халиймат
да фермада ийнек саууучу, Жамалгъа да тракторчу болуп ишлерге тюшгенде, ишлерин тынгылы этедиле, элде
намыслары жюрюйдю, хайт деп, жашап турадыла деп,
керти хапар айтыргъа нек жарамайды десенг да – къайда
къалгъын!
«Сен къууанчлы совет жашауну жарыкълыгъын
мутхуз этерге кюрешесе, эркин тюйюлмюдю да ийнек
саууучу насыплы болургъа, эркин тюйюлмюдю сабий
жаш тракторчу болургъа, шофёр болургъа мурат этерге?» – деп тохтайдыла аллай хапарланы хазырлагъан
журналистле.
«Ийнек саууучу да насыплы болургъа эркинди, сабий
жашчыкъ да шофёр болургъа сюе болур эди, алай…» – деп
тебиресенг а: «Алайларынгы, былайларынгы да кесинге
къой, сен да сйюгенинглей жаз, биз да сюйгенибизлей,
къалай тюз кёре эсек да, алай жазабыз. Биз барыбыз да
сора Мисировла болупму къалайыкъ?» – деп тохтайдыла. Биз, «бир затха да ыразы болмагъанла», «хар кимге
да илинирге кюрешгенле», жаланда ючеуленибиз – къабарты тилде жаш тёлю бериулени редактору – Борис
Кайтмазов, Пётр Евгажуков сора мен. Орус тилде литература бериулени редактору Ирина Хаваяшхова бизге
«къошулгъаннга» саналады.
Аппаратныйде адамланы сёлешгенлерин тап этип,
кабинетге къайтханымда, Петя:
– Заманкуловха бар, излеген этгенди, – деди.
Бардым.
– Олтур, – деди Заманкулов тауча, ол а аны мени бла
эрттенликде летучкада болгъан ишни юсюнден бек тынгылы сёлеширге умут этгенин кёргюзте эди.
Олтурдум.
– Магомет, мен сени бла председательни орунбасарыча угъай, сау болса эди тамата къарындашынг, ол
сени бла къалай сёлеширик эди эсе, алай сёлеширге
сюеме, – деди.
Мени тамата къарындашым Ахмат, аны тенгишиси,
1941 жылда, Смоленск тийрелеринде къанлы урушланы
кезиуюнде жоюлгъанын биле эди.
– Сау болугъуз, Зейтун Тамукович.
– Сен алыкъа жаш адамса, жашауда керек затланы
барын да билалмайса, кесинг да бир кесек къызыуса,
60
тёзюмсюзсе. Кесингден тамата бла, бютюнда ишлеген
жерингде тамата бла ол халда сёлеширге жарамайды да!
Ол таулу жашны бетине ушагъан ишмиди?
– Бек алгъа ол кеси башлагъанды да ол халда сёлешип!
– Алай окъуна эсе да – сора не эди да? Сен андан
гитчесе, аны къолунда ишлейсе – тёзген эт, айтханына
тынгылагъан эт! «Тёзген тёш ашар» деп эшитмегенмисе сен? Сора дагъыда айтып къояйым – керти окъуна
да битеу къыралда да «Къызла, тракторгъа минигиз!»
деген къымылдау кенг жайылгъанды да, сен а, аны
терсге санайса. Онбеш жылдан артыкъ окъуна болады,
Алакаева колхозгъа башчылыкъ этип келгенли, Совет
правительство – ангылайса да? – аны тёрт да орден бла
саугъалагъанды, ол санда Ленинни ордени бла да. Сен а
биягъы: «Ол тюз тюйюлдю, ол тийишли тюйюлдю», – деп
тохтайса. Кесинг да бек иги билесе, аллай сёзле ючюн
аллын адамланы думп этип къойгъанларын…
– Да ол заманла кетген ушайдыла да…
– Кетген а болурла, алай, билемисе, жашауда ахырысы бла, бир ыз къоймай, бир зат кетип къалмайды.
Мен айтып къояйым, сен а эсингде тут, иги жаш кибик, –
къыралда этилген ишлеге, правительство болсун, обком
болсун, ала этген оноулагъа, арсарсыз, уллу сагъыш эте
кюрешмей, терсдиле деп, бир заманда да сюеле турма, бюгюн этгенингча. Партияны, къыралны, правительствону,
обкомну оноуларына, этген ишлерине багъа бичген – ол
не мени, не сени ишибиз тюйюлдю, къалай ангыламайса
сен аны?! Партияны Ара Комитетинде, правительствода
эшитмеген, окъумагъан, билмегенми сунаса сени тракторист къызларынгы юслеринден? Эшитген да этедиле,
окъугъан да этедиле, билген да этедиле. Бизден эсе бек да,
кёп да. Алай эсе, хар не да баргъаныча бара эсе – сора ол
ишге ала ыразыдыла. Сен а – угъай, ол керексиз, хаталы
ишди дейсе! Сени ол ишинг тели сабийликди, Магомет!
Таулу тиширыу кёп жылланы колхозгъа оноу этип келеди, эл мюлкню айнытыугъа салгъан уллу къыйыны ючюн
сыйлы правительство саугъалагъа тийишли болгъанды,
сен а биягъы, угъай, ол тийишли тюйюлдю дейсе! Неди
сени ол этгенинг? Айхай, кесинг а бир бош адам болсанг
эди – республиканы радиосуну бек жууаплы редакциясыны таматасыса, коммунистсе, кесинг да битеу ол сёзлени,
солуу кюн суу боюнунда шишликле ашай, сыра иче, нёгерлеринги арасында угъай, халкъ аллында, летучкада
айтаса! Ангыламайма мен бир зат да! Ол ишле бары да
даражанга келишмейдиле! Тюзюн айтсам – сен мени жанымы бек къыйнагъанса.
61
– Айып этмегиз, Зейтун Тамукович, алай сиз кесигиз
да бек иги билесиз Алакаева ол саугъалагъа тийишли
болмагъанын да, колхозну кётюрем этгенин да!
– Билеме, Магомет, билеме! Сора не эди да? Мен Москвагъа, обкомгъа къууулуп: «Бермегиз анга орденле,
майдалла да, ол алагъа тийишли тюйюлдю!» – депми
къычырыргъа керек эдим? Угъай, къууулгъан да этмейме, къычыргъан да этмейме. Алай эт деп, санга да
айталлыкъ тюйюлме. Андан хайыр боллукъ тюйюлдю
да – андан. Хата уа боллукъду. Нек къалгъанма мен
тёгерекге-башха къарап, ким не терс иш этеди деп айланыргъа? Кесиме жетген ишчикни табыракъ эталгъы
эдим да, андан сора манга зат керек тюйюлдю. Санга да
алай. Ийнан манга – алай игиди! Мен санга иги болсун
деп кюрешгеними къалай ангыламайса? Тюзда кичи
къарындашымача, санга игилик излеп кюрешеме, ансы
не сунаса? Дагъыда айтып къояйым – ол къабартылыды,
сен а – таулу, адамла сени ишде тюзлюк ючюн кюрешгенинги терс ангыларгъа боллукъдула. Экигиз да бир
миллетден болсагъыз эди – иш башха эди, ол заманда
даулаш керти да ишни юсюнде башланнганына кишини
да ишеклиги боллукъ тюйюл эди. Ишде аз даулашла
болмайдыла. Алайсыз а… Ангылайса да халны тапсызыракъ болгъанын?
Тюз кичи къарындашыма айтханча айтайым дагъыда бир затны – сени кертинги, не бек кеппе-керти эсе
да, хар ким да бирча ариу кёрмейди. Алайды да, сен ол
керти деген затны, кючлю токъмакъ сунуп, силдеп кюрешгенликге, терслени, терсликлени барын да жыгъып
барыргъа умут эте эсенг – жангылгъан этесе. Жашауда
алай болмайды. Андан сора да – тюппе-тюз болгъанынга
сен кесинг а толу ийнаныпмыса? Башхала уа башха тюрлю суна болурла деб’а келмеймиди кёлюнге? Эслеймисе
алайчыгъын? Не дейсе, Магомет?
– Сау болугъуз, Зейтун Тамукович, мени бла, тюзда
тамата къарындашымча, ачыкъ сёлешгенигиз ючюн. Мен
бек уста билеме – сиз манга не къадар болушур ючюн,
игилик этер ючюн кюрешесиз. Алай, сизнича, мени аллай
бир жашау сынауум жокъду, аны себепли уа мен, сиз айтханча, аллай бир эсли да, тёзюмлю да, акъыллы да болалмам деп къоркъама. Аны бир игилиги жокъду, алай кёп
кере да мен кеси кесими тыялмайма. Мен къуру биреулен
угъай, экеулен, ючеулен окъуна болгъанча. Ол башхала
кёп да кезиуледе, мен кесим аладан эсли, акъыллы эсем
да, мен айтханнга уллу къарамайдыла, манга кеслери
айтханны этдирип къоядыла… Ангылаймысыз?
62
– Не тукъумла сёлешесе, Магомет? Къалай тыялмайса кеси кесинги? Къолгъа ал кесинги, къызма. Сен энди
жашчыкъ тюйюлсе, хайт деген кишисе. Айтчы бери – тау
адетни мурдору неди? Тюз айтаса, таматалагъа хурмет
этиу, тёзюмлюк, ишге кёл салыу. Таулу тюйюлмюсе – тау
адетге бойсун, бирда болмай эсе! Ахшымы?
– Кюрешейим, болалсам, Зейтун Тамукович.
– Кюреш, кюреш, къарындашым. Ансы, ангылаймыса, бир тапсыз иш болуп къалса, къыйын боллукъду
сени къоруулагъан.
– Ангылайма.
– Хо, игиди сора – бар, ишле. Алай энди мындан ары
мени жанымы къыйнарча ишле бла кюрешме, ансы мен
да кеси кесими тыялмазгъа боллукъма, – деди ышарып,
мени сёзлерим бла мени бир кесек къакъгъан кибик
этип. – Темиржанов бла уа мен сёлеширме. Жашлыгъындан айтханын-къайтханын да уллу ангыламайды, тюзелир, уллу эс бурма деп. Кесинг, кирип, кечгинлик тилесенг, бек иги боллукъ эди.
– Тейри, ол ишни уа эталмам деп къоркъама, Зейтун Тамукович. – Сизден да тилеригим – аны бла мени
юсюмден сёлешип кюрешмегиз. Хар не да болгъаныча
къалсын…
– Тейри, не десенг да, барып, кечгинлик тилесенг а,
боллукъ эди…
– Угъай, ол ишни мен эталлыкъ тюйюлме.
– Да не этериксе сора. Бар, ишле.
Чыкъдым. Заманкулов манга керти да таза жюреги
бла болушургъа, тюз жолгъа салыргъа кюрешгенин ангыламазча тели мен да тюйюл эдим, алай ол юйретгенча
жашаялмазлыгъымы уа андан да иги ангылай эдим. Жер
башында жашагъан хар адам да – ол дуния сейирлик бир
затды, ёхтем да, ариу да дейдиле акъылманла. Ала нек
айтхандыла алай, билемисиз? Хау, миллион-миллион
адамланы ичинде сыфаты, акъылы, къылыгъы, билими,
хунери бла да бир бирге ушагъан минглени айтмай къой
да, жаланда экеулен окъуна жокъду да – андан. Алай эсе
уа – хар адам да дуния сейирлик затды.
Мен, Зейтун Тамукович айтханча, тёзюмлюк этип,
адепли, акъыллы болуп, ким эсе да ол Мисиров Магомет дегенлерин, къуюгъа атып, башын гыйы таш бла
жабып къойсам, сора ким айланырыкъды аны орунуна
уа жер башында, кесин бир сейирлик журналист сунуп,
халкъгъа да, огъурлу, эсли оноучулагъа да тынчлыкъ
бермей? Тынчайып тохтагъан а, ёлген этеди – аны уа,
шёндюгю тёлю айтыучулай, кирпи да биледи. Миси-
63
ровну тёзюмлю да, эсли да, акъыллы да этип, тюзюн
айтханда уа – ёлтюрюп къойсам а, жарамайды! Дунияны
болгъанындан да быттыр къалай этериксе, халкъ да,
къуллукъчула да тынчайып, ёлюп-къырылып башласала уа! Не да болсун, эслиле, акъыллыла, тёзгенле жер
башында алайсыз да асыры кёпдюле, Мисиров кибик,
тели батырчыкъла да болургъа керекдиле, ансы дуния
тузсуз-мыстысыз болуп къаллыкъды.
Керти айтама, ойнамай. Алайды да, Зейтун Тамукович, бош къыйналма – Мисиров кибик «телилеге» кишен
салгъан, сен суннганча, алай тынч тюйюлдю. Тейри,
«тюбешген» да, «жыртышхан» да этербиз тюзлюк ючюн,
терс эсе – сау дуниягъа да къарчшы сюелирме! Жыкъсын, малтасын мени, къолундан келе эсе, ол улутхачы,
урлака да Темиржанов, къутургъан суу кибик, алып, бир
жанына быргъасын ол халкъ деген деменгили эмеген да,
жаратмаса мени, алай мен а, аякъ юсюме сюелгенлей,
биягъы тюзлюкню жаланда кесим ангылагъан жолу бла
барырма!
9
Намысыгъыз тёппемде болсун, келинигиз алгъаракъдан окъуна унатхан эди мени, быйыл солургъа
чыкъгъанлай, бир ыйыкъгъа, аны ата юйюне – Терскъолгъа барыргъа. Тюзюн айтханда, мен ол затха бек
сюйюп унатдырылгъан эдим, – да не, Кавказны Уллу
ханы – ёхтем Минги тауну кесине къонакъ болгъанны
не хатасы барды?!
Бу таулу киши солургъа чыкъгъан эсе, башхалача,
онг тапханлай, къышха отун, кёмюр хазырламай, юйгебашха къарамай, керексизге заманын ётдюре, орус турист кибик, къайры Минги таугъа барады сау ыйыкъгъа
деп, Президентибизни бла эгечими эбсиз сейир этгенлерине да уллу къарамай, биз эки кюнден сора Терскъолгъа кетген эдик.
Эбзеланы юйлери суучукъну ары жанында дуппуруракъ жердеди да, бизни тюрсюнлю кериуанны, баям,
узакъдан окъуна эслеген да, таныгъан да болур эдиле – аллыбызгъа аны гитче къарындашчыкъларындан бла эгешчиклеринден къуралгъан, бизден эсе уллуракъ окъуна
«сюрюу», хахай-тухай эте, аллыбызгъа къууулду. Шёндюден тап заман болмаз, айтып къояйым – намысыгъыз
тёппемде болсун, бу келинигиз элде намысы жюрюген,
туризм эмда экскурсия жаны бла Эльбрус Советни гара-
64
жын жюрютген Эбзеланы Алийсолтанны уллу къызыды.
Тауладан бичен тюшюрюрге Советни гаражындан бир
жарагъан машина керек болуп къалгъанында, бир эсли
киши айтханлай, Алийсолтан – «Минги тауну тийресинде жашагъанла бары да, къыралда жашагъанланы уа
жартысы» таныгъан аллай киши эди. Алийсолтанны бла
аны «алтын чачлы, инжи тишли» юй бийчесини сегиз сабийлери барды. Аладан таматасы да, бу тийреде бек жаш
прораб Азретди, андан сора ол биздеги барады, андан
сора къалгъан алтысы – жашны ызындан къыз, къызны
ызындан жаш болуп. Аланы къайсы ким болгъанын,
кими уллу, кими гитче болгъанын, мен шёндю айтып
окъуна берсем да, эсде тутхан къыйынды, кесим да энди
юйрене келеме. Керти эсе да, бош алай, кюлюп айта эселе
да, билмейме, алай элде быллай хапар окъуна жюрюйдю: бир жол Алийсолтанны эл Советге чакъырадыла да,
сабийлерини атларын, къайсы къачан туугъанын соруп
тебирейдиле, ол а, экисинден ары баралмай, тирелип
тохтайды да, сора: «Мен, юйге жетип, метрикаларын алып
келейим, анда хар нелери да жазылыпды!» – деп, юйюне
къууулуп кетген эди.
Аллыбызгъа чапханла бизге жетгенлей окъуна, Хызыр бла Индира кеслеринден алай бек тамата да болмагъан ана къарындашларыны, эгечлерини къолларына
тюшдюле, ала да, тарт-соз эте, бир бирлеринден сыйыра.
Бизге уа киши да не эс бурсун! Эбзеланы арбазларына
жыйыла тебиредик. Аллахха шукур, бирда болмай эсе
да, мында биреулен табылды бизге эс бургъан – ол да
Айшат эди, юй бийче, хар замандача, жарыкъ кёллю,
ачыкъ бетли.
– Аллах, Аллах, ажашмай да къалай келесиз? – деп,
мени бла саламлашса да, ол да бек алгъа сабийлеге узала. – Келигиз, келигиз, маржа, сау келигиз! Фатимат а
къалайды, аурумай тура эсе? Аминат а не ишлейди?
– Турадыла, Аллахха шукур. Сиз а къалайсыз?
– Биз да турабыз, кёкгеми учуп кетерикбиз. Жокъ
хата, Уллу Аллахны ахшылыгъындан. Сен а ишден къалай бош болгъанса?
– Солуугъа чыкъгъанма. Бу туудукъларынг тамагъымдан асып къоймай эдиле, бир барайыкъ деп да,
ма-а, келе келебиз.
– Бек тюз этгенсиз, Аллах хакъына! Бу халкъ къуруда иш, иш, иш дейди да турады, ох деп, бир солугъан
кюню да болмай. Адамгъа бир кесек солургъа да керекди. Бек тюз этгенсиз, амманы жаны ючюн.
– Кямал бла Жамал а нек кёрюнмейдиле? – деп сор-
65
дум. Алийсолтан бла Азрет ишде болсала да, ол экиси
уа, алыкъа школгъа жюрюгенле, юйде болургъа керек
эдиле.
– Аланы аталары да солургъа чыкъгъанды да, бичендеди, биргесине алып кетгенди экисин да. Кечирек
келедиле. Азрет а кёп турмай жетерик болур ишден.
Хапар айта, бош турмай, Айшат, мияла сыра аякъны
айрандан толтуруп, манга берди. Быж-быж эте тургъан
къалын айранны, аякъны тюбюнде къояргъа сюймей,
кючден-бутдан ичип бошадым. Ол заманны ичинде ол
бири уа биз келтирген харбызны туурады да, сабийле
бары да анга басындыла.
Къыйын сагъатда, къоюнуна алып, халкъыбызны жылытхан Къазахстанны, аны огъурлу халкъыны
юсюнден сёлеше, Азрет ишден келгинчи олтурдукъ.
Жаз кюн – узун, аны себепли, Алийсолтан жашлары бла
биченден кеч келгенликге, алыкъа къарангы тюйюл эди.
– Мен сени, Азрет, жетген киши сунуп айланама, сен а,
къарайма да, алыкъа… Бир токълуну боюнун тартыргъа
къалай эсинге келмегенди?! Мингле бла саналмай ушайдыла да киеулерибиз. Бирибиз барды да, ол да, бизни
эрикдирирге къоркъуп, эки-юч жылдан бир келеди, –
деп, Алийсолтан, жашына тырман этгени бла къалмай,
мени да къагъа, бош алай угъай – хыбырдатып, букъуму
бардыра! – Барыгъыз, къарангы болгъунчу, бир мадар
этигиз! – деди.
Азрет башчылары болуп, жашла аталары буюргъан
жумушну этерге кетдиле, Алийсолтан а тамата къызына:
– Сыйлы бла Ханбийче уа къайдадыла? – деп сорду.
Ол алай Хызыргъа бла Индирагъа айтыучуду, аланы
сейирлик атлары ючюн.
– Бахчада болурла дейме, тауукъ орунну къатында
балалагъа аш бере болурла.
– Барчы, алып кел, бир кёрейим, уллучукъла болгъан
болурла андан бери уа.
Ол, барып, сабийлени келтирди да, экиси да, къууанып, аппаларыны тобукъларына къондула.
– Мында игимиди, Хызыр?
– Хау!
– Мында турсанг сюемисе?
– Хау!
– Сора игиди. Сени бу аман атангы Хасаниягъа къыстайыкъ да иейик, анда турсун.
Хызыр, ышаргъан да этип, манга къарады, керти
кёлю бламы айтады аппа дегенча.
5 Хучиналаны Мухаммет
66
– Не тынгылайса? Бизде турургъа сюемисе?
– Угъай, мен ата бла кетерикме, – деди Хызыр, алгъынча, ышаргъанлай. Ол да ангылай эди, начасчыкъ, аппаны ойнап айтханын.
– Къара сен бу малкъарлычыкъгъа! Охо, алай эсе, сен
атанг бла бар, Индира уа, мени хан къызчыгъым, бизни
бла къаллыкъды. Алайды да, Индира?
Индира да, хау дерге ашыкъмай, кюлюмсюреп, тынгылай эди.
– Тохта, сора сен да бу аман атанг бламы кетериксе?
– Хау, мен да папа бла барлыкъма.
– Къолунгда ёсдюрсенг да, бёрю баласы агъачха къарар дегенлери керти кёреме, – эшитемисе, Балли къызы,
бу малкъарлычыкъланы айтханларын?
– Да не суна эдинг да? Хар ким да, мени кибик, тели
тюйюлдю да. Ким алышырыкъды хан Малкъарны сени
дунияны хаулесини аякъ тюбю болуп къалгъан Терскъолунга? – деди Айшат, кесини Уллу Малкъардан болгъанына ёхтемленнгенин не аз да жашырмай.
– Оллахий, керти окъуна, жерибиз, кесибиз да безирей айланнганланы аякъ тюплери болуп къалгъанбыз,
ахырысы. Ангылаймыса, кесибизден келгенледен эсе,
тышындан келгенле кёпдюле – немислиле, ингилизлиле, венгерле, Америкадан окъуна. Бир кесекден биз аланы шапалары болуп къаллыкъбыз, оллахий.
Ол халда къайгъы этгенле къуру Алийсолтан бла Айшат тюйюлдюле. Кёпледен да эшите-эшите турама мен
аллай сёзлени – жашауубузну татыуун алгъандыла, кеслери да, жарты-къурту кийинип, уялгъан-буюкъгъан
деген затны да билмей, жоллада окъуна къучакълаша,
уппа-чуппа этише айланнган турист къадар деп; иш былай барса, бир кесекден не тау адет дегенингден, не намыс-къылыкъ дегенингден тюк да къаллыкъ тюйюлдю
деп.
Айхай, бу ишге да, ким биледи, бир мадар этерге
болур эди, ол къайгъыла бары да Малкъарны, саулай
Кавказны да кёз жарыгъы Минги тауну хатасындан болмасала эди. Дуниягъа аты айтылгъан, накъут-налмас
ташла бла жасалгъан, жаухар бла сырылгъан, кюмюш
къаптал кийген Эльбрус-батырны бир кёрмей а къалай
жашайыкъ деп, андан къуюладыла туристле Басхан
ауузуна, ансы Алийсолтаннга тансыкъданмы келедиле?
Алийсолтаннга тансыкъдан келселе эди, ол, халкъын
аллай бир къайгъыгъа къалдырмай, кеси окъуна айланыр эди эл-жер сайын. Минги тау а къайры барсын?
Ол туристлеге да айталлыкъ тюйюлсе да – бизни тынч-
67
ырахат жашама къоюгъуз ансы, муну ючюн келе эсегиз
да, магъыз, алыгъыз да кетигиз! – деп. Алай берип къояргъа да Минги тауну кёзюнг къыймайды. Элтген да аны
къалай элтсинле?
– Тейри, Алийсолтан, бу затда сизге киши да болушаллыкъ тюйюлдю, – дедим мен. – Алай, сен къоркъгъанча, халкъ да алай къарыусуз болмаз, юйюнге.
Терк бюгюлюп, хорланып къалмаз. Ишлегенибизча,
жашагъаныбызча, бир затха да уллу эс бурмай, адетибизни, намысыбызны да сакълап, ишлеп, жашап турургъа керекбиз. Алтын къайда да чиримейди, бузулмайды. Халкъны адети-тёреси да алтын кибикди – аны
андан уллу байлыгъы жокъду. Бизни жашла, къызла
башха халкъланы адетлерине, тёрелерине сукъланырча тюйюлдюле. Адетибиз да ариуду, къылыгъыбыз да
ариуду. Къоркъма сен, хар не да тап болур.
– Хы, энди алай а алайды. Дагъыда жаш адамла алданып къалыргъа боллукъдула. Ала ёнгемидиле – токълула кибик, хайыр-хата дегенинги уллу ангыламайдыла.
Къысха кёнчекчикле кийип, халкъ къарап тургъанлай,
къучакълашып айланнган дегенча, ол къылыкъсыз
затланы окъуна жашланы бир къауумлары аламат ариу,
зауукълу жашау сунаргъа боллукъдула. Ма олду палах.
– Адетинде жашаргъа, ишлерге сюймеген а, туристле
болмасала да, тюбер палахха.
– Хау, алайды, дагъыда дегенлигимди ансы…
Ол халда, аны, муну юсюнден ушакъ эте, этни бишерин сакълай, кечге дери олтурдукъ. Бир заманда жашла
уллу табакъ бла тылпыу эте тургъан эт келтирдиле. Жёрмелени бла сохталаны энчи чырчала бла бердиле. Не
ары-бери десенг да, сохта дегенинг а иги затды, ёзден
ашды десенг да, боллукъду. Барыбыз да бек алгъа сохта
туурамлагъа узалдыкъ. Андан сора, аракъыны къошмагъанлыкъгъа, олтургъан да, сёлешген да этдик бек тап.
Жукъларгъа Азрет бла мен бир отоугъа кетдик – Азретни
отоууна. Аллах айтса, кёпге соза турмай, келин келтирлик болурбуз деген умут бла Азретге шёндю окъуна энчи
отоу чыгъаргъандыла.
– Не заманда десенг да, атланыргъа боллукъса – ол
къыйын иш тюйюлдю, – деди Азрет, мен анга, туристлеге къошулуп, Тау Артына ауаргъа мурат этгеними
юсюнден сагъыннганымда. – Хар эки-юч кюнден бир
турист къауум кетеди ары, аланы ашырып баргъанла
уа барысы да бизни жашладыла, бири да санга угъай
дерик тюйюлдю.
Алай, келе-келгенлей окъуна кетсем, къалай эсе да
5*
68
тапсыз боллукъ эди: Алийсолтан жашла бла биченде
эрттенден ингирге дери, терлегенлери бара, ишлеп кюрешген заманда, мен, тыш адам кибик, туристлеге къошулуп, хаулесине айлана турсам, ушамаз, тейри. Андан
эсе, Алийсолтанлагъа къошулуп, бичен иш бошалгъынчы, ала бла бирге ишлеп, артда тебиресем, тюз болур.
Азрет бла алай келишдик – ол бир ыйыкъдан сора атланырыкъ туристле къауумун ашырып барлыкъ жашла
бла келишеди, мен а ары дери биченнге жюрюйме.
10
Ыйыкъ бошалгъынчы да, чалынырыкъны чалып бошагъан эдик – дуруланы жартысын гебенлеге окъуна
уруп. Тамбла, Аллах айтса, москвачы туристле бла бирге
мен, таулу жаш, тюзюн айтханда, жашауумда биринчи
кере таулагъа атланама. Туристле уа алай бош туристле
болгъу эдиле – аты айтылгъан Бауман атлы бийик техника училищени устазлары бла студентлери.
Училищени мында, Минги тау тюбюнде, кесини
спорт-солуу жери барды. Мен биргелерине барлыкъ
алимле бла студентле, мында бир ыйыкъ солуп, энди
Тау Артына ауарыкъдыла, андан а – Къара тенгизни
боюнуна. Анда да бир ыйыкъ солуп, Москвагъа алай
къайтырыкъдыла.
Мен жолгъа атланыргъа хаппа-хазыр болуп, энди
чыгъа барсакъ да боллукъду деп, Азрет экибиз ёрге тургъаныбызлай, келинигиз:
– Сен бир затынгы унутуп бараса, бери келчи, – деп,
Азретни отоууна кирип кетмеймиди.
Алайдыла тиширыула – хар нени да эр кишиледен
эсе кеслери иги билген сунадыла. Ол, баям, мен дипломатымы унутуп баргъан суннган болур. Манга уа ол
таулада неге керекди? Мен аны ызындан терк болдум,
бир зат да унутмагъанма дер ючюн. Отоугъа кирип, ауузуму ачхынчы, ол:
– Сен мени бла саламлашып айырылыргъа унутуп
бараса – къаллай жел тирменсе сен! – деди.
Юсюбюзге биреулен кирип келмеге эди деп, къоркъгъандан ахым кете:
– Да мен ёмюргеми кетеме да? Бир ауукъ кюннге бара
ушайма да – неге керекди аллай бир саламлашхан да
этип айырылыргъа? Хайт де, эрикмей тур! Хайда!
– Ол сени кюнлеринг манга сау ёмюр эселе уа, къайдан билесе?
69
– Хо, хо – хайда! Азрет мени сакълап турады.
– Хо, хайда, – деди ол, нек эсе да терк окъуна мудах
болуп. Мен да жарыкъ ышарып, къол булгъап, чыгъып
кетдим.
– Не затынгы унутхан эдинг? – деп сорду Азрет.
– Кет, кет ары! Дипломатынгы унутуп бараса дейди.
Таулада башыма урлукъ болурма мен дипломатны.
– Кермейсе сен аны! Кетдик.
Азрет ишге кеч къала тура эди да, тюзда бир артмакъны тутдургъанча, мени туристлени ашырлыкъ жашланы
къолларына тутдуруп, ашыгъып кетди.
– Сен уялгъан-буюкъгъан иш этме, эрттегили тенглеринг бла бирге болгъанча, ма алай тут кесинги – таулада адет алайды, – деди Тау Артына атланнган турист
къауумну таматасы Алий Тейрикъулов, сары шинли
ёсюмлю жаш. Минги тау тийресинде сары шинли таулула былай кёп нек болурла? Кеси да менден бир эки-юч
жылгъа кичиди, баям.
– Биз шёндюге деричин жолукъмагъан эсек да, сени
уа бек иги таныйбыз – радио бла сёлешгенинги эшитеэшите турабыз. Ол Мисирланы Магомет дегенлери сенсе
да?
– Менме, – дедим. Не кёп ишлеген эсем да радиода,
биринчи кере эшите эдим мен танымагъан адамла мени
таныгъанларын. Ачыкъ айтсам, ол манга хычыуун окъуна тийди. – Сау бол. Хоу бирда, уялыб’а, – дедим.
– Сора игиди.
Бир кесекден биз барыбыз да канатка бла Чегет башына чыкъдыкъ. Тау Артына жолоучулукъ алайдан
башлана эди.
Туристлени барын да, тюзда школчуланы тизгенча
тизип, Алий:
– Жолдашла! – деди. – Ма бу минутдан башлап, сизни
арагъызда не профессорла, не студентле жокъдула, сиз
барыгъыз да таулагъа атланнган туристлесиз. Таулада
жюрюген адетле къаты эселе да, ала бары да адамлагъа
тап болсун, бир инсан да ачымасын деген ниет бла къуралгъандыла. Биринчиден – сакълыкъ керекди, кеси
аллыгъызгъа бир зат да этмегиз, мен а алай этерге сюеме,
былай болса сюеме деген къалсын. Инструкторла, бу
къауумну таматасы айтхандан чыкъмазгъа. Экинчиден – адамла арасында керти да тенглик, шуёхлукъ, къарындашлыкъ жюрюсюн. Керек иш болуп къалса уа – бир
бирге болушургъа, онг тапдырыргъа, жигитлик этерге.
Энди турист къауумну таматасы бла сизни шагъырей
этейим – ол менме, Алий Тейрикъулов, инструкторла
70
уа ма бу эки жигитдиле – Ахмат Байзуллаев, Марат Тебердиев.
Жолда тынгылы танышырбыз. Энди тебиредик –
ахшы жолгъа!
Туристле, къазла кибик, бир бири ызларындан тизилишип, тебиредиле. Алда Ахмат бла Марат, бек артда
уа Алий бла мен.
Хар сагъат сайын тогъуз-он минут солуп, биз ингир
алагъа кече къаллыкъ жерибизге – «Северный» деген
къонакъ юйге – жетдик. Къонакъ юй деп, аты алай болгъанлыкъгъа, бу бош – киши да турмагъан, тёрт-беш
отоуу болгъан юй эди. Кюн аламат эди да, биз барыбыз да
ингир къарангысына дери, сейирге къалып, табийгъатны байлыгъына, ариулугъуна, деменгилигине къарап,
зауукъ этип турдукъ. Жаланда кёз байланып тебирегенден сора, уллу от этип, аны тёгерегине жыйылдыкъ,
ауузланыр затла жылытдыкъ. Ашагъан да этип, чай
да ичип бошагъандан сора уа, иги кесек заманны орус,
малкъар жырла айтып турдукъ. Ол алай хычыуун кёрюне эди барыбызгъа да, жолоучулугъубузну аллында не
бек къаты сёлешип кюрешген эди эсе да Тейрикъулов,
туристлени жукъларгъа жатдыралмай, анга иги кесек
заманны кюреширге тюшген эди, ахырында уа, буюргъанны къоюп, «жалынып» окъуна.
Эрттенликде эртте туруп, терк окъуна ауузланып,
мычымай, жолгъа чыкъдыкъ. Тау Артына аугъанны
мен хар заманда бек къыйын, къоркъуулу да иш сунуп
тургъанма. Ыфчыкдан аугъан дегенни юсюнден сёз башланнганлай окъуна, мени кёзюме буз бугъойла, кюйсюз
боранла, къар тюбюнде тас болуп къалгъан жол ызчыкъ, сакъалларын, кирпиклерин да къырпакъ басхан,
сууукъдан къата тургъан адамла кёрюнюп башлай эдиле. Алайды да, Алий: «Ыфчыкга жетдик», – дегенинде,
асыры сейир этгенден, ийнанырыгъым окъуна келмеди.
Къайдадыла адамны ахын алгъан буз бугъойла, боранла,
бёрюлени улугъанлары, асыры арыгъандан, къаргъа
тёнгереп, тебалмай тургъан халкъ? Кертиди, тёгерегибизден къар таула басынып, терен къарны ичи бла биз,
бир бири ызыбыздан тизилип, барып тургъанлы, бир сагъат а бола болур, алай биз къоркъур зат жокъ эди – не
адамны жыкъгъан жел, не буз къаяла, бугъойла, не ач
бёрюле!
– Эрттегили жолоучула айтыучулай, мен а хан Кавказны саулай да – ол тенгизден бу тенгизге дери – кёрюр
умут этип тура эдим, – дедим Алийге.
– Кавказны алай кёрюр ючюн, тау тёппелеге минер-
71
ге керекди, Магомет. Аллай бир сюе эсенг, ол да алай
къыйын иш тюйюлдю – боллукъду Кавказны саулай
да кёрюрге. Алай бу жол угъай, башха жол, заманынг
болса, – деди Алий.
Бир кесекчик солуп, жылы чай да уртлап, атландыкъ
да, эки сагъатдан Тау Артында «Южный» деген къонакъ
юйге жетдик. Ол да «Северныйге» ушаш юй эди. Ким
биледи, жолда боран, жел жетип къалса да, туристлеге
бир ышыкъ болсун деп ишленнген. Былайда уа, тюш
азыкъ да ашап, иги кесек солугъан да этдик. Андан сора
чыгъып тебиредик да, биягъы ингир алагъа турбазагъа жетдик. Алий Тейрикъулов турист къауумну эбизе
жашлагъа тутдурду, мындан ары да жолоучулугъугъуз,
солууугъуз да къууанчлы болсунла деп, саламлашып
айырылды. Алий да, аны эки нёгери да артха, кесибизге, къайта эдиле. Алийлары ахыргъа дери да туристле
бла бирге болуп, аланы Москвагъа ашыргъандан сора
къайтырыкъ болурла юйге деп, алай суна эдим, мен да
аланы биргелерине айланырма деп. Энди уа, къарайма
да, ала тамбла окъуна артха кете эселе, мында къуру
кесим атылып къаллыкъма. Тенгсиз-шуёхсуз, къуру
кеси къалса уа адам, Тау Артында угъай да, жаннетде
окъуна эригир.
Энди, тюзюн айтханда, жаннет да, баям, Тау Арты
кибик, аллай бир ариу жерде болур деп, мен алай сунама.
Да не – Тау Артындан ариу жерлеми бардыла да дунияда?
Кертиди, жаннет бизни хаух дунияда угъай, хакъ дуниядады да, Тау Артындан ариу жерде окъуна болур,
кёкню жети да къатысында кесини сюйген къулларына
дайым да жашар жерге Уллу Аллах алайны сайлагъан
эсе. Къалай-алай эсе да, Тау Арты уа, Гюржюню жери,
ариу да ариуду, бай да байды. Бизде къысыр тауладан
бла ташладан сора кёзюнге жукъ кёрюнмей эсе, мында
уа, къайры къарасанг да – жашил дарийле бла сырылгъан тюзле, гелеу сыртла, бир чюелген таш, къая окъуна
эсленмейди. Хар не да былай сыйдам, жумушакъ, таула
окъуна таула тюйюлдюле, уллу дуппурладыла ансы деригинг келеди. Хар къайда да къудуретлик, сабырлыкъ,
ырахатлыкъ, минг жыл мындан алдача. Бизде уа – хахай-тухай, огъурсуз ХХ ёмюр бийлик этеди, кишиге да
тынчлыкъ бермей…
Алай тюйюл эсе да, мен алай суна эдим.
Бир ненча кюнню мен тенгиз боюнунда, Тифлисде
да айландым. Алай, айтама да, къатымда бир нёгеримтенгим жокъ эди да, эрикгенден, не тенгизни деменгили
ариулугъу, не Тифлисни тыгъырыкълары, къалалары,
72
килисалары кёзюме кёрюнмей эдиле. Ахырында, тёзалмай, юйге атландым. Энди, кертисин айтханда, мен эбизе
радиосуна барып, былай-алай келгенме десем, баям, анда
ишлеген жашла манга къонакъбай да болур эдиле, нёгерлик да этер эдиле, алай кишиге да такъмакъ болургъа
сюймей эдим. Бу къайгъылы, халабот дунияда кимге да
нек боласа чырмау, нек тыяса кимни да ишинден? Къайры, нек баргъанынгы да билмей, уруп келдинг эсе, тели
кибик, айланнган-жюрюген да эт ма алай – тели кибик.
Кеппе-кертисин айтсам а, тюзда Тау Артына тюшгенлей,
нек эсе да мени жюрегим артха, юйге – кесибизге тартып
башлагъан эди.
Тифлисден юйге теркирек Дюгерни юсю бла жетерге
боллукъ эди да, бек кеч тебиреген автобусха миндим,
Орджоникидзеге танг аласында жетип, андан тюзюнлей
юйге атланырча. Тюзда автобусха миннгенлей, жюрегим
ырахат болду, Аллахха шукур, тели жолоучулугъум бошалды ушайды деп. Ма энди, жюрегим бир кесек тынчайгъандан сора, неге да къараргъа, нени да кёрюрге
боллукъду. Кече къарангысында окъуна.
Барады автобусубуз, шууулдап, кече къарангысын
эки жарып, мен да сукъланып къарайма онг жанымда
аламат затлагъа – тау башында юсюн прожекторла жарытхан сейирлик къалагъа, баям, Бастилия да, мынга
ушаш, къадама ташладан ишленнген болур эди; не уа
эки къолу бла да гоппан аякъны тутуп тургъан эбизе
къыз а нечик ариуду! Ол къызны юсю бла скульптор
Гюржюню – кесини аламат Туугъан жерини – огъурлулугъун, къудуретин, ариулугъун да кёргюзталгъанды.
Жол, аны бла бирге уа биз да таулагъа ёрлеп башлагъандан сора уа, мен сол жаныма эс буруп тебиредим. О, нечик сейир эди ары, энишгеде кече, къарангысында, кеси
кёрюнмесе да, анда-мында жарып тургъан шахарлары,
эллери, элчиклери да белгили этип тургъан, къыйырычеги эсленмеген, шёндю, кече, тынчайып, солуп тургъан
ёзеннге къарагъан. Кюндюз, айхайда, ёзеннге тынчлыкъ
жокъду: адамла, машинала ары-бери чабышадыла, жерни къазадыла, гюрюлдеп, тауланы кемиредиле. Шёндю
уа ол ёзен, дырындан арып келген къыз кибик, тынчайып жатады. Бизге да, анда-санда кёзлерин жандырып, таулагъа ёрлеп баргъан неда ёргеден энип келген
машиналагъа окъуна эс бурмай.
Тейри, бек татлы тенглерим бла мен бери, Тау Артына, дагъыда бир кере келмей къалмам – бу сейирлик
жерни кеси бла да, ариу халкъы бла да жууугъуракъ,
тынгылы танышыр ючюн…
73
… Тюзда кеч кюз артындача, сууукъ жел ура эди. Ол
вокзал майданда сары чапыракъланы сюрюп айланады.
Майданда, халкъ ичинде, Аммака бла Аминат сюеледиле, аланы алларында уа – Хызыр бла Индира.
Аммаканы къоллары Хызырны инбашларында, Аминатны къоллары – Индираны. Хызыр бла Индира уа, мен
кетгенли беш-алты кюн угъай, беш-алты жыл озгъан
сунарса, ёсюп, уллула, кеслери да бир тюрлюле – былай,
нек эсе да сагъышха къалып тургъан кибикдиле.
Автобус бла келгенлени алларына жууукълары, чабып, къучакълашып тюбейдиле. Мен да, автобусдан
тюшюп, кесибизникиле таба атлайма. Алай нек эсе да
аладан бири да мени таба бир атлам да этмейди. Ала бары
да, жерлеринде сюелгенлей, мени сакълап турадыла.
Нек жарыкъ тюбемейдиле была манга, не бла жанларына тийген болурма?
– Къалайсыз? – деп сордум мен, абызырап.
– Турабыз, – деди Аммака.
– Турабыз, – деди Аминат.
Дыркъ деп, былайда эсиме бир зат тюшдю да, сейир
окъуна этдим – анам да, эгечим да мени аллыма вокзалгъа нек келирге къалгъандыла? Мен бир ауукъ кюннге угъай, бир ауукъ жылгъамы кетген эдим? Кесим
баралмаймы эдим да юйге?
– Барыгъыз да мени аллыма нек келгенсиз? – деп
сордум, тёзалмай.
– Биз сени аллынга келмегенбиз, – деди Аммака, – биз
келинни ашыра келгенбиз.
– Сора къайдады ол? Къайры барады?
– Ма-а алайда. Юйюне барады, – деп, Аммака къолу
бла кёргюзтдю.
Мен ол кёргюзтген жанына къарадым да, вагон ичинде, терезе аллында, аны кёрдюм. Ол бизни барыбызгъа
да мудах къарап тура эди.
– Къайры, нек барады бу? – деп сордум.
– Сен къойгъан этгенсе да, барады, – деди анам.
– Мен аны къоймагъанма, – дедим.
– Не билейим да. Сен къойгъан этгенсе деп, сабийлени келтирип, энди юйюне кетип барады.
– Мен къоймагъанма аны! – деп, къычырып, вагон
таба атылдым. Алай поезд олсагъат окъуна тебиреди да,
мычымай кетип башлады. Мен, поездни ызындан чабып,
бир затла къычырып кюрешеме. Алайлайын ким эсе да,
къолумдан сермеп: «Вы куда, гражданин?» – деп, хыны
сорду. Мен андан ычхыныргъа тартындым, болалмадым.
Бар къарыууму жыйып, атылдым да…
74
Шофёр, инбашыма къолун салып, кюлюмсюрей, азаз силкиндире:
– Вы куда, гражданин? Хватит спать – уже приехали, – деди.
Мен автобусдан чыкъдым. Кюз артыны кюню ариу
да, жылы да, чууакъ да эди. Вокзал тийреси, хар замандача, кетген-келген халкъдан толу. Адамла бары
да, тойгъа атланнганча, омакъ да кийинип, жарыкъ
кёллю, кюле-ойнай. Алай бу затла бары да бош, алдау
затла болгъанларын, керти зат а, мени кёзюме урунургъа сюймей, анда-мында ырбынлагъа бугъуп тургъанын
жюрегим къалай эсе да сезип къойгъан эди. Бир тюрлю
къайгъылы сезим манга: «Теркирек юйюнге жетерге
кюрешги эдинг да!» – дей эди.
Такси тутуп, юйге къууулдум. Ма-а, Долинскге келдик. Хар не да – алгъынча: солугъан халкъ, ашыкъмай,
ары-бери жюрюйдю. Автобус тохтагъан жер, адамла. Кёпюрден ётюп барабыз, «таулу» базар да жеринде, акъ жаулукъла, къызыл, кёк бетли эшилген затла эсленедиле.
Ма-а, кесибизни орамгъа да жетдик. Шофёргъа юч
сомлукъну узатып, юйге ашыгъама. Юй аллында жыйылгъан халкъны – къайгъыны биринчи белгисин – кёрмегенден сора, жюрегим эс табып, эркин солуп башлайма.
Я Аллах, къалай хычыуунду бир-бирде юйге кирген
заманынгда, шёндю, менича, юйдегилеринг бары да,
жокку болуп, харбыз ашай тургъанларын кёрсенг! Аммаканы Къураны да, Аминатны эшиую да диванда тура
эдиле.
Асыры къууаннгандан, не этерге билмей, мен босагъада сюелгенлей къалдым.
– Келин а, сабийле уа къайда? – деп сорду Аммака,
жангыз кесими кёрюп.
Ары дери мен да эс тапхан эдим да, адетдеча, ол затланы сансызыракъ кибик этгенча:
– Да мен а къайдан билейим? Терскъолда болурла, – дедим.
– Сен андан келмеймисе да? – деп, сейир этип сорду
эгечим.
– Угъай. Мен туристле бла Тау Артына кетген эдим
да, андан келе келеме.
– Уялмаймыса сен, бир уллу киши? Сабий жашлагъа
тенг болуп, Тау Артына кетип айланнган – ол неге ушагъан ишди? – деди Аммака, мени къаллай «телилик»
этгеними толу билгенден сора. – Ма бусагъатдан, юйге
кире турмай, барып, сабийлени юйге жый. Шуу деп,
сабийсиз юй юймюдю? Хайда, бар!
75
– Менсиз да келаллыкъдыла, – дедим мен сансыз халда, кесим а, урушханны къой да, къазыкъ бла тюйюп
къууса да сюерик эдим мени Терскъолгъа.
– Къалай келир ол кесинлей ата юйюнден?! – деп,
керти кёлю бла ачыулана башлады Аммака. – Асыры
телиге санадынг келинни. Не айтып келсин кеси аллына
уа? «Атам-анам бла туралмайма, эрикген этеме. Кишим
бла турсам сюеме», – депми келсин? Айтчы бир бери.
Баштакъмы болгъанды бу санга, адет-къылыкъ, намыссый дегенни билмеген? Бир бош адаммыды, тукъуму,
жууугъу болмагъан, аллай бирни ангыламагъан? Юйге
да кире турмай, барып, алып кел барысын да!
Оюн-моюн болмай, ол Президентни арсарсыз буйругъу эди да, мен бой салыргъа керек эдим.
– Хо, хо, не дыгаласды бу быллай бир, бир кесекчик
солума да къоюгъуз бир, шёндю кире келе ушайма да
юйге, – деп, алай уллу ыразы болмасам да, буйрукъну
толтурлугъуму уа билдирдим. Алай, тюзюн айтханда,
кесим да ол буйрукъну сакълай эдим сылтаугъа, ансы
алайсыз да атланырыкъ эдим бюгюн Терскъолгъа.
– Арыб,
а, жаяу келген болурса бирда Тау Артындан а.
Ма-а харбыз, ашаргъа сюе эсенг, аша да, жолгъа атлан.
Ингирге сабийле юйде болсунла. Бек тансыкъ болгъанма
жуу-жуу этген балачыкъларыма.
Бетими чайкъап, бир кесек эс жыйып, мен, уллу ыразы болмагъанча, бир затла да мурулдай, кертиси бла уа
бек ыразы окъуна болуп, Президентни «кюйсюз» буйругъун толтурургъа ашыкъдым.
Мен Терскъолгъа баргъан автобусха миннгенимде,
сагъат бир эди да, хайт десек, бюгюн окъуна, Президент
айтханлай, юйге къайтыргъа боллукъбуз.
Келдик. Мен ары, Эбзеланы юйлери таба къарадым,
ким биледи, ол биягъы эшик аллында сюелип тура эсе
уа деген умут бла. Алай…
Неди бу? Эбзеланы арбазлары халкъдан толу, анданмындан да ары бара тургъан адамла кёрюнедиле! Бир
палах болгъанды! Не болгъан болур?! Не? Автобусха
«Иткъолда» миннген беш-алты къатын мени бла тюшдюле.
– Не болгъанды? – деп сордум алагъа, аман хапар
эшитирге да къоркъа, иги умутдан тюнгюлюп къалыргъа да сюймей.
– Соргъан да этме, къарындашым, бек ачыулу иш
болгъанды! – деди тиширыуладан бири мудах. – Алийсолтанны къызы, харип, машина тюбюне тюшгенди, эки
сабийи ёксюз къалдыла жазыкъны…
76
11
Хы, энди мен сабий тюйюлме, билеме: жашау дегенинг – ол кючлю затды, заман бара баргъаны къадар,
бу хаух дунияда дыгаласыбызны тузсуз-мыстысыз болгъанын ангылагъанымы хатасындан, бир зат этерге
кёлюмю бармагъаны да, аны аз-аздан, бир башха халгъа
тюрленирге керекди. Айхайда, энди мен ол алгъыннгы
халыма къайталлыкъ болмам, алай ма былай, керти да
хаух жашагъанча, бир зат этерге кёлюм бармай тургъаным – ол да ишден тюйюлдю. Андан сора да мен къуру
кесим тюйюлме да: мен дагъыда анамы жашыма, эгечими къарындашыма, Хызырны бла Индираны аталарыма, бек башы уа – юйню тамата эр кишиси, чигинжиси
менме да. Жюрегим ачыудан къаралгъан эсе да, кёлюм
бармай, санларым тюшюп къалгъан эселе да – ала бла
кишини да иши жокъду, ала бары да бош затладыла.
Сен киши эсенг – ол къадар деген боюнсаны айыпсыз
тарт! Жанларын аямай, балачыкъларын жыртхычладан
сакъларгъа кюрешген чыпчыкъчыкъладан, жаныуарчыкъладанмы къарыусузма мен?! Угъай! Мен адамма,
мен къарыулума!
Солууум бошалып, ишге чыгъар кюнюм жетип келеди. Аллах айтса, ишге да чыгъарма, алгъындан иги
болмаса, аман да ишлемезме. Бармасын кёлюм бир затха
да, къара кесеу болсун жюрегим да ачыудан, алай
мен а, керек болса, таякъ бла окъуна тюйюп, ишлетген да этерме, ойнатхан, кюлдюртген да этерме кесими,
Хызыр бла Индира, алгъынча, бетчиклери, кёзчюклери
жарып, ойнагъан-кюлген этсинле ансы, Аммака да манга, бюгюнмю, тамбламы ёледи деген саусузгъача, мудах
къарамасын ансы, мен не да этерме. Ол угъай эсенг, мени
кёргенле: «Кёзден кетген – кёлден кетер», – дегенлери тюз
кёреме! Мисирланы ол къатынчыгъы ёлген жаш а, къарайма да, алай уллу къарыны ауругъаннга ушамайды.
«Къой, къой, э къыз, ёлген кеси харипди ансы…» – деп,
адамла бир бирге айтырча окъуна этерме. Ол сёзлеге,
анам, эгечим окъуна, эл саулай да ийнансын. Къарынымы ауругъанын-аурумагъанын а къуру кесим билсем
да, болады.
Ол баш кюн да келди, мен да ишге чыкъдым. Хар
замандача, сакъалымы да ариу жюлюп, тап да кийинип.
Эрттерек окъуна келдим. Дууагъа келалмагъанла жолукъсала, мудах бет алып, къайгъы сёз бередиле.
– Да не этериксе, къадардан киши да къутулмайды.
Сиз кёп жашагъыз, жарсыу кёрмегиз, – деп, хар бири-
77
не да тёреде жюрюгенича айтыргъа кюрешеме. Озгъан
ыйыкъда болгъан бериулени да сюздюк, келир ыйыкъда
барлыкъ хапарланы да белгиледик. Хар замандача, ким
эсе да кимни эсе да ишин бир кесек сёкдю, ол а, ыразы
болмай, анга жууап этди, сёлешгенле да болдула.
Планёркадан сора Заманкулов мени чакъырды.
– Мен айтсам, айтмасам да, кесинг бек иги билесе – жашагъан адам къууанч да кёрюр, ачыу да сынар. Алай
биз, эр кишиле, кесибизни бошлап къояргъа эркин
тюйюлбюз. Алайды да, хайт де, кесинги къолгъа ал,
кёлсюзлюк этме.
– Ангылайма, Зейтун Тамукович, сау болугъуз.
– Ахшы сора. Бизде бир къауум тюрлениуле болгъандыла да, Элмырзаны малкъар тилде бериулеге баш
редактор этгенбиз. Алайды да, жамауат-политика бериуле редакциясы редакторсуз турады. Ол жерге адам
табалмайбыз, мен ишлейим алайда дегенлеге биз ыразы
тюйюлбюз, биз чакъыргъанла уа келирге унамайдыла.
Кесинг билесе – къолгъа аллыкъ журналистлерибиз
аздыла. Малкъар тилде жазгъанла уа – бютюнда, халкъыбыз кёп тюйюлдю да. Ол ишге сен къалай къарайса
ансы, сен алайгъа барсанг, хар не да тап болуп къаллыкъ
эди – сени жеринге орусча жазгъан журналист тапхан
къайда тынч боллукъ эди.
– Алай керек эсе – ётдюрюгюз, – дедим мен.
– Сени кёлюнге башха зат иш келмесин – иш тюзда
мен айтханча болуп турады, ийнан анга, – деди Зейтун
Тамукович.
– Бир зат да келмейди кёлюме, Зейтун Тамукович.
– Игиди сора. Алай эсе, бюгюн окъуна Элмырза бла
сёлеш да, жангы жерингде ишле да башла.
– Барайыммы?
– Бар, Магомет, хайт де, иги жаш кибик.
Кетдим. Не айтыр кереклиси барды, алгъын мен бу
ишге ыразылыгъымы берлик тюйюл эдим, нек дегенде орус тилде бериулени оруслула бла бирге черкесле,
таулула да хазырларгъа керекдиле деп, мен ол оюмну
тюзге санайма. Черкеслени, таулуланы кеслеринден иги
бу халкъланы ниет-къылыкъ байлыкъларын киши да
биллик тюйюлдю, орус тилде бериуле уа республикада
жашагъан адамланы, ол санда черкеслени, таулуланы
юслеринден да этиле эселе, сора орус тилде ишлеген
журналистлени ичлеринде черкесле, таулула да болургъа керекдиле. Орус тилде бериулени хазырлагъанланы
ичлеринде уа менден сора таулу жокъ эди. Алай энди
мени аллай затлагъа эс бурургъа, энди аны юсюнден да
78
таматала бла даулашып айланыргъа арталлыда кёлюм
бармай эди. Сюйгенлеринлей этсинле – андан манга не
жетеди, таматаланы ишлери ушайды да. Манга уа энди
башха тюйюлдю: орусча дей эсегиз – орусча жазарма,
тауча дей эсегиз – тауча.
Эки жангы баш редакторгъа эки кабинет бошатыргъа керек эди да, болгъан къара къатышха къалды: редакторлагъа бир кесек къысылыргъа тюшдю – алгъын
биз экишер олтуруучу эдик да, энди уа бир кабинетге
ючюбюз сыйыныргъа керек эдик. Мени бла бирге Хасаниядан жюрюген Мурзаланы Азамат, жангы хапарладан
«къачып», энди къуралгъан промышленность бериулени редактору болуп, кесини шуёху Евгажуков Пётр бла
бир кабинетге кёчген эдиле да, мени столуму да кеслерине элтип тура эдиле. Алайды да, энди биз ючюбюз бир
кабинет юйюр болгъанбыз. Экиси да менден таматаракъ
эдиле да, тёрге чыгъып олтургъан эдиле – терезе къатында, манга уа эшик жаны жетген эди. Эшикден кире келгенлей, башха жанында уа, мени аллымда, китап шкаф
бла кийим такъгъыч. Шкаф бла Петяны араларына юч
шинтик сыйыннган эди – къонакъгъа келгенлеге, мени
къатымда да – бир шинтик.
Мени жашауумда, ишимде да жангы кезиу алай башланнган эди.
Ма ол халда кюнле, ыйыкъла, айла ёте эдиле. Бизде,
радиода, жангы адамла кёп болгъандыла: бирле пенсиягъа чыкъгъандыла, бирле ишден кеслери кетгендиле,
андан сора да жангы къуллукъла къуралгъандыла. Ол
жангы адамла: баш бухгалтер да – аны «онг къолу» – план
салгъан бёлюмню таматасы да, орус тилде эл мюлк бериулени редактору да, къабарты тилде жаш тёлю бериулени редактору да, бериуле телевизорда тап кёрюнемидиле
дегеннге къарагъан адам да – ала бары да не Темиржановну кесини, не къатыныны жууукълары эдиле, не жууукъларыны жууукълары эдиле, бирда болмагъандан
ары уа – жерлешлери, неда «намыслы адамланы» жууукълары, шуёхлары эдиле. Аны юсюнден радиода эрттеден ишлегенлени бир къауумлары кеслери араларында, къанлары бузулуп, сёлешселе да, ачыкъ айтыргъа уа
базынмай эдиле. Халкъ къауум-къауумгъа бёлюне бара
эди. Кюз артында болгъан жыйылыуларында айырыуладан сора партбюрогъа, профкомгъа да Темиржанов кеси
жанлыланы бла «бузоуланы», кеслери акъыллары бла
бир атлам окъуна этерге базынмагъан адамланы ётдюрген эди. Партбюрогъа неда профкомгъа была айырылсынла деп, алгъадан окъуна таматала кеслери сайлагъан
79
адамланы тизмесин тюрлендирирге кюрешгенлени да
ишлери бош эди. Нек дегенде жыйылыуну бардыргъан
тизмедегими болсун, огъесе аты жангы айтылгъан адаммы болсун деп, иш къол кётюрюуге жетгенде, бек алгъа
аты тизмеде сагъынылгъан адамны атын айта эди да,
халкъ таматала сайлагъан адам ючюн къол кётюрмей не
этерик эди, таматала кеслери, тюзда аллынгда олтуруп,
къарап тура эселе? Сюрюучю къайры сюрсе, къойла ары
барадыла – аны не сейирлиги барды? Совет демократияны ёмюрде да тюрленмезлик жоругъу ол ушайды
да. Темиржанов, туугъанлы бери да, «сюрюучю» болуп
келе эди да, ыстауатны сюйген жанына бурургъа къан
уста. Жашауунда ол ма бу халда кёплени ары, бери да
ётдюрюп тургъанды, аны кесинден таматала тюзда ол
халда. Ма аны себепли ол, жыйылыуну тёрюнде олтура,
хар заманда да къаллай чынтты демократ болгъанын
дайым да кёргюзтюп турады, парткомгъа, партбюрогъа
да жангыдан айырыллыкъ, ол кеси айтхандан чыкъмазлыкъ адамланы тизмесин эрттеден окъуна хазыр этип,
жыйылыуда уа, бош, была болсала да, хаталары жокъду
деп къоя эди. КПСС-ни Уставына эмда Ара Комитетни
жорукъларына кёре, хар коммунист муну орунуна башха
адамны къошугъуз дерге толу эркинди да, сюйгенигизни
этигиз деп, алай сёлешиучю эди. Жыйылыуну бардыргъан адам олтургъанладан биреуню окъуна айтханына
эс бурмай бир кёргю эди – Темиржанов олсагъат окъуна
аны табып, къол кётюрюрге керекди деп тохтай эди. Ёзге
уа – партия низамны бузаргъа киши да эркин тюйюлдю!..
Мен да кеси жашауумда аллай айырыуланы кёп кёре
келгенме, алай, тюзюн айтсам, Темиржановча аллай
уста «демократха» алыкъа тюбемегенме. Ол уллу фахмулу да артист эди эм кесини ролюн не аз да къыйналмай, женгил, хар ким да ийнанырча ойнай эди. Кёпле
ол, айтханыча, демократия жорукъланы керти да кёлю
бла сакълагъан окъуна суна эдиле, огъесе бош алай,
кёзбаулукъму эте эдиле, ким билсин, алай аны сёзюне
алданнганла, ийнаннганла да бар эдиле. Бютюнда ол
коммунист, совет адам къаллай болургъа кереклисини
юсюнден сёлешип тебиресе…
Кет, кет ары – кимге керекдиле шёндюгю дунияда
тюзлюк, терслик дегенинг да, ёрге, энишге да ким сугъула, кимни соза баргъанлары да? Топ болуп, атылса да,
тохташхан халланы, жюрюген низамны тюрлендирирге
кишини да къолундан келлик тюйюл эсе. Мени ючюн
дей эселе, Ибилисни окъуна айырсынла не сыйлы къул-
80
лукъгъа окъуна – манга андан не жетеди? Мен кесиме
таяннган ишни тап этейим ансы…
Алайды да, мен кеси ишими тынгылы эте эдим, кишиге да тиймей эдим. Манга да киши тиймей эди. Ма
алай бара эди заман…
Ишде мени кёлюмю бир кесек жарытхан, жаланда
бир зат бар эди – ол да бир кабинетде олтургъан – Пётрну, Азаматны, мени – керти да иги тенгле, шуёхла бола
баргъаныбыз. Азамат 1935 жылдан эди, Пётрдан жарым
жылгъа тамата эди, менден а – сау эки жылгъа окъуна. Алай ол бизни кабинетни таматасына къуру жыл
саны ючюн угъай, СССР-ни Жазыучуларыны союзунда
эди да, аны ючюн да санала эди. Бизни «Эльбрус» китап
басмабызда аны юч китабы окъуна чыкъгъан эди – повестьле, хапарла, очеркле, театрда пьесасына кёре оюн
салгъандыла, биринчи романы да хазырланып, басмагъа берилгенди. Алайды да, ол белгили журналист энди
белгили жазыучу бола бара эди. Биз а, Петро бла мен,
бош журналистле эдик, жууукъларыбыздан бла тенглерибизден сора бизни алай кёп адам да танымай эди.
Азаматны таныгъанла уа – дуния бла бир. Дагъыда бир
зат – урушдан сора жетген тёлюден, Черек райондан
СССР-ни Жазыучуларыны союзуна кирген андан сора
киши да жокъ эди. Ма аны себепли уа ол хар къайда
да: «Уллу Малкъарда жаланда менме жазыучу!» – деп,
ёхтем айтыучуду. Анга угъай дерге уа кишини да амалы
жокъ эди. Андан сора да Азамат журналист, жазыучу
къауумла арасында чам, кюлкюлю хапарла айтыучу,
аллай хапарлагъа да тюшюучю адамча белгили эди.
Евгажуков Пётр, Мурзаев Азамат кибик, аллай белгили адам тюйюл эди, алай ол тюз ниетли, кёзбау деген
затны билмеген, бир кесек къатыракъ окъуна сёлешиучю,
аны себепли уа «къыйын адамгъа» окъуна саналгъан
жаш эди да, ала экиси да бек терк шуёх болгъан эдиле.
Элмырза бла мени арабызда халла, алгъынча, тап кибик эдиле, алай энди аны, «кереклисича», тамата болургъа сюйгенин, къолунда ишлегенлени бирин да кесине
асыры жууукъ къоймазгъа итиннгенин эслей башлагъан
эдим да, «жюгенни бошлагъан» эдим – сюйгени чакълы
бир кенг болсун менден да. Ол бек акъыллы да, билимли да жашды, этерин-къалырын да кеси бек иги биледи.
Керти окъуна да, сёз ючюн, неге керекди анга, баш редакторгъа, таматала, тюзюн айтып къойсагъ’а – Темиржанов
кеси сюймеген адам бла татлы болургъа? Жашау дегенинг, Мисиров суннганча, алай бош зат тюйюлдю, анда
хар не да, законнга кёре, кеси тапкачыгъына салынып
81
турмайды. Жашауда кёпдюле ол хар ким да билген тапкачыкъладан, закончукъладан сора да башха тапкачыкъла,
закончукъла да. Аладан эркинирек, кючлюрек окъуна.
Хар ким да билген законнга бузукълукъ этсенг – тырман кибик этерле да, бир кесекден унутурла, халкъ
алай уллу билмеген, къагъытлада жюрюмеген законнга
бузукълукъ этсенг а – ёмюрюнг онгарылмазча этерле.
Шо сенден акъыллы, сенден билимли жер башында жан
болмаса да, андан файда боллукъ тюйюлдю – ол жангылгъан жерчигингден, мюйюшчюгюнгден ёрге бир атлам
да эталмай, ёмюрюнг кетер. Ол жеринг бийигирекде эсе
уа, энишге тёнгереп тюшерге да болурса. Аллай затланы
Элмырза кимден да иги биледи.
Энди уа, бир тюрлю сылтау болмай тургъанлай, нек
илиндим мен ол харип Элмырзагъа? Оллахий, – ол Лашиновадан неда къабарты тилде бериулени баш редакторуну къуллугъуна энди салыннган Кароковдан иги
тюйюл эсе, аман тюйюлдю. Керти айта эселе, «Ленин
жолу» деген газетден ол ишлерге радиогъа кетгенде,
къурманлыкъ окъуна этген хапарлары бар эди – ишни
да билмеген дёрденли телиден къутулдукъ деп. Бек
алгъа бизде аны бла Петя Евгажуков чохлашхан эди.
Алай ол затха киши уллу эс бурмай къойгъан эди – къуллукъгъа аны салмай, тышындан кимни эсе да биреуленни чакъыргъанлары ючюн, шёндю Евгажуковну къаны
бузулупду да, кесин тыялмагъанды деп. Алай Кароков
«ким эсе да биреулен» тюйюл эди, ол партияны обкомуну пропаганда эм агитация бёлюмюню таматасыны
орунбасары Анатолий Хазешевич Шардамов бла эгеч
бла къарындашдан туугъан къарындашла кёре эдим, ол
заманда биз билмей эдик ансы.
Кёп да бармай, ол биягъы ыйыкъны аллында жыйылгъаныбызда, Кароков бла Борис Кантемиров сёз болдула.
Борис да радиогъа алгъаракъда келген «фахмулу жаш
поэт» эди, Къабарты-Малкъарны комсомолуну саугъасын да алгъан, телевидения бла да терк-терк сёлеше туруучу, аты айтылгъан журналист да, жазыучу да. Борис
дежурный эди да, Кароковну озгъан ыйыкъда ётген хапарын сёгюп, тюк-тюк этип: «Къуллукъда болгъанын
хайырланып, кесини тузсуз-мыстысыз затларын радио бла бердиргени баш редакторну бетине ушамагъан
ишди», – деп иймеймиди! Кароков, асыры ачыуланнгандан, этерин билмей, секирип туруп: «Сени жазгъанларынгдыла тузсуз, мыстысыз да! Алгъаракъда баргъан
сени назмуларынг эдиле магъанасызла. Аланы радио бла
берирге эркин этген – мен да тели!» – деп къызды.
6 Хучиналаны Мухаммет
82
Жарлы Заманкулов аланы кючден-бутдан шошайтхан эди. Темиржанов а, жукъ да айтмай, гура кибик
къызарып олтура эди. Ол, айхайда, Кароковну къылыкъсыз сёлешгенине ыразы тюйюл эди, алай халкъ
аллында анга урушургъа болмай эди. Артда ол экисин
да кесине чакъыргъан эди, баям, бирине бирсисине да
ариу айтхан болмаз эди. Ким биледи, Кантемировха бегирек жетген болур эди – ол энди алгъынча, дёрденчигин
кёпдюрюп сёлешмейди, дежурный болгъанында, былай
этилсе табыракъ болурмеди деп, алай адепли сёлеширге,
кёбюрек махтаргъа, азыракъ сёгерге кюрешеди.
– Анса уа бирда, къайры барлыкъды ол харип Кароков бла демлешип? – деди Петя. – Республиканы басма
жаны бла къырал комитетини таматасы Кароковну жууугъуду. Айлайды да, тохтамай, сабыр болмай, «акъылын башына жыймай» да бир кёрсюн, кезиулю китабына
кезиу жетмей къалырын сюе эсе.
Керти окъуна да, ол затланы эсге алгъан заманда,
Кароков бла тарт-соз этгенни хатасы болмаса, хайыры
жокъ эди – не десенг да ол баш редактор тюйюлмюдю.
Алайчыгъын Борис кеси ангылагъан эсе да, Темиржанов
ангылатхан эсе да – ким билсин, алай «акъылын башына
жыйып» тынчайгъан эди.
Ма ол халда Жашау деген уста хуначы бизни барыбызны да, хунагъа жарашмай, аякъ тюпге атылып, урула, тюйюле айланыргъа сюймей эсек, жонуп, сыйпап,
тап этип, хунагъа жарарча этеди. Ол хуначыны ишине
багъа бичген жаланда заманды. Хуначыны усталыгъы
уллу эсе, ол не тюрлю ташха да хунада жер табаргъа
боллукъду. Усталыгъы жетишмей эсе уа, не иги, не
жарагъан ташны да, тюе кетип, жараусуз этип къояр.
Алайды да, хар нени да башы – усталыкъды. Бизни бюгюннгю Уллу Хуначыбыз – Жашау а, мен ангылагъандан, алай бек уста тюйюлдю. Ол хар ташны да не аз да
чюелгенин, жютю жерин, уруп, чартлатып барады; ким
биледи, ол бу ишге энди юйрене тебреген эсе уа? Алай
эсе, бир ауукъ замандан ол да уста болур. Алай, ол уста
болгъунчу, къаллай бир жарагъан ташны тюе, сындыра
кетип, жараусуз этер – аны уа ким билсин?..
Бюгюн Хызырны школгъа элтгенме – не айтаса, энди
ол кесин хайт деген эсли жаш окъуна суна болур, тёгерекге-башха ёхтем къарай, кёремисиз мени дегенча, къатымда къууанчлы атлай эди. Не десенг да, сабий а сабийди – Хызыр да, Индира да, къарайма да, аналарын унута
бара болурла дейме. Кертиди, ол къара кюнден бери алай
кёп заман да ётмегенди – юч жылдан энди атлай барады,
83
алай Хызыр бла Индира кибик гитче жанчыкълагъа ол
да, баям, сау ёмюр кибик кёрюне болур. Ол иш, тюзюн
айтханда, иги окъуна болур – билмесинле, унутсунла
шёндю сабийле ёксюзле болгъанларын, артда уа, ёсюп,
бир кесек эслирек болгъандан сора, баям, аналарын биягъы эслерине тюшюрюрле да, андан сора уа, унутмай,
ёмюрге дери да аны жарыкъ сыфатын кёз алларында
тутарла. Хау, алай болур, ансы башха тюрлю къалай
боллукъду да? Анасы хар заманда да адамны биргесине
болургъа керекди да, сау тюйюл эсе да…
Сабийлени несин айтаса – мени кёз аллымда окъуна
турмайды энди ол, алгъынча, эрттенден ингирге дери,
жюрегими ачыгъаны да бир кесек сынтыл бола барады.
Жюрек жара да, ёмюрге дери аурутуп турмай, аз-аздан
сау бола бара кёреме, заман дегенинг не ачы жараны да
сау этер деп, буруннгулула тюз айта кёре эдим. Энди ол
эсиме тюшгени сайын, жюрегим такъыр болады, ансы,
ол ал кезиудеча, къама бла ургъанлай, алай ачымайды, не сейир-аламат эсе да. Баям, ол да алай болургъа
керек болур. Бизге болмаса да, жашаугъа керек болур
алай. Жашау дегенинг а не зат эсе да кючлю затды,
бирда къоркъма, кесине къалай керек эсе да, алай этерикди ансы, бизге кёзбау эте айланмаз. Алайды да, ол мен
алгъаракълада, жюрегим ачыгъан-сынсыгъан заманда,
эки кёзюм дуния жарыгъын окъуна кёрмеген заманда,
доп-доп этгенлериме уллу эс бурмагъыз. Адам дегенинг
алай жашаяллыкъ тюйюлдю – бир затны да кёрмей, бир
затха да эс бурмай. Бош хапарды ол. Таш да тюйюлдю
адам, жашау дегенинг аны къалай сюйсе, алай жонуп
турурча. Хы, жашау дегенинг – кючлю затды, алай ол
окъуна хорлаяллыкъ тюйюлдю, малтаяллыкъ тюйюлдю
адамны. Ёлюм окъуна думп эталмайды, жокъ эталмайды
адамны, башханы къояйыкъ да. Бюгюн да бизни бла бирге тюйюлмюдюле да эмен терек кибик сюелген, кеси тауларыбыз кибик, ёмюрлюк да, акъыллы да Кязим, сабий
кибик, ачыкъ жюрекли Стефан Цвейг, Дон тюзлерине
ушаш, фахмусуну къыйыры-чеги болмагъан Михаил
Шолохов, кесин зат ангыламагъан чамчыгъа ушатыргъа
кюрешген, алай жашауну татыуун а иги билген Брет
Гарт неда биз ауузларыбызны ачып, аны сейирлик хапарларына тынгылаучу О,
Генри, неда ол кеси айтхандан таяргъа унамай тохтаучу Магеллан? Кеслери ёлюп
кетген эселе да, бизни бла бирге жашап тургъан аллай
адамланы атларын санап чыгъаргъа окъуна онг жокъду.
Ала къатында бола тургъанлай, ким къоярыкъды ол мен
кесине да «Жашау деген деменгили ташчы» деп атагъан
6*
84
ким эсе да биреуленнге кесин «жонаргъа» да, малтаргъа
да? Киши да къоярыкъ тюйюлдю! Файгъамбарла кибик,
ол адамланы бетлерине уа сора къалай къарарыкъса,
хомух болуп, ол жашау деген кишичикге кесинги хорлатып, бедишликге къалсанг? Сени адам болгъанынгы кёрселе, ала кеслери да болушурла санга, жетишдирмезле
сени ол бедишликге. Сен кесинг адам тюйюл эсенг, бош,
къурт кибик бир зат эсенг – аны иши башхады ансы…
Мен а – адамма, киши да сунмасын мени не къурт, не
къумурсха, не эшек, не тууар, неда къоркъакъ къоянчыкъ! Бу дунияда, ол дунияда да. Алай эсе уа – мен хар
заманда кесим сюйгенимлей эте турлукъма хар нени
да, айтхан да кёлюмде болгъанны айтырыкъма, тюзлюк ючюн да кюреширикме. Не Темиржановладан, не
Заманкуловладан, неда ол кёзге кёрюнмеген «ташчы»
Жашауладан да мен къоркъмайма. Мен ёлюп кетгенден
сора да, кеси балаларымы къатларында – аталарыма
да! – аланы Кязимлери, Цвейглери, Магелланлары бла
бирге сюелирге сюеме. Алай болса – сора мен адамма,
сора не уллу къууанч да, байлыкъ да мениди…
Хо, хо да,жолдаш Мисиров, сен айтхан! Сен андан
эсе теркирек ишинге тебиречи, кесинг да бюгюн элге
барлыгъынгы унутма – бир кесекге окъуна кечирек
къалсанг, машинаны биреулен сыпыртып кетеригин
унутма.
Унутмадым, жете келген автобусха чабып миндим
да, бир кесекден ишге жетдим. Бек алгъа гаражгъа бардым – машинадан хапар билирге.
– Бюгюн санга машина жокъду, – деди Хасан, гаражны таматасы.
– Нек? – деп, мен сейирге къалдым. – Кимге бердигиз да?
– Лашиновагъа.
– Аланы машиналары уа къайдады?
Хар Баш редакцияны кесини машинасы бар эди да,
Лашинова да, орус редакцияны таматасы къадарында,
ол редакциягъа берилген машина бла барыргъа керек
эди, къайры атланнган эсе да.
– Аны бла Чартоков кетгенди.
Чартоков орус тилде эл мюлк бериулени редактору
эди, жангы адамларыбыздан бири, акъсуучу.
– Бир редакциягъа эки машина берип, башха редакцияны уа машинасыз къоюп – кимди бу оноуну этген? – деп сордум мен, къаным бузулуп.
– Ким да болсун, мен тюйюлме, Магомет! – деди Хасан, манга ушаш къызмай. – Манга андан жетген жокъ-
85
ду – айтханларын этеме да барама. Айтхан этсинле
ансы – юч машинаны да берейим Малкъар редакциягъа.
Айланыгъыз сау-саламат таулада, шишликле ашагъыз,
бериуле этигиз! Сен алай айтханлыкъгъа, мен Элмырзагъа сёлешип, машинагъызны Лашиновагъа берейимми
деп соргъанымда, бер дегенди.
Мен Элмырзагъа кётюрюлдюм. Ол, хар замандача,
кесине кофе хазырлай айлана эди.
– Мени машинамы Раягъа нек бергенсе? – деп сордум
мен, саламлашхан кибик этип.
– Биринчиден, ол сени машинанг тюйюлдю, къырал машинады, экинчиден а, Магомет, ёзденлик этерге
керекди да – не десенг да, бийче тюйюлмюдю?! Былай,
былай, «Адиюх» шабат кюн барады, заманым азды деп
тилегенди да, бергенме. Сени бериуюнг а алыкъа планнга да салынмагъанды.
– Сора не эди да? Ол очеркни мен бу ыйыкъда бошаргъа керекме да. Аланы кеслерини барды машиналары.
– Билмеймисе да – Чартоковха къатылгъан алай
хычыуун иш тюйюлдю. Бютюнда уа бюгюн – нартюх
орууну юсюнден ол ашыгъышлы халда хапар хазырларгъа керекди.
– «Адиюх» – къабарты тилде баргъан бериудю, машинаны да ол редакциядан алсын.
– Узун сёзню къысхасы – бюгюн санга машина жокъду, Магомет. Ангыладынгмы?
– Угъай, ангыламагъанма. Нек жокъду?
– Машина жокъду да – андан.
– Малкъар тилде бериулени Баш редакциясыны машинасы уа къайдады?
– Ол машина бла бюгюн жолгъа Къабарты-Малкъар
радиону баш редактору Раиса Татуевна Лашинова чыкъгъанды жолгъа. Ангыладынгмы?
– Угъай, ангыламагъанма. Нек деп? Ким соргъанды
менден?
Элмырза мени хыликкя этип ышарды да, уллу ыразылыкъ бла:
– Ол, айхайда, бек жарсыулу иш окъуна болур, алай
алыкъа ол затха сени ыразылыгъынг арталлыда керек
тюйюлдю. Нек – аны кесинг да бек иги ангылай болурса.
Хау, ол да, мен да бек иги ангылай эдик, аны «неклигин». «Мен баш редакторма, сен а кимсе?» – дегенлиги эди Элмырзаны манга. Мен а Элмырза Лашиновагъа жалыннган этеди, анга ариу кёрюнюрге кюрешеди
деп, алай суна эдим. Раяны кишиси Тимур Анзорович
86
Лашинов бизни университетни тарых-филология факультетини таматасыды, Рая кеси – аты айтылгъан
журналист. Алайды да, аланы экисини да намыслары жюрюген, хар кимге да керек, белгили адамланы
араларында танышлары аз тюйюл эдиле. Аны эсге алсанг а, сора Раиса Татуевна бла да, Тимур Анзорович
бла да не къадар иги болгъанны, хайыры болмаса, бир
хатасы жокъ эди. Ишни алайчыгъын Элмырза угъай
эсенг, энди Темиржанов кеси окъуна ангылай башлагъанды, – Лашинова кеч къалса, энди ол, алгъынча,
аны къагъаргъа кюрешмейди, анда-санда летучкалада, жыйылыулада тапсызыракъ сёлешсе да, эслемеген
кибик этип къояды. Да не – Темиржановну жашы университетде окъуйду, къызы да жетип келеди, школну
бошай турады. Сора неге керекди бир бош затла ачып,
аллай адамла бла сууукъ болгъан?
– Мен бек иги ангылайма аны неклигин! – дедим мен,
кесими тыялмай. – Сен хар кимге да ариу кёрюнюрге
сюесе. Аллах, Аллах – кёрюн! Алай манга заран болма
ансы!
– Айып этме, бош затны юсюнден керексиз сёлешип
турургъа мени заманым жокъду, – деди Элмырза. Аны,
не аз да къызмай, сабыр сёлешгени сейир эди. Къой, Магомет, бош, магъанасыз зат ючюн къанынгы неге бузаса
дегенча, ол ышармыш да этип: – Кёремисе, мен алыкъа
къаллай бир бериуге къарап чыгъаргъа керекме.
Мен кетдим. Да не этерик эдим да, орам жашчыкъгъа
ушаш, аны жагъасына илинипми тохтарыкъ эдим?
Илиннген окъуна этсенг да – не магъана? Хар заманда
да, онг болгъан къадарда, ол ма былай, кесине керекли
адамланы араларында даражасын аз-аздан ёсдюре барлыкъды эм ол ишде анга киши да чырмау болаллыкъ
тюйюлдю. Дуния да алай этеди, ол а артыкъмыды?
Артыкъ-къыртыкъ да тюйюлдю, ол да къалгъан халкъчады. Мени кибик, къара халкъны адамына, уллу юйде
жууугъу-тенги болмагъан, къуллукъчулагъа тийишли
намыс-хурмет эте билмеген телилеге хар не да «бары
бир» болгъанлыкъгъа, Элмырза кибик, атасы неда ана
къарындашы къуллукълада айланнган адамла хар неге
да сакъ болургъа керекдиле, бютюнда уа огъарыда, бюгюннгю бийлени арасында жюрюген бир бирге болушууну эм хурмет этиуню адетлерин сакълауда. «Хар нени
да ангылагъан», «акъыллы», «иги жаш» болсанг – атлай-атлай барырса бийикден-бийикге, кесинги тенглерингден артха къалмай. Бек бийикге окъуна ёрлерге
боллукъса. Болалмасанг а – болалмадынг да къалдынг.
87
Элмырза къара халкъдан да тюйюлдю, тели да тюйюлдю – республиканы ич ишлерини министри болгъан заманында аны атасы кёплеге болушханды. Ала, аны атасы болушхан адамла, огъарыда кёпдюле, ала Элмырзаны
жанына тиерик тюйюлдюле, керек заманда ёргерекге
дагъыда бир атлам этерге онг берликдиле, алай хар не
да тап болур ючюн, ол кеси да телилик этмей жашаргъа
керекди. Сёз ючюн дегенде, ол бюгюн Раягъа машинаны бермей, угъай деп къойса, иш не бла бошаллыгъын
ким билсин? Ким билмесе да, Элмырза уа биледи. Экиюч жылдан дейик, Заманкулов пенсиягъа кетерикди
да? Кетерикди. Аны орунуна адам алыргъа керекди да?
Керекди. Кимни? Айхайда, ишни ким иги биле эсе да,
иги къураяллыкъ эсе да дерик болурла бир бирле. Ыхы,
ауузунгу кенгнге ачып тур! Мисиров кибик телиле алай
окъуна суна болурла, Элмырза уа бек иги биледи: кимни
салыргъа керек эсе да – аны саллыкъдыла. Салыныргъа
керек адамла уа алай аз тюйюлдюле. Алайды да, ыхы,
ахырысы, кимни салабыз да деген кюн жетип къалгъанда, Лашинованы юйюрюнде айтылгъан сёз ёргеде окъуна
эшитилип къалыргъа боллукъду. Алайды жашау дегенинг. Ол тели Мисиров а, харип, аны къайдан билсин?
Кёремисе сен аны – «ким соргъанды менден?» – деп.
Къайдан да жаратыла болурла дуниягъа быллай телиле,
тёгерекде бола тургъан ишлени кёралмагъан сокъурла,
жашаудан зат ангыламагъан манкъаула? Къачан эсе да
бирде комсомол уставны кёлден билгендиле да, энди уа
къычырадыла да айланадыла – жашау дегенни да бир
уллу комсомол жыйылыу сунуп. Кёлюнгде болгъанны
айт, жашау тюзлюгю ючюн кюреш, коммунизм къура!
Я Аллах, къалай харипдиле аллай адамла, ёмюрлери
жашлай – «комсомолчулай» ётген , жашауну магъанасындан тюк тенгли ангылаулары болмагъанла! Ол жылы
тенгизлени жагъаларында жашагъан, кюн сайын да тенгиз тюбюнде жаухар излей, зат да тапмай, юйлерине
къурулай къайтхан жарлылагъа нечик ушайдыла ала. Шёндюгю жашау тенгизинде ала излеген керти да «жаухар»
арталлыда къалмагъанын, бюгюн дунияны башын алдау
«жаухар» алгъанын ол жазыкъла биле да болмазла. Иш
былай-былайды, къоюгъуз, къыйналмагъыз керексизге,
ол сиз излеген зат энди табылмайды десенг а – къайда
къалгъын! Бир сёз бла айтханда – жазыкъла…
Тейри, биягъы Элмырзагъа илиннген болурма дейме. Керти окъуна, баш редактор мен кесим болмай, ол
болгъаны жаныма ишми тийген болур? Ансы бир зат да
болмагъанды да, быллай бир дыгалас этерча, бош – бюгюн
88
манга машина жетмей къалгъанды, алай а аз болмайды.
Керти айтама. Сора неге керекди да бола-бола туруучу,
магъанасыз затчыкъны юсюнде быллай бир къайгъы
этерге? Къуруда алай этип турсанг, тейри, дуния жарыгъын кёралмай окъуна айланырса – хар не да аман,
терс, къара кёрюнюп. Керти да алай болуп къалыр, сен
кесинг дунияны жарыкълыгъын, аламатлыгъын кёрюрге унамай, къарангыгъа, балчыкъгъа тюртюнюп турсанг! Керти айтама. Жаланда бир кюнню ичинде окъуна
биз къаллай бир терсликле, тапсыз затла кёребиз, да сора
ол: «Терсликни кёрдюнг эсе – ётюп кетме, тюзлюк ючюн
кюреш!» – деген жорукъгъа кертичи болабыз деп, ол
эслеген кемчиликлени, терсликлени тюзетебиз деп кюрешип башласакъ – юйюбюзге жеталмай да къалырбыз,
тейри! Алай тюйюлмюдю да? Ийнанмай эсегиз, жаланда
бир кюнчюк окъуна кёрчюгюз алай этип – терсликле,
законсузлукъла, осал затла бла кюрешип. Къыралны,
халкъны да сюйген, тюз ниетли адам эсегиз. Осал ниетле, къылыкъла, хар къайры да сугъулуп, хан-бий болуп
тохтагъандыла, мында уа ала болмазла, юйюнге, деген
жерингде иш да: докторла окъуна энди ауругъанлагъа
къарамай башлагъандыла, алгъадан окъуна саугъа этмесенг, Гиппократ ачыуланыр дегенден не аз да къоркъмай; устаз туугъан кюнюнде кеси окъутхан сабийлени
къолларындан багъалы саугъала алады, кеси уа, уялгъандан жерге кирип кетер орунуна, алай уллу ыразы да
болмай, ышаргъан кибик эте; улутхачы сюдю деменгили къыралыбызны атындан ол къыралны хазнасын тонагъан къуллукъчуну башына эркин этеди да, кеси уа не
тейри мени урур деп, не къырал къуллукъчу – прокурор
башымы тайдырыр деп, не аз да къоркъмайды; бир уллу,
бек уллу къуллукъчу да кеси эгечинден туугъан бир диммону сайлап, бир жарагъан жерге таматагъа салады, нек
этдинг алай а начас деп, аны киши да къуллугъундан
къыстамайды. Жашаяллыкъмыды адам аллай затланы
кёрмей, аладан хапар эшитмей? Угъай, жашаяллыкъ
тюйюлдю. Жашаргъа да болур, айыу куркасына киргенлей, тышына чыкъмай, юйюне неда дачасына сугъулуп
турса. Къайда къалай эсе билмейме, бизде уа, КъабартыМалкъарда, ол затланы эслемей, аладан хапары болмай,
бир киши бир кюн да жашаяллыкъ тюйюлдю. Кечгинлик, жашаяллыкъ кёреме – ол адам сабийчик эсе неда
сангырау эсе. Жыл саны жетген, эсли адамгъа уа аллай
онг не хазна болсун.
Болду, болду, болду! Бир затны да кёрюрге не эшитирге
сюймейме! Аллах жокъду дейди илму, алай эсе – мен да
89
Аллах тюйюлме, Аллах тюйюл эсем а, сау дунияда тюзлюк хорларча этерге мени да къолумдан келлик тюйюлдю. Илму жангыла эсе, Уллу да, Сыйлы да Аллах бар эсе
уа – сора кюрешсин ол кесини иши бла, кеси жаратхан
дунияда терсликни къурутсун да, ариу, тап, тюз низам
салсын. Адам дегенинг – ол дунияны кёз жилтиниди, андан акъыллы, андан ариу жер башында бир жан да жокъду
дейдиле. Мен а нек эсе да ол сёзлеге артыкъ уллу ийнанмайма. Адамла бир бирлерин къыргъанча, жер башында
жаныуарланы, къуртланы, къумурсхаланы, чибинлени,
жанлары болгъан башха затланы бир тюрлюсю окъуна
аллай бир къырамыды, ашаймыды кесин? Угъай, адам
улу этгенча, аллай кюйсюзлюк ишни жаныуарла окъуна
этмейдиле, чыпчыкъланы, къамажакъланы, къуртланы
айтмай окъуна къояйыкъ. Адамла къуру кеслерин къыргъан бла къалмай, жер башында зат къоймай, къырып,
малтап, жокъ этип, халек этип барадыла. Энди уа, аны
бла да тохтамай, адам улусу акъылындан шаша башлагъанды – атам, водород бомбала этип, жерни кюйдюрюрча
затла этип, аскерчиле бизни ахыбызны алып турадыла: ала
сюйген заманларында сау дунияны кюйдюрюп, чачдырып
къояргъа боллукъдула, сора ол заманда ол космонавтланы
сейирге къалдыргъан аламат ариу кёксюл топчукъ – бизни Жерибиз – Фаэтон кибик, кюн тёгерегинде «таш жол»
болуп къаллыкъды. Жер башында жаны болгъан хар зат
да эркин, тап жашаргъа сюеди. Адамла уа, дуния бла бир
тыйгъычла, жорукъла салып, кеслери кеслерин кишенлеп къойгъандыла: къайры сугъулсанг да – къырал чекле, законла, адетле; аны этме, мынга тийме, биреуленнге
жарайды, башхасына уа – угъай. Бек иги билим да, акъыл
да, керек да – ёлтюрюрге, кюйдюрюрге, болгъанны чач-тюк
этерге бурулуп! Кимди ол кюйсюз ишлени этип айланнган а?
Дунияда бек акъыллы, бек эсли жан – адам! Дунияда бек
осал ишлени бек уллу акъыл – адам акъыл эте эсе – сора
ол не тукъум акъылды да, телилик а сора неди деп сорлугъунг келеди. Не уллу хата да акъылдан чыгъа эсе – сора
неге керекди ол акъыл? Терслик да, хата да, не осал иш
да акъылдан чыгъа эселе – сора ол осал затланы хорлар
онг а бармыды? Адам улуну акъылы бир жерге жыйылып
турмайды да – ол не тау, не суу тюйюлдю, неда бир уллу
къала ичинде сакъланмайды. Алай болса эди, бир жерде
сакъланса эди, аны къатына, хата болмасын деп, адамланы къоймазгъа да боллукъ эди. Къайгъысыз, хатасыз,
тынч-ырахат жашасынла, къойла кибик деп. Алай тюйюлдю да – ишни башы андады. Адам улуну акъылы битеу
адамлагъа юлешинипди, хар ким кесини акъыл юлюшюн
90
биргесине – башында жюрютеди. Алайды да, хар адам да
акъыллыды, хаталыды. Да сора ким хорласын хатаны?
Адам? Неда бир къауум адам? Алай болса, адамланы бирлери башхаларын хорлайдыла. Бир хаталы къауум башха
хаталы къауумну хорлайды. Андан а не файда? Сора, жер
башында адам жашагъан къадарда, терслик да, хата да
къурурукъ тюйюлдюле.
Ким биледи, битеу да дунияны – аламны алып къарагъан заманда, Жерде адамны – асыры да акъыллы затны
жаратыу жангылыч ишге саналгъан эсе уа? Энди, ол
ишни тапсызлыгъын ангылагъандан сора, аламны биз
билмеген, ангыламагъан Эси энди ол жангылыч ишни
тюзетирге кюреше эсе уа – адамла бир бирлерин къырып
чыгъарча этип? Болмаса уа, Жерни окъуна чачдырып,
кюйдюрюп, жокъ этип. Алгъын ёлетден ёлген адамланы,
ауруу жайылмасын деп, бир кюйдюрюп тургъандыла,
аллайын – бизни Жерибизни да алам Эси тюзелмезлик
ауругъаннга санагъан эсе уа – ким билсин?
Да не – адамны акъыллыгъы не кесине, не Жерде жашагъан, ёсген затланы бирине да, хата болмаса, хайыр
бермегенди! Бу ишге бизни, адамчыкъланы кёзлери
бла угъай, андан – алам бийиклигинден-кенглигинден
Уллу Табийгъатны кёзю бла къарасанг. Лабораторияда
бир мияла адыр кибик, аламда бизни Жерибиз да аллай
бир зат эсе уа? Бизни, адам урлугъун, ары, Жерге, тамызып, энди уа къарап тура эселе уа – биз, кёпден-кёп
бола, кесибизни да, тёгерекни да къалай къыра, жута
бара эсек да. Сейир этип, къарап тура эселе – не чекге
дери барлыкъ болур адамны кюйсюзлюгю, жутлугъу
да деп. Баям, алай окъуна болур. Ансы некбиз да биз,
адамла, аллай бир аман, жут, микробла кибик, кесибизни уа керти да дуния сейирлик акъыллыла, эслиле
суна тургъанлай?..
Сиз да сейир затла кёреме, аланла, – несине тынгылап турасыз мени телисине доп-доп эте тургъаныма?
«Алан, Мисиров эсенг, ким эсенг да, Аллах бла тилейбиз – ишинге барчы, бара эсенг, башыбызда къазан
къайнатдынг!» – деп, нек айтмайсыз? Хо, хо, кетдим.
Алай, кертисин айтханда, мени бюгюн ишлеригим
келмейди – юйден окъуна жол кёллю болуп чыкъгъан
эдим да, энди уа. Хо, табарма бир иш – радиогъа хапар
хазырларыкъланы ашыкъдырайым, келир айгъа не
этеригими белгилейим. Бирда болмаса уа, «ишчи-элли
корреспондентле бла ишлерге» атланырма – алгъаракъда, была ишчи заманларында, не этедиле деп, СССР-ни
Къырал телерадиосундан бизге комиссия келгенде, биз
91
алай жазыучу эдик, суу боюнуна жууунургъа тебиресек.
Ма бюгюн да, тюшден сора, баям, манга да «ишчи-элли
корреспондентле бла ишни тирилтирге» атланыргъа
тюшерик болур – паркга барып, терекле салкъынында
шахмат ойнаргъа, неда, бир кесек айланып, жайыгъып,
юйге кетерге.
13
Тейри, керти окъуна, тюз къысып башлагъан болурла
дейме мени ырбыннга Президент да, эгечлерим да, Далхат да – жарамайды былай турургъа, юйде не жылыу,
не къудурет болмай, шуу деп, дейдиле. Ол аланы манга:
«Не заманнга дери турлукъса былай, къара кийгенлей,
эс жый да, дуниягъа да бир кёз ач, юйге да бир адам келтир – халкъгъа къошул!» – дегенликлериди.
Ким биледи, ала тюз окъуна болурла, алай къайдан
табылсын да аллай адам – юйге да жылыу салаллыкъ,
аны бла бирге уа Хызырны бла Индираны «кюйдюрмезча», анама, эгечлериме да келин болаллыкъ? Кесими
юсюмден айтхан да этмейме – манга зат да керек тюйюлдю, табарма мен бир амал, политикада айтылыучусуча,
«мамыр жашау» къураргъа, ким эсе да ол келлик тапхы
эди анам бла, сабийле бла къаугъасыз жашауну амалын
дейме ансы.
Алай амал табаргъа да сюймеген, къолундан да келген болуп чыкъса – ма ол заманда башланырыкъдыла
оюнла… Аллай «оюнла» уа – мен сау къадар – болмазгъа керекдиле. Алай эсе уа, ашыгъыргъа да жарамаз.
«Ашыкъгъан суу тенгизге жетмез. Ашыкъмагъан да
узакъгъа кетмез» дейдиле таулула. Ойнамай, тюзюн
айтсам а – керти окъуна да, ашыкъмай ашыгъыргъа
керек болур. Не десенг да, юйдегили болгъан – ол шахмат оюн тюйюлдю, шахмат ойнагъанда, тапсыз чыгъып,
бир магъаналы затынгы къытдырсанг, тилесенг, артха
къайтарыргъа да боллукъдула, хо, тап чыкъ, сагъыш
эт деп. Жашау дегенинг а «эслемей чыкъгъанма» деген
затлагъа арталлыда эс бурмайды, сенден къытханын артха къайтармайды. Бютюнда уа, ашыгъып, телилик этип
къытдырсанг. Ма аны себепли уа мен, тёгерекден-башдан эшитилген тырманчыкъланы, чалыннганчыкъланы,
къакъгъанчыкъланы да эшитмеген, уллу ангыламагъан
кибик этип, кесими хар кюнлюк ишлерим бла кюреше
береме – хо, кёрюрбюз, сабийле да бир кесек ёссюнле
дегенча…
92
Кесим а тёгерекге-башха бек тюрслеп къараргъа кюрешеме, алай зат эслеялмайма. Мен, бохчам да алай къалын болмай, базаргъа кеч келген адамгъа ушайма – учузуракъ багъасы бла манга жарагъан зат къалмагъанды,
игирек, багъаракъ затлагъа уа ахчам жетмейди, бир-бирле уа, аны эслеп, кеслерини саталмай тургъан жараусуз
затларын манга сугъуп кюрешедиле. Огъесе мен, къачан
эсе да бирде бай да, ёхтем да болгъан, энди уа байлыгъымы
тас этип, къуру ёхтемлигим бла къалып, алай кесим а, ол
затха алыкъа толу тюшюналмай, аллынча, асыры багъа,
иги затланы алыргъа кюреше болурмамы, бохчам къуру
болгъанын унутуп? Тейри, алай окъуна болур.
Бюгюн биз ючюбюз да эрттенликден окъуна бир иги
ишледик, аны хайырындан а, кёлюбюз да кётюрюлюп,
тюш азыкъгъа ойнай-кюле тебиредик.
Ашаргъа биз «Россия» къонакъ юйню ресторанына
жюрюучюбюз. Радиону тюз къатындады да. Кертиди,
шапа къызла бизни алай бек сюймеучюдюле – факъыра
интеллигентчикледен не файда тюшерикди? – алай не
этериксе: бу тийреде биз барырча башха жер жокъду.
Алгъа, ауузланыргъа биз ючюбюз да бирден барып тебиреген заманыбызда, ючюбюзден бирибиз тёлеучю эдик,
ким алгъа къармашса да. Алай бир кесекден Петро, мени
асыры да терк-терк тёлегеними эслеп, угъай, алай жарамайды, не кезиу-кезиу тёлейик, неда «ресторан-дипломат» байламлыкъланы юзебиз деп тохтагъандан сора,
энди алай этебиз – бирерибиз бирер ыйыкъ тёлейбиз. Бу
ыйыкъ – Азамат тёлеген ыйыкъ эди.
Биз эркин стол тапдыкъ да, олтурдукъ. Ноябрь байрамдан сора кюнле эдиле да, баям, ресторанда байрамдан
къалгъан бир затчыкъла болур эдиле – столда мандаринлери бла табакъ бар эди. Петрону Азаматны кёзлерине
бир ёзденлик эт, маржа, деген магъанада тирелип кюрешгенин эслеп турама, алай Азаматны кёзлери уа нек эсе
да стол тийресинден юркгендиле да, терезе башларында
жортуп айланнган болмаса, бери, бизге, къайтыр акъылда тюйюлдюле. Мен а «аууз суууму жута», мандаринледен кёзлерими айыралмай, аралып турама. Шапа къыз а
къайда эсе да жокъду. Петро, андан ары тёзалмай, алай
терен, жарсыулу кючсюндю алайда – шуёхуну жюрегин
угъай эсенг, шо Минги тауну бузларын окъуна эритир
дерча.
– Не къылыкълары болур бу шапа къызланы, – уялмагъанлай, адамланы алларына мандаринле салгъанлары? – деди мудах ауаз бла Петро? – Ала учуз болсала
эди – уллу салыр эдиле. Алайды да, Азамат?
93
– Ары къарагъыз! – дедим мен, бир сейирлик затха
аланы эслерин бура. Экиси да мен къарагъан жанына
къарасала – мени къолум, акъыртын, мандаринле таба
созулуп бара эди. Мен, не бек кюреше эсем да, къолуму
тыялмагъаным «баям» эди. Мен, юлдюр-бюлдюр этип
кюрешмей, Азаматны бетине къарадым да, болушун
ачыкъ айтып ийдим:
– Оллахий, мен айтханнга къарамайды!
Бусагъатдан Азаматны эшиги жабыллыгъына – табакъда мандаринле, мычымай, думп боллукъларына
энди ишеклик жокъ эди. Аны, баям, Азамат кеси да эслеген болур эди да – къайры барлыкъ эди? – ёзденлик
этди, мандаринледен бирин алды да:
– Не олтурасыз бошуна – ашай туругъуз, – деди.
– Жаным-тиним, Азамат, шуёхум, сен бизни аллай
бир эшекле сунма, сени къаллай ёзденлик-жигитлик этгенинги ангыламазча, – деди Петя ёхтем. Не десенг да,
Уллу Аллах кеси берген къырслыгъынгы да, жарлы журналистни къызгъанчлыгъын да бирден хорлагъан – ол бек
уллу жигитликди. Аны эсге ала, сени этген жигитлигинг
бла биз бютюнда бек ёхтемленебиз! Сау бол, шуёхум!
– Мен хар заманда да биле эдим бизни Азаматны
жюреги, Дон тюзлери кибик, кенг да, чомарт да болгъанын! – дедим мен да, ол манга бойсунургъа унамагъан
къолум сермеген уллу мандаринни къабугъун арта.
– Ашагъыз, ашагъыз – харам болсун! – деди Азамат
да. Андан ары тёзалмадыкъ – барыбыз да бирден кюлюп
ийдик. Кесибизни тыяргъа уа кюрешебиз – керти окъуна
да, Дон тюзлеринде тюйюлбюз, ресторан ичиндебиз да!
Бир кесек эс тапхандан сора, мен экинчи мандаринни
арытып, къапдым да, нёгерлерим таба аралып, «кючденбутдан» жутдум.
– Аллахха шукур – Уллу Аллах Азаматны къаргъышын къабыл кёрмегенди, ансы ол мандарин мени
тамагъымда къаллыкъ эди! – деп, мен къууанч хапар
билдирдим. – Алайды да, къалгъан мандаринле да халалдыла – аланы да ашаргъа боллукъду!
Алай бла, ойнай-кюле, ауузландыкъ. Шапа къыз
Азаматдан сегиз сом чакълы бир алды – табакъда мандаринле бир кило бола эдиле да, бирин ашасанг да, саулайы
ючюн тёлерге керек эди. Алай эсе уа деп, кете туруп,
Петя мандаринлени къалгъанларын да алгъан эди.
Ишге къайта туруп да, кабинетде да Петя бла мен,
къолубуздан келгенича, «ариу айтып», Азаматны
«тынчайтыргъа» кюреше эдик – жашауда аз къоранчла,
къыйынлыкъла болмайдыла, тёз, хомух болма деп. Тю-
94
зюн айтханда уа, айхайда, биз аны къозутургъа кюреше
эдик, алай ол, тёзюп, къозулмай эди.
– Хо, несине аллай бир мудах боласа, эшеги ёлген таулу кибик, ма – энтта бир мандаринчик аша да, кёлюнгю
чёкдюр. Бизни да артыкъ бек жаныма – алда алыкъа
сау ыйыкъ барды, тейри, факъыралыкъ жыяргъа жетдирирбиз, тынч турмасанг! – деди Петя столларыбызгъа
бирер мандарин сала.
– Ишигиз жокъду да, доп-доп эте айланасыз алай, къарайма да. Мен а алыкъа келир ыйыкъгъа план этип да
бермегенме, быланы да окъуп чыгъаргъа керекди, – деп,
Азамат столунда машинистка зарфха ургъан хапарыны
чапыракъларын кёргюзтдю.
Керти окъуна да ишлерге керек эди, бютюнда уа манга, нек дегенде 5-чи декабрьге дери, Конституцияны
кюнюне дери, алай кёп заман къалмагъан эди. Ол кюннге атагъан бериуюн Петя эте окъуна тура эди.
– Азамат, нохтабау этеме, Конституцияны кюнюне
аталгъан бериуде бир тынгылы сёз айтыргъа къартчыкъ
таба эсенг, – дедим мен.
– Нохтабауунгу башынга ур, Ташлы-Талада жашагъан бир къартчыкъны алайсыз да айтайым. Тейри,
къарт окъуна кёрюнмейди, хайт деген кишиди. Кеси
да Белоруссияда партизан болуп тургъанды, пулемётчик, ол аты айтылгъан Кузнецов бла бирге. Бюгюн да
партизан тенглери бла къагъыт жюрютюп турады. Жаратамыса?
– Жаратмай а. Кимди ол?
– Цаколаны Мустафа.
– Къалай – Цаколаны Мустафа?
– Ма алай. Не затха сейир этесе?
– Да ол бизни жууугъубуз болады да!
– Жууугъунг да бола эсе, сора шёндюге дери билмейми эдинг да аны партизан болгъанын?
– Билмегенме, тейри.
– Ол а – жууукъ! Сюе эсенг, аны юсюнден тынгылы
хапарчыкъ этип берейим бериуюнге.
– Бер! Аны юсюнден очерк жазаргъа уа беремисе манга эркинлик?
– Угъай, аппаны жаны. Аны юсюнден кесим тынгылы очерк жазарыкъма. Сюе эсенг – ол очеркни январь
айгъа сал. Угъай дей эсенг а – Ахмадиягъа береме.
Ахмадия бизде малкъар тилде литература бериулени
редактору эди. Тюзюн айтханда уа, редактору угъай,
къураучусу эди. Нек дегенде ол, харип, тауча юч-тёрт
сёзню бир бири ызындан окъуна тынгылы тагъалмау-
95
чуду, журналист болгъан угъай эсенг. Радиода быллай
къуллукъгъа ол къалай бла киргенини юсюнден кёп тюрлю хапарла жюрюй эдиле, алай тюзюн а, баям, киши да
биле болмаз эди. Бирле аны атасы аллын революционер
эди, Берияны заманында ажымлы жоюлгъан эди да, аны
бетинден жашына кеси сайлагъан ишни бергендиле дей
эдиле, башхала уа, хоу бирда, урушха дери аны бла бирге
театр институтда окъугъан биреулен шёндю Москвада
уллу къуллукъдады да, аны тилеги бла салгъандыла
дейдиле. Къалай алай да болсун, энди ол хапарлагъа
киши уллу эс бурмай эди – Ахмадия кеси, кишиге хатасы жетмеген, огъурлу, бир-бирде уа кюлкюлю окъуна
адам эди да, пенсиягъа хазырлана тургъан, анга ишни
билмейсе деп, тырман этген болмаучуду. Тырман этген
угъай эсенг, биз барыбыз да анга болушхан окъуна этебиз – гонорар ахчасын кёбюрек этип, пенсиясы мажалыракъ болурча. Ол бериулени былай хазырлаучу эди:
керек назмуланы бла жырланы сайлап, сора, кабинетден
чыгъып, аллына биринчи тюбеген таулу журналистни,
«желкесинден» тутуп, назмуланы бла жырланы орталарына эки-юч айтымдан «кёпюрле» ишлетиучю эди.
Ишибиз не кёп болса да, биз, таулу журналистле, Ахмадияны «къапханына» тюшсек, уллу «тыпырдап» кюрешмеучю эдик – аны айтханын этмей къойгъан, нек эсе
да ушагъысыз, къылыкъсыз ишге санала эди. Сабийни
къатында, анга бермей, конфет ашагъаннга, автобусда
кесине билет алып, къатында олтургъан къоншу къартны уа кёрмегенча этип къойгъаннга, арбазына кирген
жолоучугъа суусап бермей ийгеннге ушаш. Ма ол халда
хазырлаучу эди Ахмадия «литература-музыка радиокомпозицияла» деген бериулени, аллай бериулеге уа,
айтып къояйым, радиоочеркле деп баргъан, ишлеген
адамланы юслеринден жарагъан хапарлагъа берилгенден эсе да кёп ахча жазыла эди. Таулу корреспондентле
Ахмадиягъа ишлегенден хазна ычхынмаучу эдиле – не
аны радиокомпозицияларына биреуленни сёлешдирир
эдиле, хакъсыз, неда кеслерини атлары бла бир хапар
хазырлар эдиле. Къалай алай да болсун, радиону малкъар тилде литература бериулерини редакциясы 1975
жылгъа жетишимли жууукълаша бара эди. Ол жылдан
башлап, редакция, битеу да дунияны сейирсиндирирча,
алай айнып тебиреригине кишини да ишеклиги жокъ
эди – ол жыл Ахмадия пенсиягъа чыгъарыкъды да, редакциягъа ишни эбин билген тынгылы журналист келликди. Азамат а, жазыучу къадарында, айхайда, аны
орунуна кеси барлыгъына толу ийнанып, ол редакция-
96
да алгъадан окъуна бегинирге итине эди, аны юсю бла
игирек да, кёбюрек да бериуле хазырларгъа кюреше.
Цаколаны Мустафаны юсюнден радиоочеркни да ол, мен
алмасам, Ахмадияны редакциясына берирге хазырды.
Кесини редакциясы бла – промышленность бериулени
редакциясы бла аллай радиоочеркни берирге онг жокъду
да.
– Хо, очеркинги да бер, – дедим, мени редакциямы
кеси адамларыбызгъа берилирге боллукъ ахчасыны азлыгъына да къарамай.
Азаматха бир 35–40 сом жазсам, сора кесибизникилеге берирча жаланда 60 сом чакълы бир къаллыкъды.
Корреспондентледен бири «сугъулмаса», ол ахчаны кесим алыргъа боллукъма, эки бериу хазырлап. Болады ол
да, бизден алгъан сомчукъларынг бла, не бек кюрешсенг
да, бай боллукъ тюйюлсе. Арменияны радиосу «Адам
къуруда иш хакъы бла тап жашаргъа боллукъмуду?» деген соруугъа: «Билмейбиз, ол ишни биз кеси башыбызда
сынап кёрмегенбиз!» – деп, бошундан айтхан болмаз.
– Унутуп къойма, атын айтырса – мен январь айгъа
сени радиоочеркинги салама, – дедим Азаматха.
– Хо, айтырма. «Айтхылыкъ Кузнецов бла бирге».
Жарарыкъмыды?
– Жарарыкъды. Андан иги ат табалмасанг. Асыры
махтана иш болурмусуз демесинле. Сагъыш эт.
– Хо. Кёрюрбюз. Тийме энди манга – ишим кёпдю!..
Къуру кесим къалгъанда, мен Таукенланы Зайнафны
излерге кёллендим. Асият, анамы эгечинден туугъан,
мени ол къыз бла танышдырыргъа кюрешгенли, сау
жыл окъуна бола келеди. Зайнаф Асиятны кишиси Сабанчыланы Азнауургъа жууукъ жете эди. Аш-азыкъ
промышленность жаны бла Одессада институтну бошагъандан сора, Зайнаф «Кёгетпром» трестни производство
бёлюмюнде ишлеген хапары бар эди. Не айтыр кереклиси барды, аны бла танышама десем, миллион сылтау
табаргъа боллукъ эдим, алай нек эсе да ол ишге мени
жюрегим тартмай эди. Да нек болуб’а – ол, Асият айтханча, эсли да, жарыкъ кёллю да, намыслы да – къысхасы, дуния сейирлик къыз эсе, сора ол мени, эки сабий
бла къалгъан кишини, башынамы урады, кесине тенгши
бир хан жашха бармай? Алай тюйюл эсе уа – ол манга
неге керекди? Жолукъсакъ, Асият бек алгъа: «Танышдынгмы Зайнаф бла?»– деп, сорур. Мен а: «Шёндю бизде
болгъан халаботну сен сорма, заманым жокъду. Энди
бу айда танышырма», – деучюме. Алай нек эсе да Зай-
97
наф бла танышыргъа бирда кёлюм бармай эди. Тюзюн
айтсам а – билимли тиширыуладан къоркъгъан этеме.
Мен алай сунама – билим алыргъа къадала, къызла гузабалыкъ дуниягъа батылып, башларын къызгъа, тиширыугъа да керек болмагъан затла бла хайран этип,
алай эсе уа, кеслерини жумушакъ, ариу, таза ниетлерин,
къылыкъларын унута, сюйдюмлю сыфатларын мутхуз
эте бара болурламы деп. Къысхасы, бийик билим алыр
ючюн, къазауатха кирип, къызла, не къыйынлыкъланы
да хорлап, диплом алып чыгъадыла, алай беш-алты жылны ичинде баргъан ол къазауатда-сермешде аланы кёбюсю
кеслерини бек иги затларындан айырыладыла – энди ала,
инженерле, экономистле, юристле, устазла, юйде, ишде
да жумушакълыкъны, жарашыулукъну орунуна алчылыкъны излеп, жашагъан, ишлеген жерлерине тынгсызлыкъ сала башлай болурламы деп къоркъама.
Ким биледи, ол тукъум сагъыш этген – бош телилик
окъуна болур, алай не этериксе, аллай акъылла башынга
сугъулуп тохтасала?
Хо, Асиятха отчёт этер ючюн окъуна, Зайнаф бла
танышып бир кёрейим. Сёлешеме. «Бусагъат чакъырайыкъ, къоншу кабинетге чыкъгъанды», – дедиле. Сакълайма.
– Алло! Тынгылайма! – деген базыгъыракъ ауаз эшитиледи бир кесекден. «Кишиге ушаш бир зат болур», – деп
келеди нек эсе да кёлюме.
– Кюн ахшы болсун, Зайнаф Исхаковна! Мен радиодан сёлешеме. Магомет Мисиров. Сау бол. Конституцияны кюнюне атап, бериу хазырлай тура эдик да, сен да
эки-юч сёз айтсанг эди деп сёлеше эдим.
– Оу кюнюм! Мен къоркъгъан этеме, сёлешаллыкъ
тюйюлме! – дейди.
– Къоркъуб’а бирда! Кесинги, нёгерлеринги юслеринден бир-эки сёз айталмаймыса? Эки-юч минутха – андан
кёп керек тюйюлдю.
– Таучамы? – Алай хар заманда да асыры «культурныйле», кеслерини ана тиллерин алай уллу кюсемей,
унута баргъанла соруучудула да, манга андан бек бир
зат да ачыу тиймейди. Алай айтыучуланы мен да уллу
къысып кюрешмеучюме – хо сора деп, сёлешдирмей
къоюучума. Алай бу жол а…
– Тауча. Сора не эди да? Мен къытайча сёлеш демейме
да. Таулу къыз тюйюлмюсе да сен?
– Алай иги таулу къыз болмам, кеси тилибизден
къоркъа эсем, – деди. – Хо, кёрейик, болаллыкъ эсем.
Мен не этерге керекме?
7 Хучиналаны Мухаммет
98
– Зат да угъай. Сюе эсенг – мен сизге барайым да, анда
сёлешгенинги магнитофоннга жазайым да алайым.
– Угъай, угъай! Мында, халкъ ичинде, бедишлик болургъа сюймейме, андан эсе мен сизге барайым.
– Бек ахшы, – дедим мен. – Къачан келаллыкъса – бюгюн, тамбла?
– Тамбла мен Прохладныйге кетерикме, командировкагъа. Бюгюн ишден сора, сагъат алтыдан сора, жарарыкъ тюйюлмюдю?
– Жарайды, нек жарамайды.
– Бир зат жазаргъамы керекди?
– Сюе эсенг – жаз.
– Зат эшитилмейди. Ангыладым.
– Сюе эсенг – орусча жаз, мен таучагъа кёчюрюрме.
Кесинги, юйюрюгюзню, тенглеринги юслеринден, къалайды аланы къадарлары деп, ма алай…
– Ахшы.
– Радиону Юйю къайда болгъанын билесе да … Эшик
сакълагъан адамгъа: «Мисиров чакъыргъанды, анга барама», – дерсе. 22-чи кабинет, экинчи этаж.
Алай бла, бирда болмаса да, Асиятны «жумушун»
толтурдум. Бир кёрейик аны дуния сейирлик къызын да.
Асият мени юсюмден къызгъа сездирген иш этген эсе,
радио да аны бла танышыргъа сылтау болгъанын Зайнаф
бек уста билип тура эсе уа? Не этейим да – билсин! Мен
аны сёлешдиреме, иш аны бла битеди да къалады. Андан
сора, таулула айтыучулай, бир Аллах айтхан болур.
14
Къабакъ эшиклени сакълагъан къалауур бир тиширыу келгенди, жиберейимми деп сёлешди. Ол, айхайда,
Зайнаф эди.
Эшик ачылды да, Таукенланы къызы Зайнаф кирди. Да жокъ эди хатасы. Дуния сейирлик ариукачыкъ
тюйюл эсе да, кёлюнг къачарча уа тюйюл эди. Алай кёзлери уа бир сейирликле – марал кёзле, аллай кёзледиле
литература таурухлада айтылгъан, кёп да жигитлени
эшиклерин жапханла, тенгиз кибик, бир марда билмеген, къыйыры-чеги болмагъан сюймекликни къозгъаучула! Къалгъаны уа – башха къызла кибик, бир кесек
ёсюмлюрек, добар санлыракъ окъуна болурму дерча…
– Мисирланы Магомет сизсиз да?
– Хау. Кел, пальтонгу тешейик, – деп, мен къызны
къатына атладым.
99
Адамны пальтосун тешерге неда киерге болушхандан
сюймеген ишим жокъду: тиширыугъа, къартха-къарыусузгъа болушлукъду, ёзденликди деп, бу ишни алайчыгъын ангылаялмай тургъанлыгъыммы болур – ким
билсин?
– Сау болугъуз – мен кесим, – деди Зайнаф.
Алай арталлыда аралып тургъан ушагъысыз эди да,
пальтону аны къолундан алып такъдым.
Сейир тюйюлмюдю – пальтосун тешгенлей, къыз
башха тюрлю кёрюнюп къалды: энди ол алгъындан эсе
тап, кеси да былай сюйдюмлюрек болуп. Энди къыз добар санлы да, бийик да кёрюнмей эди.
– Олтур. Бир зат иш хазырлагъанмыса? – дедим да,
ауазымда къуру сууукъ ёзденликден сора да адамгъа
тийишли жылыу окъуна эследим.
– Тауча болалмагъанма. Орусча бир затла тырнаргъа кюрешгенме, жарарыкъ эсе, – деп, ол къол хуржунчугъундан эки бюкленнген къагъытны, чыгъарып, манга узатды.
– Жарамай а, нек жарамай эди, – деп, къагъытны
алып, окъуп башладым.
Ол манга къарап тургъанын сезе эдим да, аны себепли,
башымы кётюрмей, ашыкъмай окъуйма – къарама къой,
кёрме къой. Ким биледи, бериуге аны къошулгъаны биз
бир бирибиз бла танышыр ючюн сылтау болгъанындан
хапары бар эсе – сора «таныма» къой, къарамай къой.
– Былайда бир кесекчик оздургъан эте болурмуса,
ансы тапды, – дедим мен бир кесекден.
– Къалайда?
– Сен айтыудан, Октябрь революциягъа дери таулула,
башларын жарлылыкъ бла жахиллик басып, кёзлерин
ачып, кюнню жарыгъын кёралмай, алай жашагъандыла, окъуй-жаза да билмей…
– Да бизни алимлерибиз хар заманда да алай жазадыла да, къуллукъчуларыбыз да алай айтадыла…
– Да алай эсе, сора къайдан чыкъгъандыла Кязим,
Абайланы Солтанбек бла Ханифа, Шаханланы Абай,
Орусбийланы Исмайыл, аны жашлары Сафар-Алий бла
Науруз? Неда бизни дуния сейирлик нарт таурухларыбыз, жырларыбыз, тепсеулерибиз? Тиширыуланы да
къалай болмагъанды жашауларында бир къууанч, жарыкъ кюнлери?
– Да алимле…
– Алимле да, къуллукъчула да сюйгенлеринлей
айтсынла, жазсынла. Ол аланы ишлериди. Ала совет
къыралгъа, совет властьха не къадар ариу айтып, сиз
100
болгъунчу, биз не жашау, не кюн кёрмегенбиз деп, уллу
къуллукъчула, уллу алимле болургъа, хар не кереклерин да табып, тынч-ырахат жашаргъа сюедиле. Санга
уа неге керекди, кеси халкъынга аманла айтып, аны намысын-даражасын тюшюрген? Халкъны культурасы
болмагъанды дерге жарамайды. Бизде таулу тиширыуну
адамгъа санамагъандыла, ол къул-шапа болуп тургъанды ансы, анга жукъ да жетмегенди деген хапарла – бош
хапарладыла, ётюрюкдюле. Жамауат ишге аланы къоймагъандыла дейдиле. Башха халкъланы тиширыулары уа,
бирда, къыраллагъа оноу этип айлана болур эдиле – хар
жерде да алай эди: тиширыу тиширыу ишни эте эди, эр
киши – эр киши ишни.
– Малгъа тенг этип, къызны сатып, кеси сюймеген
адамгъа берип ийген а аны адамлыкъ даражасын тюшюрмейми эди да?
Мен не бек кюрешсем да, жылла бла жыйылгъан
«илму» хазнасын Зайнаф алай терк быргъап иерик
тюйюл эди. Тюзюн айтханда, нек этерге къалгъанды да
ол алай? Къайда эсе да, къыралны бир къыйыр этегинде ишлеген бир журналист кибикчик аз доп-доп этмез,
кесин бир акъыллы, билимли да сунуп. Тюз алай акъыл
этсе да Зайнаф, аны уллу терслиги жокъ эди…
– Ким асламыракъ къалын тутдурса – анга берип ие
эдиле, алай тюйюлмю эди да? – дей эди къыз. – Ол кеси
уа биреуню сюемиди, сюймеймиди – аны бла кишини да
иши жокъ. Шёндю уа ким алай этерге базынырыкъды,
бир бирлерин сюйген жашха бла къызгъа ким чырмау
боллукъду?
– Ой, аллайла, къоркъма сен, бюгюн да табыладыла.
Биз суннганча, жашауда хар не да алай ариу да, иги да,
тап да тюйюлдю. Тюзюн айтсагъ’а, революциягъа дери
болсун, шёндю болсун, некях этгенде, хар заманда да
соруп болгъандыла къызны да, жашны да ыразылыкъларын. Алай эсе уа, не заманда да къыз сюймеген жашына бармай тохтаргъа боллукъ эди. Аз болмагъандыла
аллай къызла. Алайды да, бурун заманда да, шёндю
да сатылыргъа сюйген къызла сатыладыла, ансы дау
бла, кюч бла аланы киши да эрге бермегенди хазна.
Алгъын къалыннга мал берип болгъандыла, энди уа
ахча бередиле – олду башхалыкъ. Айтчы бир кёзбаусуз бюгюн а, къалын берилмей, берне этилмей, кёпмю
боладыла тойла?
Зайнаф, ышарып, инбашларын къысды.
– Мен а айтайым: беш-алты той – къалын берилип,
берне этилип, бири уа – алыу-бериу болмай. Алай эсе, сен
101
айтханнге кёре, бюгюн да беш-алты къыз, малгъа тенг
этилип, сатылгъан этедиле, кеси ыразылыгъы бла уа,
сюйюп, жаланда бири барады эрге. Ол алай тюйюлдю да!
Къалын, берне дегенинг, ала бош, эрттеден келе келген,
не кюреше эсек да, биз аланы къоялмагъан адетледиле.
Андан сора зат да угъай.
Мен, стол артындан туруп, шкафдан тёрт-беш омакъ
журнал чыгъардым да, къызны аллына салдым.
– Сен былагъа къарай тур, мен а сени жазгъанынгы
терк окъуна таучагъа кёчюрейим.
Мен жериме олтурдум да, ишими башладым. Ол а,
чуу этмей, олтуруп, журналлагъа къарай эди.
– Сиз а не заманда бошайсыз ишигизни? – деп, шош
сорду бир кесекден.
– Бешде, – дедим, ишимден айырылмай.
– Кеч келсегиз, сизге урушмаймыдыла юйде? – деп,
иги кесек да тёзюп, биягъы сёлешди къыз.
– Ким урушурукъду да?
– Юйдегигиз, не билейим…
Сора, къарайма да, Асият мынга зат айтхан болмаз.
Огъесе, бош алай, билмеген кибик этгенлигими болур?
– Ол жокъ эсе уа?
– Сора сиз шёндюге дери къатын алмаймы турасыз?
«Къарт теке» деб’а нек къошхан болмаз?
– Юйдегили эдим, алай… Юч жыл мындан алда, машина уруп… Терскъолда…
– Жаннетли болсун. Айып этмегиз, мен билмегенме
да… – деп, биягъы журналлагъа къарап башлады.
– Сау бол, сизге Аллах ачыу иш сынатмасын, – деп,
мен да ишими бардыра бердим.
– Сора шёндю къуру кесигизми жашайсыз? – деди
Зайнаф, игида кесек заман озгъандан сора, тёзалмай.
– Угъай. Биз бешеулен болабыз, – дедим мен, башымы кётюрмей, жаза тургъанлай. Ичимден а: не сагъыш
эте болур шёндю Зайнаф деп. Ол, харип, дуния сейирлик
журналист жашны бир кёрейим деп, ким биледи, бир
умут бла къууулуп келгенди, мында уа, чачына да акъ
кирген, «бешеулени» бла да бир кишичик олтурады, допдоп эте, кесин бир билимли, акъыллы да сунуп! Шёндю
уа, тейри, бек мудах олтура болур! Хо, къайгъырмаз,
этеклерин кётюрмей, суугъа кирди эсе – чабып келди
эсе, – этеклерин суу этгенликге – мени бериуюмде сёлешгенликге, – анга бир зат да боллукъ тюйюлдю…
– Къыйнала болурсуз тёрт сабий бла, алыкъа ала кеслери да гитчечикле болурла?
102
Аны уа, тейри, дуния сейирлик бир жашны кёреме
деп, чабып келген къыз угъай, биреуню къыйынлыкъгъа
тюшюп тургъанын кёрген адам жарсып сора эди. Мен да,
ичимден кюлгенни къоюп, адамча жууап этдим:
– Хоу бирда – къыйын тюйюлдю. Гитчеле эки боладыла – Хызыр бла Индира. Алай энди бек гитчеле да
тюйюлдюле – школгъа барып тебирегендиле. Хызыр
быйыл, Индира уа – келир жыл.
– Къалгъан экиси уа таматаракъ класслада болурла?
– Угъай. Аминат тёртюнчю классдан ары баралмагъанды, онгу да жокъ эди, Фатимат а школгъа арталлыда жюрюмегенди, – дедим мен, биягъы ичимден кюле.
Да не – мен ётюрюк айтмай эдим да: Фатимат – Аммака, кеппе-кертиди – школгъа бир кюн да бармагъанды,
Аминат да тёртюнчюню бошагъандан сора, окъумагъанды, Джамбулда, интернатда туруп, алай окъургъа керек
эди да, ол а барыргъа унамагъан эди.
– Сейир-аламат! – деди Зайнаф. – Сиз кесигиз, окъууу болгъан адам, журналист, сабийлеригиз а – бирлери
окъургъа унамай, бирлери уа школгъа арталлыда бармай.
– Кимди аны санга айтхан – мени сабийлерим окъургъа унамайдыла деп? – Мен къызгъа къарадым, ким
биледи, халы тюрленнген иш этерик болурму, огъесе
«буруну салыннганлаймы» къаллыкъ болур деп.
– Да сиз кесигиз айтхан эдигиз да! – деп, ол керти
окъуна да бир кесек абызырады.
– Мен Фатимат школгъа жюрюмегенди дегенме.
Алайды, Фатимат мени анамды, ол жюрюмегенди школгъа. Аминат а – тамата эгечимди.
«Бешеуленни» хапары башын хайран этген Зайнаф,
манга къарап, иги кесек заманны турду да, сора, эки
къолу бла да бетин жабып, столгъа къапланып, кюлюп
ийди.
– Неге кюлесе? – дедим мен, ышарып.
– Айып этмегиз, Аллахчю, – деди ол. – Мен аламат
прокурор боллукъ эдим да?
– Малкъар тилде, хурмет этип, «сиз» деген адет жокъду. Аны бизни алимлерибиз къурап кюрешедиле. Сен
бир адамгъа айланып сёлеше эсенг, «кел», «бер» дерге
керекди, ансы «келигиз», «беригиз» деген тапсызды.
– Нек болмазгъа къалгъанды да бизни тилде хурмет
этген форма? – деп, Зайнаф ол ишге ыразы болмагъанын
билдирди.
– Неге керекди да кёзбаулукъ? Къургъакъ сёз бла
103
хурмет этгенден эсе, иш бла хурмет этилсе – иги тюйюлмюдю? Автобусда олтуруп тургъан къызла бир-бирде:
«Айыу кибик, мени юсюме нек аууп турасыз? Арлакъ
ёталмаймысыз?» – деп, къатында сюелген абадан адамгъа
тырман этиучюдюле. Андан эсе, жерлеринден туруп:
«Кел бери, аппа, олтургъан эт», – деселе – иги тюйюлмюдю? Неда тюкен аллында: «Аминат Ахматовна, сиз
Розаны ызындан боллукъсуз», – деп, хурмет этгенден
эсе: «Кюнюнг ахшы болсун, Аминат! Кел, кел, сен бизге къарама, алгъа ёт да, аллыгъынгы ал!» – деп хурмет
этген иги тюйюлмюдю?
– Сенден игида тамата, танымагъан адамынг болса
уа?
– Хо, хо – даулашмайыкъ – болсун бизде да хурмет
этген форма. Къарачыгъыз бери, Зайнаф Исхаковна,
былай сёлешсегиз жарармы? – деп, мен анга къагъытла
узатдым.
Ол, алып, окъуп тебиреди, мен а, анга чырмау болмайым деп, терезе аллына барып, орамгъа къарап тохтадым.
– Мен жазгъанны чыгъаралмасанг – айтырса.
– Чыгъаралама, – деп, ол биягъы окъургъа къалды.
– Дагъыда бир-эки кере окъу, окъугъанынг билинмезча. Ансы бизге урушхан этедиле – сиз адамланы эркин сёлеширге нек къоймайсыз, неге сугъуп кюрешесиз
былагъа кесигиз жазгъан къагъытланы деп.
– Мен тауча хазна болалмам деген эдим да – къоярмы
эдик?
– Къайгъырмаз, окъугъанынгы эслеген окъуна этселе да – бу жолдан сора алай эте турмам деп, кечгинлик
тилерме.
Шош турабыз. Ол ичинден окъуй болур.
– Окъудум.
Мен столума къайтдым да, магнитофонну чыгъарып,
жазаргъа хазырландым. Зайнаф а сагъатына къарады.
– Ой, ой, ой! Кеч къалып къалдыкъ да!
– Бусагъат жазайыкъ да – болду. Ансы мени хатамдан тюйюшсегиз, мени жаханимге сугъуп башларла,
тейри, ары жете баргъанлай.
– Айып этмегиз ансы, биз да ючеулен болабыз!
Энди уа, абызырап, ауузуму ачып, мен къалдым: кёрмейсе ол Асиятны манга этгенин – муну эрде болгъанын да, эки сабий да барын манга алгъадан нек айтхан
болмаз? Аны да эки сабийи, муну да эки сабийи – баш
аурутмай, ариу, тап жашасынла да къалсынла деген болур. Тейри…
104
– Ючеулен эсегиз а – бютюнда, – дерге кюрешдим
мен сансыз ауаз бла, халымы сездирмез ючюн, созмай,
бир зат айтыргъа керек эди да, бу хапары бла ол мени
«ёлтюрюп» къойгъан сунмаз ючюн.
– Мен анамы эгечинде турама. Ол эри бла къуру кеслеридиле. Ала алыкъа алай къарт да тюйюлдюле, манга
тырман этмейдиле.
Кёрмейсе мен телини! Айтхан эди да Асият – институтну бошап келгенли, жыл да болмайды, шахарда ишде
тохтап, анасыны эгечинде жашайды деп. Мен а…
– Кет, кет – мен а, – дедим, керти окъуна да эс жыйып.
– Угъай, угъай! Кеч къаллыгъымы алагъа билдирмегенме. Теркирек жазайыкъ. Сёлеширге боллукъмуду?
– Болмай а.
– Манга уруша турамысыз? – деп сорду ол, телефон бла
сёлешип. – Къайгъы этмегиз, тас да болмагъанма, къачыргъан да этмегендиле алыкъа – бир кесекден келликме.
Угъай, угъай, – кесим ала барырма. Хо, хо. – Сора, телефон бла сёлешип бошап: – Башлайыкъмы? – деп сорду.
– Башлайыкъ, – деп, мен микрофонну аны аллына
тап орнатдым да, окъу деп, белги бердим. Угъай, ол,
мен суннганча, къыкъ-мыкъ этип, кюрешмей эди, тап
окъуй эди.
– «… Мен кесими ахлуларымы, тенглерими юслеринден айтайым.
Атам бла анам юйдедиле. Тамата къарындашым
Барасбий Къашхатауда къурулушчу болуп ишлейди.
Гитче эгечим Халиймат врачды, Азнор аскердеди. Тамата эгечлерим Лиза бла Аслижан да ишлеген этедиле.
Алайды да, бизни атабыз бла анабыз бир затдан керекли
болмайдыла. Алай къырал да аланы сансыз этип къоймагъанды – ала экиси да пенсия аладыла.
Мени тенглерими къадарлары да бизни къыралда хар
адамны да окъургъа, сюйген жеринде ишлерге да, насыплы жашаргъа да онгу болгъанына шагъатдыла. Мени
бла бирге школну онсегиз адам бошагъан эди. Аладан
сегизиси бийик билим алгъандыла. Атабийланы Галина,
ГИТИС-ни бошап, шёндю кеси республикабызны орус
театрында артистка болуп ишлейди. Намысы жюрюйдю,
аты айтыла башлагъанды, аламат артисткады деп. Къумукъланы Магомет Орджоникидзеде тау-металлургия
институтну бошап, бюгюнледе Тырныауузда ишлейди.
Аллахбердиланы Ахмат агрономду, Цораланы Фатима – устазды. Башха жашла бла къызла да жашауда
кеслерини жерлерин тапхандыла.
Къыралыбызны хар къайда да жаш тёлюсюню къа-
105
дары бизни классны жашларыны бла къызларыны къадарларына ушайды. Ма аны себепли мен бюгюн таза жюрегимден алай айтама: «Къолларына сауут алып, Совет
къыралны эркинлигин сакълагъан, алай бла уа, бизге
бу къууанчлы жашауну келтирген таматаларыбыз кёп
жылланы сау-саламат жашасынла! Мындан сора да кёп
болсун къууанч, байрам кюнлери!»
Окъуп бошап, болалдыкъмы деп, манга къарап тохтады.
– Бек тап болургъа керекди, – дедим мен. Тынгылагъан этейик, ансы жазылмай къалыр да.
– Тынгыладыкъ. Тап жазылып эди.
– Бек тапды, – дедим.
– Аллахха шукур! – деди Зайнаф, мен аны сёлешгенин «Репортёргъа» жазып алгъандан сора.
– Насыплы! – дедим мен.
– Ким?
– Кимни иши тынгылы болса да – Аллахха шукур
этедиле!
– Охо, энди сау къалыгъыз! Мен кетдим.
– Бек ашыкъмай эсенг, бирге чыгъа барайыкъ, – дедим, пальтосун бере.
– Сиз да ёргеми барлыкъсыз?
Хау, биз да ёрге барлыкъбыз, – дедим, магнитофонну
жыйышдырып, стол ичине салып, андан а «Азаматны»
мандаринин чыгъара.
– Неге кюлесиз, кесигиз айтхан эдигиз да, – хо, болсун бизде да хурмет форма деп.
– Айтхан эсем, айтхан болурма, – дедим да, мандаринни анга узатдым. – Айып этмегиз, Зайнаф Исхакъовна, – юйге къонакъ болсагъыз, игирек сыйлар эдик. Бери
къонакъгъа келгенлени уа биз къуру мандаринле бла
сыйлайбыз.
– Сау болугъуз, мен…
– Мандарин ашамаучумусуз?
– Ашаучума.
– Сора ал. Бу сениди. Айтама да, бизге келгенлени
барына да бирер мандарин бериледи. Алайды тёре. Алмасанг, сени мандарининги мен кесим къабып тойгъан
сунарыкъдыла.
– Сора, бирда болмай эсе, эки этейик, – деп, мандаринни алды да, арытып, жартысын манга узатды. Хар
ким кесине жетгенни, кёпге соза турмай, жутуп ийди.
Биз, радиону Юйюнден чыгъып, проспект бла ёрге
тебиредик. Сууукъ желчик, зыбыр-зыбыр бла бир болуп,
не къадар кюрешип кёрдю эсе да, къоркъуталмады, жун-
106
чуталмады – биз, керти окъуна да, бир уллу байрамны
аллындача, жарыкъ кёллю, ахшы умутлу эдик…
15
Жангы жылны байрамы бошалып, ишге чыкъгъан
биринчи кюнюмде окъуна Зайнафдан открыткачыкъ
алгъан эдим. Баям, декабрьни ахыр кюнлеринде ийген
болур эди да, жангы жылгъа жеталмай къалгъан эди.
Ол не дегенлиги болур аны? Бош, эрикгенден не этерге билмей, таныш адамларындан бирине (аны Нальчикде танышлары уа алыкъа, баям, кёп болмазла) хурмет
кибик этгенлигими болур, Жангы жыл бла байламлы?
Огъесе бир башха затмы? Алай «бир башха зат» болмазгъа керекди да – мен андан, бирда болмай эсе, тогъуз-он
жылгъа да таматама, эки сабийим да барды, андан сора
да, биреуленни «кече тынчлыгъын алырча», алай ушагъылы жан тюйюл эдим да. Ол угъай эсенг, киши да эс
бурмазча, бир къуртмиш алма окъунама. Да сора не керекди да анга – къартчыкъны къозутхан кибик этип, не
этерик болур деп, ойнарыкъчыгъымы келгенди? Огъесе,
эрикгенден, башха амал тапмай, мени бла жубана турургъамы умут эте болур, бир дуния сейирлик «бий» жашха
жолукъгъунчу? Тюзюн айтханда, не ишим барды мени
аны не акъыл этгени бла – ол манга «алай бир турчу»
дей эсе, мен, тохтап, «не этесе?» деп сорургъа керекме
да. Андан сора уа боллугъу болсун.
Сёлешеме. Телефонну бир киши алады. Таукенованы
телефоннга чакъырсагъыз эди деп тилейме. Чакъырадыла. Ким биледи, нёгерлеринден уялгъан иш этмесин
деп, тауча сёлешеме – къатында таулу адам а не хазна
болсун.
– Кюн ахшы болсун, Зайнаф! Жангы жылынг да къууанч бла келсин!
– Сени да къууанчлы болсун Жангы жылынг! Сау
бол!
– Бу жыл битеу этген муратларынг толгъан жыл болсун! Хар не жаны бла да огъурлу жыл болсун!
– Сау бол! Барыбызгъа да болсун!
– Хы, да энди уа, сыйгъа тюшген эсем, сал тазир,
не да этейим. Не къыйынлыкъ сынатсанг да – тёзерге
кюреширме!
– Ол дегенинг?
– Къалай ол дегенинг?! Ёзден, джентльмен адетге
кёре да, мен, шо аны ючюн суугъа секирирге, ёртеннге
107
кирирге керек эсе да, хар не да этип, сен Жангы жылгъа,
кёлюнг-бетинг да жарып, ойнап-кюлюп тюберча этерге
керек эдим! Ким биледи, баям, ол иш мени къолумдан
келген да этмез эди, алай…
– Сора мен санга тазир салыргъа боллукъма да? –
Баям, ол, ышаргъанчыкъ да эте, бир хыйла акъыл ойлай
тура окъуна болур эди.
– Сени манга саллыкъ тазиринг мени къыйнагъан
угъай, башыма тюшген бедишликден къутулургъа
онг табылгъаныны байрамы боллукъду! – Я Аллах, не
тукъум хыликкялыкъ кёзбаулукъду бу! Да не этериксе,
сёз ол халда оюн-кюлкю жолгъа тюшюп кетди эсе?
– Керти окъуна?
– Кеппе-керти!
– Сора сен не уллу тазирни ауурлугъун да кётюрюрге
хазырса?
– Хаппа-хазырма!
– Ахшы, алай эсе, мен санга бир сом тазир салама.
– Жюз сом!
– Бир сом дедим да! Къоярменг мени бла даулашханны!
– Ахшы! Кечгинлик! Шёндюмю элтейим?
– Шёндю да боллукъду. Алай сени жыртыкъ сомунг
манга керек тюйюлдю. Бар да, ол сомгъа «Восток» кинотеатргъа эки билет ал сагъат ючге – мен киногъа барыргъа сюеме.
Охо! Керти кёлю бламы айта болур? Узакъдан келтире,
къубула, сездире кюреше турмай, ма былай ачыкъ – кел
киногъа барайыкъ деп?
– Ахшы, жюйюсхан, андан сора уа не этейим?
– Он минутдан юч болады дегенден кеч къалмай, кинотеатрны аллында сакълап тур!
– Сен айтхан, жюйюсхан. Алай мени ишде, малтап,
ёлтюрюп, халек этип, къыстап иериклерин а билемисе?
Бирда болмагъандан ары, бек къаты тырман этерикдиле.
– Къоркъакъ! Ол а суугъа секирирге, ёртеннге кирирге хазыр жигитчик! Махтанчакъ! Къоркъакъ!
– Угъай, угъай! Къоркъакъ да, махтанчакъ да тюйюлме! Мен жигитме! Кетдим!
– Хо сора, бар. Отоуда дуния бла бир халкъ барды – болду! Хайда.
– Хайда!
Тюзюн айтханда, мен бир кесек абызырап окъуна
къалгъанма – таулу къыз, къубулгъан, юлдюр-бюлдюр
деген затланы акъылына алмай, кесин быллай бир эр-
108
кин жюрютюрюкдю деп, эсимде да жокъ эди. Хы, ол
энди окъуулу да, эсли да къызды, таныгъан адамы бла
киногъа баргъанны ушагъысыз ишге да санай болмаз.
Керти окъуна да, аны не ушагъысызлыгъы барды дерге
да боллукъду, алай дагъыда таулу къыз намысына сакъ
болургъа керекди, болмачы хапарла жайылмаз ючюн.
Жууукъларындан, танышларындан адамла бизни бирге кёрселе, не айтырла? Эрге барлыкъ къызгъа тапсыз
хапарла неге керекдиле? Не десек да, аллай затлагъа
таулу халкъ башхаладан эсе къатыракъды. Аллахха
шукур, алай болгъаны да. Бошму айтханды акъылманладан бири: «Тиширыугъа хата этерге сюе эсенг – анга
эркинлик бер», – деп. Кет, кет ары – бош хапарладыла
ала бары да. Тиширыу кеси «аман» эсе, сен аны байлап
окъуна къой – тыялмазса… Тиширыу намысына сакъ
эсе уа – ол кесин кишиге да алдатмаз, хорлатхан да
этмез. Я Аллах, неге керекдиле бу магъанасыз хапарла?
Сау жылны хайт деген къыз, шахарда ишлеп, жашап
турады, танышы-шуёху хазна жокъ – эрикген окъуна
этмейми турады бу? Ма энди уа, урлака-тырнака тюйюл,
ишсиз, хаулесине айланнган жашчыкъ тюйюл – аллына бир адам тюшдю эсе, ол аны бла киногъа барыргъа
боллукъмуду? Боллукъду. Аны уллу хапарлыгъы да
жокъду. Сора, ахырысы, эки адам бош, шуёхла болургъа эркин тюйюлмюдюле? Сюймеклик отунда кюймей?
Эркиндиле. Алай эсе, Зайнаф бла мен да шуёхла болургъа боллукъбуз. Артда уа, ол кесине тийишли дуния
сейирлик жашха жолукъса уа, мен анга: «Насыплы
бол!» – дерме. Не?.. Угъай, аппаны жаны, ол мени къолумдан келлик иш тюйюлдю. Бек керек эди, шёндю аны
эрикгенин кетере, жубандыра кетип, артда уа, биреуленни къолуна тутдуруп: «Ма, бирда къоркъма, оллахий,
жаякъчыгъындан окъуна уппа этмегенме!» – деп иерге
мен телими болгъанма? Тейри, Зайнаф Исхаковна, манга
уа бош ышанаса, – сени эрикгенинги чачып айланыргъа
мен заман табарыкъ болмам!..
Тюшден сора Азаматха: «Кимни эсе да сёлешдирирге,
къайры эсе да барама деген эди», – дерсе, мени соргъан
болса деп, – кеси ишибиз бла кетген заманыбызда биз
барыбыз да ол сылтауну этиучюбюз, – кетдим.
Халкъны тилеги бла – «Баллада о любви». «Бек иги,
биз да сюймеклик излерге кюреше ушайбыз да!» – деген
сиркиу оюм келди эсиме. Ким биледи, иги кинофильм
окъуна болур – бир ауукъдан къайтарылып кёргюзтюлгенине да къарамай, халкъ кёпдю. Алай не хазна – бу
арт кезиуде бизни киночуларыбыз бир табыракъ зат
109
эталмай къалгъандыла, нек эсе да бизни уа, сейирлик
кинофильмле этебиз деп, ийнандырыргъа бек ёчдюле.
Сейирди ишлери – аланы илму-искусство хапарлагъа
ушаш, алдауукъкъуш доп-доплары болмаса, биз кесибиз а игини-аманны айыртлаялмазлыкъ кибик…
Къойла ичине тана сугъулгъанлай, сабий жашла арасында иги кесек сюеле кетип, билетле алдым. Тышына
чыкъгъанымда, сагъат юч бола тура эди. «Ол мен телини,
тюзда сабийнича, къозутхан иш этген болурму?» – деп,
шо ары-бери къарагъанлай, келе тургъанын кёрдюм.
Ол да, баям, кенгден окъуна мени излей келе болур эди,
мени кёрюп, алгъаракъдан окъуна ышара келе эди, биз
эрттеден бери да ма былай кинотеатр аллында жолугъажолугъа тургъанча.
– Кючден къутулдум да! – деди ол. – Ма былай этерге
керекди, ма алай этерге керекди деп, илинип тохтагъанды да къарт.
– Кимди ол?
– Бизни бёлюмню таматасы. Алай а аман къартчыкъ
тюйюлдю. Алдынгмы?
– Алмай а! Кетдик!
Жерлерибиз къабыргъа къатында болгъанлыкъгъа,
аман тюйюл эдиле – экрандан узагъыракъда эдик. Хар
замандача, кино башланырдан алгъа, залда чыракъла
мутхуз жана эдиле, адамла, бир билетлерине, бир шинтик аркъаларына къарай, жерлерин излей эдиле.
– Аллахчю, жашырмай айт – мен телиме да? – деп
сорду керти кёлю бла Зайнаф, сунмай тургъанлай.
– Ол дегенинг а?! – деп, мен «сейирге къалдым», ол
нени юсюнден айтханын бек иги биле да тургъанлай.
– Да къайда кёргенсе да сен аллай тели таулу къызны – аллына тюбеген биринчи адамны, чууунундан тутуп, киногъа созуп тебиреген?
– Биринчиден, сен мени киногъа созуп баргъан заманда, мен, бар кючюмю салып, аякъ тиреген эсем – ол
мени аякъларым жыргъан жер нек кёрюнмейди?.. Экинчиден а, не десенг да, мен асыры да бек озгъанма хатдан,
алай не этейим да? Мен киногъа бармагъанлы, минг жыл
бола болур! Киногъа къара да, андан сора…
– Андан сора уа?
– Андан сора уа, сыйгъа тюшгенсе да, аны оноуун
этербиз. Мен санга ит кючюкчюкмю болгъанма, сен
мени, желкемден тутуп, киногъа созуп кетерча? Сора
нек болургъа къалгъанма мен кесим да, чап деп, сени
аллынга биринчи тюшген? Ким болса да, мени намысым
бла бирда ойнамасын – кечерик тюйюлме!
110
– Молодец! – деди ол керти да кёлю бла. Баям, ол да
аны сюе болур эди – ма былай, ойнай-кюле, сёлешсек.
Чыракъла ёчюлдюле да, кино башланды.
Мен къызны эсин бёлмей, киногъа къарама къойдум.
Экранда кинону баш жигитлери, бир-бирлерин уппа-чуппа этип башлагъанларында, аллай сылыкъ затха къарап
турургъа уялып, Зайнаф башын мени таба бурду да: «От
тюшсюн юйюгюзге!» – деди. Мени кёлюм кётюрюлдю –
аллай ушагъысыз затла ючюн кинону этгенлеге къызны
тырманы ючюн угъай, экибизни арабызда халла шуёх
халла болгъанлары ючюн.
Биз кинодан чыкъгъаныбызда, къаппа-къарангы
болгъанлыкъгъа, алыкъа эртте эди – сагъат алты бола
болур эди.
– Зайнаф Исхаковна, – дедим мен, – керти окъуна
да дуния тюп-башмы боллукъду биз бу ариу хауада бир
кесек айланнганлыкъгъа? – Не айтырыкъ болур деп,
сагъайып сакълайма.
– Керти окъуна да – кел, кёрейик не боллукъ эсе да! – деп
иймеймиди.
Паркда, драмтеатр тийресинден узакъ кетмей, сагъат
чакълы бир айлана кетип, шёндю битеу дунияны аны
махтагъандан сора иши болмаса да, ол кёрген кинобузну
да, тюк-тюк этип, сёгюп, артха къайтып тебиредик.
– Тамбла мен ишден, бурунум салынып, юйге кетипми
къаллыкъма, огъесе бир мадар эталлыкъбызмы? – деп
сордум.
– Тамбла бир зат да эталлыкъ тюйюлбюз. Мен ол
биягъы Прохладныйге барама. Байрым кюнден алгъа
къайталлыкъ тюйюлме. – Биз аллай бир кёп заманны
жолугъургъа онг тапмай турлугъубуз ючюнмю болур
эди, аны ауазы былай мудах кибик, огъесе бош, манга
алаймы эшитилди? – Сюе эсенг, байрым кюн мени аллыма вокзалгъа кел. Сагъат бир бешге. Келирмисе?
– Чапханлай!
– Хо сора, хайда!
– Хайда! Сау къал…
Байрым кюн алгъаракъ окъуна вокзалгъа тебиредим.
Сагъат алтыгъа ишлеп башлагъанды. Энди Прохладныйден келген автобусдан тюшгенлеге тюрслеп къарайма – Зайнафны эслемей къалырма да деп. Ол а жокъ да
жокъ.
Ишден ычхыналмаймы кечикген болур? Охо, сакълайыкъ. Сакълайма. Энтта да бир автобус келди. Жокъду. Иги кесекден дагъыда бири келди. Анда да жокъ.
Сагъат сегиз окъуна болады бир кесекден.
111
Энди уа, шуёхум, алданып къалгъанынга ишеклигинг болмаз да. Ол асыры эртте келген эсе да, тюнене
окъуна келген эсе да, не манга билдирирге керек эди, не
бюгюн айтхан заманында бери келирге керек эди. Биледи да мени вокзалда сакълап тургъанымы. Не ары-бери
буруп кюрешсенг да, болушу уа бир эди – ол манга да,
манга айтханына да алай уллу магъана бермейди. Алай
эсе уа – хар не да бошду.
Хо, болсун. Кёпге дери къозутуп кюрешмегени ючюн да
сау болсун. Кёрдюнг да, шуёхум, ол сен хатасын эслемеген
Зайнафынгы? Айтмагъанмы эдим да мен санга – бурма
мынга быллай бир уллу эс деп? Кюрешме болмачы умутладан шеша къала ишлеп деп? Мен айтханнга эс бурмагъан
эдинг да – бар энди юйюнге, бурунунгу салындырып, эшеги
жардан кетген таулу кибик. Алай керек эди санга – бар,
автобусла тохтагъан жерледе сууукъдан къата сюел, сакъла, къачан келлик болур деп. Юйге кече ортасына жетерсе,
ананга, эгечинге, сабийлеге не сылтау этерсе ансы – ала,
къачан келеди ишден деп, къайгъы этип, сени сакълап
турадыла да. Тели, бирда болмагъандан ары, сагъат жарымдан кетсенг эди уа. Ол заманда окъуна ангыламагъанмы эдинг да аны, баям, санга не айтханын эртте окъуна
унутуп къойгъанын, келмезлигин, сени,сабийнича, алдап
къойгъанын? Сен а, сылхыр, сууукъдан къата, юч-тёрт
сагъатны вокзалда чюелип тургъанса. Ол а жылы шахар
фатарда чай иче!..
Ма ол халда, жауунда жибиген къамичи бла тюйгенлей, ауур сёзле бла кеси кесими тюе, бара эдим юйге.
Бара эдим мен, сууукъдан къата, кау-кау эте…
16
Январь ай ётгенди, шёндю февральны ортасы бола
келеди. Зайнаф бла арабызда халла, баям, болургъа да
кереклисича, жокъгъа кете бара эдиле – мен анга сёлешмегенме, ол да – угъай. Тапды хар не да, тюздю – ол да
мени къозутханын, соза турмай, къойду, мен да, керексизге терилип айланмай, тынч-ырахат жашагъанлай
турама…
Кюн да кюн – башха кюнлеге ушаш. Сагъат онбир
бола, хар замандача, Роза келди да, ТАСС билдирген
хапарланы таучагъа кёчюрюп келтирди. Беш-алты хапарчыкъ, кеслери да бир бек магъанасызла – Алтайда колхозладан биринде тракторланы жангыртадыла,
Запорожьеде бир бригада дуния сейирлик ишлерге сёз
112
береди, А. А. Громыко Африкада атын хазна адам да
эшитмеген бир къыралчыкъны келечисин къонакъгъа
алгъанды деп, къалгъанлары да ол халда.
Окъуп бошап, Розаны чакъырама да, айтама:
– Роза, бюгюн нек эсе да сен бир тузсуз-магъанасыз
хапарла келтиргенсе, кеслери да асыры азчыкъдыла.
Артдаракъ жангы да, магъаналы да хапарла келирле,
аладан бир затла къошсанг, иги боллукъ эди.
– Заманым жокъду, мен кетип барама.
– Къайры?
– Жаш тёлю бериу этеме электрокерекле хазырлагъан заводдан.
– Сен а нек?
– Редактор менме да – андан.
– Къалай?
– Тахир солургъа чыкъгъанды. Мен аны орунуна
ишлейме.
– Кемал а къайдады, ол къалыучу эди да Тахирни
орунуна?
– Андан хапарым жокъду. Элмырза манга айтханды
да, хазырлайма жаш тёлю бериулени.
– ТАСС билдирген жангы хапарлагъа уа сора не
оноу?
– Да аллынгда турадыла да – окъу да, бер дикторгъа.
– Да мында хазна зат жокъду сора уа.
– Болады. Машок бла бир болмаса да, жетеди, бир
затла болсунла ансы, дегенди Элмырза.
– Сора элт да, кесине бер.
– Бек ахшы, – деп, уллу ыразы болмай, эринчиклерин да чюелтип, Роза келтирген затчыкъларын алып,
чыгъып кетди.
Бир минутму озгъан болур эди, телефон зынгырдады.
– Магомет! – деп, Петя къолун «огъары», къуллукъчула таба созду, ол эди да чолпуну алгъан.
Элмырзагъа барама. Коридорда Розагъа тюбейме, ол,
чурукъ табанчыкълары бла тарх-турх эте, мени таба къараргъа кюсеген да этмей, ётюп кетди.
– Не болгъанды? – деди, хар замандача, сабыр сёлеше, Элмырза.
– Билмейме. Не болгъанды да? – деп сордум мен да.
– Сен ТАСС-дан келген хапарланы окъургъа унамайса деп келгенди Роза.
– Анда окъур зат жокъду сора уа – къуру тузсуз-мыстысыз затла. Тохта бир кесек, алыкъа эрттеди, жангы,
113
магъаналы хапарла да келирле десем, жокъду заманым,
мен бериу хазырларгъа барама дейди. Была да боллукъдула дей эсенг – окъу да, къол сал да, ий. Манга андан
жетген жокъду.
– Биринчиден айтхан заманда, – деп башлады Элмырза сабыр, къуллукъчу хал алып, – мында тузсузмыстысыз затла болмазгъа керекдиле, нек дегенде бу
хапарланы Битеусоюз радиону бла ТАСС-ны корреспондентлери хазырлап ийгендиле, ТАСС дегенинг а – басма
жаны бла правительствону агентствосуду. Сен аны билген иш этемисе?
– Бир зат а эшитгенме, – деп, «чимдидим».
Элмырза хапарлагъа кёз жетдирип чыкъды.
– Бу хапарлада Советле къыралыны жашаууну юсюнден айтылады да, биз а радиогъа тынгылаучулагъа аланы билдирирге борчлубуз. Политика-жамауат бериулени
тамата редактору, коммунист – къыралны жашаууна эс
бурургъа кюсемегени, аны тузсуз-мыстысызгъа санагъаны бек сейирди. Сейир-аламат, тейри…
– Кел, керексиз доп-допну къояйыкъ. Сен – къыралны да, аны жашауун да бек сюйген, хар нени да тюз
ангылагъан бир адамса. Алай эсе уа – ал да, окъугъан
да эт, къол да сал, радио бла беригиз деп, кесинг да баш
редактор ушайса да.
– Мен санга хыны сёлешмейме, сен да озма хатдан!
Хау, мен баш редакторма, аны себепли уа, ТАСС билдирген хапарланы окъуп, аланы дикторлагъа бер! Мындан
арысында да алай эте тур. Ангыладынгмы мен айтханны?
– Жангы хапарла бла мени арталлыда ишим жокъду, алай эсе уа – ТАСС-ны бу хапарлары бла да. Сен баш
редакторса, сюе эсенг, – кесинг окъу, сюймей эсенг – жангы хапарланы редакторуна буюр. Ангыладынгмы мен
айтханны?
– Алайды да, сен мен буюргъан ишни этерге унамайса
да?
– Унамайма! Бар да тарыкъ сюйген жеринге!
– Не этеригими мен кесим билирме, ол сени ишинг
болмасын! Унамай эсенг – ахшы.
Мен Элмырзаны кабинетинден чыгъып кетдим.
– Не болгъанды? – деп сорду Петя, мени къаным бузулуп тургъанын эслеп.
– Кет, от тюшсюн юйлерине! – дедим мен, тёзалмай. –
Элмырза, Розагъа ариу кёрюнеме деп, ишин тынгылы
этерге къоймай, мен сени аты айтылгъан журналист этерикме деп, алай кюрешеди. Тахир солургъа кетгенлей,
8 Хучиналаны Мухаммет
114
аны орунуна корреспондент салмай, Розаны салгъанды.
Ол а, заманым жокъду деп, манга ТАСС билдирген хапарладыла деп, бир бош затланы кётюрюп келеди. Неге
керекдиле ол затла бары да манга? Жангы хапарла бла
бара эселе ТАСС билдирген хапарла да – сора ала бла
мени не ишим барды? Сен да окъуймуса аланы?
– Окъуйма.
– Хар заманда да алай бола келгенди, – деди Азамат
да.
– Нек сора уа? – дедим мен. – ТАСС билдирген хапарла жангы хапарланы бир кесеги эселе, жангы хапарланы
редактору къарасын алагъа да.
– Ала политика жаны бла уллу магъананы тутхан
хапарладыла, – деди Азамат, – пропаганда редакцияны
таматасы алагъа кеси кёз жетдирирге керекди.
– Ол бош хапарды.
Бу кезиуде телефон зынгырдады. Петя чолпуну алды
да, къолун биягъы «огъары» жанына буруп:
– Магомет – Заманкуловха! – деди.
Бардым. Элмырза да анда эди.
– Олтур, Магомет, – деди, хар замандача, сабыр сёлеше, Заманкулов, саламлашхандан сора. – Не болгъанды
санга? Элмырза мен айтханны этерге унамай тохтагъанды, ТАСС-дан келген хапарланы окъургъа унамайды
дейди. Алаймыды?
– Алайды.
– Да къалай болады да алай? Сен къырал къуллукъдаса да, Элмырза – баш редакторду, сен а аны къолунда
ишлейсе, тауча айтханда.
– Манга кетерге боллукъмуду? – деп, Элмырза
кётюрюлдю.
– Охо, сен бар, – деди Заманкулов. Сора, мени таба
бурулуп: – Айт бир зат, – деди.
– Зейтун Тамукович, – дедим, – мен нек эсе да сюймейме мени теличикге санап тебиреселе.
– Ол дегенинг?
– ТАСС бизге ийген хапарла – ала бизни радиобуз берген жангы хапарланы бир кесегича барадыла, мени ала
бла арталлыда ишим жокъду. Аланы радиону тилманчы, таучагъа кёчюрюп, жангы хапарланы хазырлагъан
редакторгъа берирге керекди, ол а, аланы окъуп, жангы
хапарланы бары бла бирге баш редакторгъа берирге керекди. Баш редактор а, башха бериулеге къарагъаны
кибик, жангы хапарлагъа да къарап, радио бла берирге
эркин этеме деп, къол салыргъа керекди. Битеу ол затла
бла уа мени бир тюрлю ишим жокъду. Алгъын, хар тилде
115
энчи баш редактор болмагъан заманда, малкъар тилде
бериулени сиз кесигиз, председательни заместители,
окъугъан заманыгъызда, алайсыз да ишигиз кёп эди да,
пропаганданы редактору сизге болушхан этиучю эди –
ТАСС билдирген хапарланы окъуп, къол салыучу эди
баш редакторну орунуна. Энди уа малкъар тилде энчи
баш редактор барды, кесигиз бек иги билесиз, иш алай
кёп да тюйюлдю – малкъар тилде радио бла баргъан битеу да бериулени, ол санда ТАСС-ны хапарларын да, кеси
окъусун. Ахшы, ол дуния сейирлик жазыучуду дейик,
шёндю ол бир аламат роман жаза турады дейик. Алай
эсе, тилеген этсин менден – Магомет, болуш манга, ийманынг хакъына деп. Болушурма, ол, тюзюн айтханда,
алай уллу иш да тюйюлдю. Ол а: «Мен начальникме, мен
айтханны эт, этмей а бир кёр!» – дерге кюрешеди. Баш
редактор эсем, мен айтханны ким да нек этмейди деп.
Кёрсюн бир, болаллыкъ эсе…
– Ким биледи, ТАСС жиберген затла жангы хапарланы редакциясыны юсю бла барсынла дегенинг тюз
окъуна болур, алай сен кесинги адепли жюрюте билмегенинг – ма олду иш. Сен, терк окъуна къызып, адамны
намысын сындырып, хыны сёлешип тебирейсе – ол иги
тюйюлдю.
– Мен анга хыны сёлешмегенме, намысын сындырыргъа да кюрешмегенме.
– Ол а сен къуру аны намысын сындырыргъа кюрешгенинг бла да чекленмегенсе дейди.
– ТАСС-ны намысын да, правительствону намысын
да сындырыргъа кюрешгенме, алайды да?
– Хау, алайды айтханы. Не да болсун, сен тюз тюйюлсе,
Магомет. Алай этерге жарамайды – бир зат болгъанлай,
сен асыры да уллу затланы юслеринден сёлешип башлайса,
былай сансыз этгенча. Аланы оноулары бизге жетмеген
затланы юслеринден да. Ол жол сен летучкада къозгъагъан
къаугъаны ёчюлтюр ючюн, билемисе, мен къаллай бир
кюрешгенме. Айтдырмай къоймай эсенг, сёз алай окъуна
салыннган эди – Мисировну партияда, быллай жууаплы
ишде да къояргъа боллукъмуду деп. Сен а биягъы!.. ТАСС
жиберген хапарлагъа тузсуз-мыстысыздыла дерге къалай
жарайды? Жарамайды да алай! Алайсыз даулашалмаймыса Элмырза бла? Элмырза бла даулашыргъа да керек
тюйюлдю. Биз барыбыз да даулашып тохтасакъ, аны неси
игиди? Кесинг сагъыш этчи аны юсюнден.
– Да…
– Тохта. Кел, былай этейик. Мен сенден бир зат тилейим. Сен ол мен тилегенни этерикмисе?
116
– Этерме, къолумдан келсе, Зейтун Тамукович.
– Игиди сора. Мени тилеригим – ТАСС-дан келген
хапарланы окъуй тур, бирда болмай эсе, ай чакълы бир
заманны. Артдарагъ’а, бюгюннгю къаугъа унутулгъандан сора, ол ишден мен сени бош этерме. Охому?
– Не этейим да – сиз тилегенден ары…
– Игиди сора. Дагъыда бир тилеригим сенден – обком, правительство, ТАСС дегенча, аллай сёзлени бош,
керексиз жерледе уллу сагъына турма, ангылаймыса?
Къаманы тап жюрютмеген жаш кеси кесин жаралы этип
къояргъа боллукъду. Ангылайса да?
– Зейтун Тамукович, айып этмегиз ансы, мен да сабий
жаш тюйюлме, эки жыйырмагъа жете келеме, къалай
алай эсе да, алыкъа да партиядама, партияда болмасам
да, СССР деген деменгили къыралны адамыма, аны себепли уа гитчеликден бери да ауузуму ачардан алгъа,
кесиме тап болсун деп, сагъыш эте юйренмегенме. Ол
иш телилик эсе да, мени акъылымда болгъанны айтады
тилим да, мен кесим да алай болурун сюеме. Олду мени
жашаууму тутуругъу.
– Сен мени тюз ангыламагъанса, Магомет! Ийнан сен!
– Айып этмегиз сора. Кетерге эркин этемисиз?
– Ол мен айтханча келишдик да?
– Ахшы, окъуй турайым.
Чыкъгъанлай окъуна, кеси кесиме къутурдум, таматагъа бет этип, угъай деп тохтамагъаным ючюн. Энди
уа къалай кирсин адам Элмырзагъа ТАСС-дан келген
хапарланы алыргъа, эл бедишлиги болмай? Къуйругъун
аз чык тутуп тохтамаз!
Кирип, зат да айтмай, хапарланы алып, кетип баргъанымлай, ызымдан Элмырзаны:
– Ма алай этсенг эди уа аллындан окъуна! Ансы:
«Сюймейме! Этмейме!» – деп. Сени сюйгенинги-сюймегенинги мында киши сормай ушайды да! Сюерсе да, алай
сюерсе, тейри…
Мен артха къайтып, къагъытланы, чап деп, столгъа
урдум да:
– Сюймейме! Бар энтта тарыкъ! – деп, чыгъып кетдим. Тюзюнлей Заманкуловха кирдим.
– Айып этмегиз, Зейтун Тамукович, алай мен ТАСС-дан
келген хапарланы окъурукъ тюйюлме. Элмырза халны
тюз ангыламагъанды. Кеси окъусун – къарыны аурурукъ
тюйюлдю! – деп, чыгъып кетдим. Мен кишини да насийхатына тынгыларгъа сюймей эдим. Ма-а, Элмырза къууулуп
барады, сёлешсинле ала, сюйгенлери къадар. Эте берсинле,
не этерик эселе да – андан манга жетген жокъду!
117
– Къуйдуму артынга чибижи Заманкулов? Къуйругъунгу кётюре турлукъмуса энтта да? – деп тюбеди
манга Петя, хар замандача, ойнай-кюле. Биз, пропагандада ишлегенле, кёпню кёрген бёрюле, алайбыз – бош
затчыкъланы бир уллу хата сунуп, жиляп айланмайбыз.
Да не – жашау дегенинг аллай сейир затды, тейри, хар
не дауур-мауургъа да уллу магъана берип барсанг – жюрегин эки атылыр. Ким биледи, ючюбюзден бирибизни,
керти окъуна да, ырбыннга къысып, онгубузну алып
тохтасала, баям, къалгъан экибиз анга болушлукъгъа
чабышыргъа болурбуз. Ары дери уа ойнаргъа, кюлюрге
да болады.
– Аланы кеслерин да, чибижилерин да тюгюм кибик
да кёрмейме! – дедим мен.
– Керти окъуна, не деди? – деп сорду Азамат. – Таматала – ала, не десенг да, таматаладыла. Эшитгенсе да
«Айыу бла кертме ашама» деген нарт сёзню?
– Алан, керти окъуна да, Заманкулов быллай бир
къоркъакъ нек болур? Къарайма да, ол Элмырзадан
окъуна къоркъады, – дедим мен.
– Сталинни заманындан къалгъанла бары да аллайладыла – къоркъуннганла, – деди Петя.
– Жарлы къыралыбыз, – деди Азамат. – Не заманда
да бизге оноуну дунияда болмагъан акъылманла, айтхылыкъла этедиле, ансы халкъны жашау турмушуна эс бурурча, бир бош – акъыллы, эсли адам тюшмей барады.
– Эшитмегенмисе да «Хар халкъны да оноучусу кесине ушаш болады» деген сёзню? – дедим мен. – Биз
кесибиз, къойлагъа ушаш, хар неге да тёзюп тура эсек,
сора бизге, къойлагъа, сюрюучю керекди да – дунияда
болмагъан акъыллы да, сейирлик да адам. Биз кесибиз
адамла болалсакъ, оноучуларыбыз да болурла адамла.
– Къайда не болса да, бизде уа, Къабарты-Малкъарда,
ёмюрде да боллукъ тюйюлдю бир зат да! – деди Петя.
– Айхайда, боллукъ тюйюлдю, – дедим мен керти
кёлюм бла окъуна, – сен кесинг адам болалмай, къойлай
къалып турсанг!
– Сен шо къаплан окъуна бол – не этериксе Темиржановха окъуна дейик, – деди Петя, мени алай айтханыма, баям, уллу ыразы болмай. – Уллу юй саулай да аны
адамларындан толуду. Сен а кимсе? Уф дегенлей, жокъ
болдунг да къалдынг! Алай тюйюлдю дечи. Ол, аппаны жаны, шахарны жартысын да сатып, бюгюн да хайт
деп айланады, сени къыралынгы, законунгу да тюгюне
кёрмей.
– Къой болургъа сюймей эсенг – шишлик болур-
118
са! – деди Азамат да, былай тап айталгъанына къууанып. – Темиржанов а сени, къарап къарагъынчы, къабады да къояды.
– Аны уа алыкъа кёрюрбюз! – деп, мен да дёрденчигими кёпдюрдюм. – Мени къабама деп, къарылып
къалыргъа да болур!
– Сени кибиклени кёп кёргенди – бирда къоркъма, къарыллыкъ тюйюлдю. Жолда тёнгереп тургъан
ташчыкъны ургъанлай, бир ургъанлай, Мырзабековну чартлатып ийгенни санга да жетер къарыуу, – деди
Петя. – Ол шёндю, бош, унутуп турады сени, асыры
гитче затчыкъса да. Сенсиз да кёпдю аны жумушу – ол
шёндю Къылычбий къабакъда юй ишлей турады. Алай,
къамамай, аякъ тюплерине тюше, гап-гап деп, юрюрге
кюрешгенчик этип, эрикдирсенг – къабып къояргъа да
боллукъду.
Телефон зынгырдады. Биягъы Петя чолпуну алды.
– Мындады, Владимир Замахович. Ахшы, – деп, чолпуну жерине салды да, кюлген да этип, мени таба къарады. – Бар, сакълап турады сени!– деп, къычыргъан
окъуна этди. – Ай, ананг бергенни ашагъан а, унутуп
къойдум да сорургъа – Мисировну биширипми, къууурупму берейик деп. Хо, алайлай окъуна бар да къал – бир
бек ачыуланып тургъаннга ушайды, къабар да къояр.
Мен председательге тебиредим, Петя бла Азамат а,
дагъыда бир затла жаншай, ызымдан кюле къалдыла.
Темиржановда Элмырзадан сора киши жокъ эди.
Баям, Заманкулов, харип, къаны къартыкъгъа сыйынмагъан баш редакторун тыялгъан болмаз эди да, ол а,
ма-а, председательге чабып келгенди. Мен киргенде,
Элмырза къыстаудан не эсе да бир затла айта тура эди
Темиржановха. Мени кёрюп, тохтап къалды. Мен, саламлашып, эшикден ары эки-юч атлам этип, сюелип
тохтадым – манга бурунлары сюйюнюп чакъырмагъан
ушайдыла да мени, сора, барып, къаушалып, къатларындамы олтурлукъ эдим.
– Сиз ТАСС билдирген хапарланы окъургъа унамай
нек тохтагъансыз? – деп сорду Темиржанов. Кереклисича, тап сёлеширге кюрешгенликге, ачыуланып тургъаны
уа ауазындан бек иги эсленеди.
– Ол иш мени борчум тюйюлдю да – андан, – дедим.
– Кимни борчуду да сора?
– Жангы хапарланы редакторуну бла баш редакторну.
– Къайда айтылады алай а?
– Не билейим да. Айтылмаса да, алай болургъа кереклисин ангылагъан къыйын тюйюлдю да.
119
– Биз ангыламасагъ’а алай болургъа кереклисин?!
Мен жукъ айтмадым. Да сен зат ангылаялмай эсенг –
мен а не этейим да дегенча.
– Пропаганданы къабарты тилде редакциясыны тамата редактору Евгажуков окъуйду ТАСС билдирген хапарланы, малкъар тилде тюзда аллай тамата редактор а
нек окъумазгъа къалгъанды, аны артыкъ эркинликлери
нек болургъа керекдиле? – деди Элмырза.
– Пропаганданы къабарты тилде редактору окъуй эсе
ТАСС берген хапарланы – ол аны кеси ишиди. Баям, баш
редактор тилеген болур да, окъуйду, – дедим.
– Сизден а баш редактор тилемегенмиди? – деп, «чимдип» сорду Темиржанов.
– Угъай, тилемегенди. Ол бу ишни манга, буйрукъ
берип, алай этдирирге кюреше эди.
– Ол а сизни кёлюгюзге ушамагъанды. Сиз баш редакторну буйругъун жаратмагъансыз да, ол ишден кеси
кесигизни эркин этгенсиз, алаймыды?
– Алайды. Мен сюймейме, тилер орунуна, буйрукъ
этип, кюч бла манга бир зат этдирирге кюрешип башласала. ТАСС билдирген хапарланы окъугъан – мени
ишим тюйюлдю.
– Нечик иги билесиз сиз кеси ишигизни! – деди, биягъы «чимдип», Темиржанов.
– Аны, Владимир Замахович, уллу хатасы барды
деп, мен билмейме, – дедим. – Адам кесини ишин иги
билмесе – олду аман ансы.
– Кимди ол кесини ишин иги билмеген?
Баям, манга бир тапсыз зат айтдырыргъа кюреше
болур.
– Азла жокъдула ишлерин иги билмегенле. Къайсы
бирин санап айланырыкъса.
– Къысхасы – сиз, баш редакторну айтханын этип,
ишлеп турлукъмусуз? – деп, андан ары тёзалмай, адеплик деген магъанасыз затны бияры быргъап, хыны сорду
Темиржанов, бети да тюрленип.
– Мен бек тап ишлеп турама, къуллугъума тийишли
борчларымы да башхаладан осал толтурмайма, – дедим,
къыза тебирегеними да сезе. – Алай не баш редакторну,
не бир башха биреуленни кёлюне не келсе, аны этиб’а айланырыкъ тюйюлме – ол затха мен борчлу тюйюлме.
Темиржанов кнопкагъа басды, олсагъат секретарь
къыз кирди.
– Заманкуловну бери чакъыргъыз! – деди Темиржанов.
Келди Заманкулов да. Эринлери къысылыпдыла – ол а
120
аны бек къайгъы этгенини белгисиди, алай кеси уа не
зат ючюн чакъырылгъанын билмегенча этерге кюрешеди.
– Сиз кетерге эркинсиз, – деди, мени жаныма кёз
жетдирип, Темиржанов.
Кетдим.
– Къара, саппа-сау къайтып келеди! – деди, ойнаргъа
кюреше, Петро.
– Алай эсе – мен къой тюйюлме, шишликге жарамайма! – дедим мен.
– Къой тюйюл эсенг, телефон бла сёлеш – 2–39–96.
Ол Зайнафны телефону эди.
17
Тюнене халым Зайнафха сёлеширча тюйюл эди. Бюгюн а байрым кюндю. Ол халкъда жюрюген сёзден – «Баш
кюн – къыйын кюн» дегенден – бизге, радиожурналистлеге, жетгени жокъду. Бизде бек къыйын кюн – ол байрым
кюндю. Ол кюн бериулени хазырлагъан жерледе – студиялада, аппаратныйледе болгъан къара къатышды,
дыгалас – сау ыйыкъны ишлерине сансыз къарагъан
журналистле бюгюн, солуу кюнлени аллында, дуния бла
бир ишлерин тамамларгъа кюрешедиле. Бирле солуу
кюнледе барлыкъ бериулерин хазырлайдыла, бирсиле
студияда жаздырыргъа тёрт-беш адамны чакъыргъандыла, корреспондентле бюгюн ингирде бериллик жангы
хапарларын, репортажларын хазырларгъа жер тапмай,
ары-бери чабып айланадыла. Эрттенли бери юч да студияны литература, эл мюлк, жаш тёлю бериуле хазырлагъан редакторла бийлегендиле да, кишини да къатларына
къоймайдыла.
– Беш минутдан кёп турлукъ тюйюлме – эки минут
сёлешгенни «Репортёрдан» плёнкагъа жаздыргъандан
сора ишим жокъду. Охому? – деп кюрешеди корреспондент. – Бюгюн жангы хапарла бла берилирге керекди.
– Алан, башымы аурутмачы, мен кесим да кечиге
турама – кёрмеймисе студияда олтуруп тургъан адамланы?! – дейди редактор, андан да къатыракъ сёлешмез
ючюн, кесин кючден тыя.
– Олтурма къой аланы, хазырлана турсунла. Беш
минутну ичинде мен бошап къоярыкъма!
– Кёрмеймисе да – бизни музыкагъа тынгылай тургъаныбызны?! Не тукъум адамса сен?
Корреспондент, боюнун созуп, башха аппаратный-
121
ге барады. Студияны бийлеп тургъан редактор корреспондентни къойгъан да этер эди, тогъуз-он минутдан ол
ишин бошарыгъын шарт билсе эди, алайсыз а, къойса,
ол а теркден бошамаса, сора аны да къалай къыстагъын?
Ызындан а дагъыда бир редактор ашыкъдырады – не
мыт-мыт этип кюрешесе эрттенли бери, болду, кет, мени
бериуюм шабат кюн ингирде барлыкъды деп.
Бизде бу халны иги билгеним себепли, мен байрым
кюннге бир ишими да къоймаучума, бу жол болалмагъан эдим ансы. «Эркин таулу» колхозну парторганизациясыны секретары Токалайланы Исмайыл айтхан
заманында геуюрге кюн келмеген эди да, тюнене уа мен
аны «Колхоз жашау» деген район газетни редакторуну
болушлугъу бла окъуна, кючден-бутдан табып, бюгюн
бери келирча этгенем, бир кесек тырман да этип, сёзюне
кертичи болмагъаны ючюн. Шёндю уа ол мени столуму
артына олтуруп, радио бла айтыр затларына юйренип
кюрешеди – мен, жазып, хазыр этген затны окъуп. Аны
сёлешгени ыйых кюн ингирде радио бла берилирге керекди. Секретарь а тынгылы окъуялмайды. Биринчи
классха жюрюген сабий кибик, сёзню экиге-ючге бёлмей, окъуялмайды…
Шёндю Азамат бизни «Хожа» деген масхара радиожурналыбызны хазырлай турады, бу журналны Азамат
къурагъан да кеси этгенди, хазырларгъан да кеси этеди.
Башха, эгизле кибик, бир бирлерине ушаш, бизни магъанасыз бериулерибизни къатларында «Хожаны», жашауда бола тургъан тапсыз ишле бла кюрешген бериуню,
халкъ арасында намысы-сыйы игида бийик эди. Къагъытла да келедиле, адамла телефон бла да сёлешедиле.
«Хожа» бла бирге да Азаматны намысы-сыйы да ёседенёсе барады. Алайды да, Азамат кесини «Хожасы» бла
бирге студиягъа бир сугъулдула эсе, сора ары кирирге
бирда умут этме – ол болмачы ишди. Ишин бошагъынчы,
аны андан киши да къыстаяллыкъ тюйюлдю.
Ма аны себепли, аппаратныйни эшигин ачып, анда
Азаматны кёргенлей окъуна, адамла, тюнгюлюп, сёз да
айтмай, артха бурулуп, кетип къаладыла. Ол бюгюн бир
кесекден «Хожаны» хазырлап бошарыгъын менден сора
жан да билмейди. Мен анга бек къаты айтханма – адам да
къойма, ишинги бошай тургъанынгы да кишиге билдирме деп. Ма энди уа чабып айланама студия бла кабинет
арасында – Азамат не заманда бошайды да, бу секретарь а
къачан тап окъургъа юйренирикди деп. Биягъы кабинетге келдим. Исмайыл а, окъургъа юйренир орунуна, Пётр
бла тынч-ырахат ушакъ эте турмаймыды дейсе?
122
– Хазыр болдунгму? – деп сорама.
– Оллахий, болалмайма, Магомет. Кел, къояйыкъ.
– Не затны къояйыкъ?
– Дикторларыгъыз окъусунла да къойсунла, охому?
– Бери – программагъа – къарачы, къалай жазылыпды:
«Коммунист отчёт этеди».Черек районну «Эркин таулу»
колхозуну парторганизациясыны секретары Токалаев
Исмайылны сёзю». Сен кесинг радио бла сёлешме да, тейри, мени башымы тайдырырла! Алчы, бир окъуп кёр.
Биринчи бетни ол бир кесек окъугъан кибик да эте
эди, экинчиде уа тирелди да тохтады. Мен не бек кюрешсем да, аны «адам» эталмазлыгъымы ангыладым.
Алай кесине уа: «Окъуй тур», – дедим да, Элмырзагъа
бардым.
– Элмырза, – дедим. – Токалаев, парторганизацияны
секретары, тауча окъуялмайды. Радио бла аны сёлешгенин берирге онг жокъду. Аны сёзюн диктор окъуп къойса, болмазмы?
– Радиогъа тынгылагъанла уа не айтырла? Токалаев
тауча окъуй билмей эди да, аны сёзюн дикторгъа окъутабыз дерикмисе?
– Да сора не этейик да?
– Бериулени алгъаракъдан хазырлай турургъа керекди, Магомет, тийишлисича.
– Бериу заманында хазыр эди, аны кесинг да бек иги
билесе.
– Къагъытда жазылгъан – ол бериу тюйюлдю.
– Кимни эсине келлик эди да сау ыйыкъны ичинде
парторганизацияны секретары беш бет толу да болмагъан
жазманы тап окъургъа тюзелаллыкъ тюйюлдю деп?
– Тюзюн билмей эсенг – планнга салма.
– Мени айлыкъ планымы тюрлендирип, бу бериуню
сен кесинг къошмагъанмы эдинг да? Унутханмы этгенсе? Бизде радио бла парторганизацияланы секретарлары
аз сёлешедиле, аны ючюн обком бизге тырман этеди деп,
Токалаевни сёзюн кесинг къошхан эдинг да.
– Айтхан да бек тюз этгенем, къошхан да бек тюз этгенем. Бош – бериуню заманында хазырларгъа керек эди.
Шёндю уа мен бир зат да эталлыкъ тюйюлме – халкъны
къолунда болгъан программаланы жыйып, аланы тюрлендирип, жангыдан юлешип айланаллыкъ тюйюлме. Ол
иш мени къолумдан келлик тюйюлдю – ангылаймыса?
Ана тилинде бир кесек окъуй билмеген – ол парторганизацияны не тукъум секретарыды?
– Ол мени ишим тюйюлдю. Андан сора да бардыла аллайла. Аны сен да бек иги билесе. Къысхасы – не этебиз?
123
– Окъургъа керекди. Юйрет, юйренсин, школгъа
жюрюген сабий кибик. Ол анга иги дерс боллукъду.
– Жетишаллыкъ тюйюлбюз. Ол арталлыда окъуй
билмейди.
Мен кабинетге къайтдым. Исмайыл къагъытла бла
кюреше тура эди, бир затла къыра, бир затла къоша.
– Сен бир зат да тюрлендирме былада, – дедим мен,
кеси кесими кючден тыя. – Бу къагъытланы таматала
окъуп, къабыл кёргендиле, мында энди бир затны да
тюрлендирирге жарамайды.
– Ма бу жаш – аламат жашды, – деди, жашны атын
къошхан къагъытха ручкасын тирей.
– Аны юсюнден мен сени бла сёлешген заманда айтыргъа керек эдинг да. Энди уа бир зат да тюрлендирирге жарамайды. Аны къой да, окъугъан эт, маржа. Мен
студия бош бола эсе, бир къарап келейим.
Тууар! Сау ыйыкъны ичинде эшек да юйренир эди
ол тёрт чапыракъны тап окъургъа. Ким эте болур
быллай бузоуланы да къуллукъчула? Тау элде тауча
сёлеше, окъуй-жаза билмеген, керти окъуна да, ол не
тукъум къуллукъчуду? Бу адамла бла да къалай сёлеше болур? Ачыуумдан айта турама ансы – кесим да бек
иги билеме аланы адамла бла къалай сёлешгенлерин
да, кимле аланы къуллукълагъа сугъуп кюрешгенлерин
да.
Тышына чыгъып, тютюн да тартып, къанымы бир
кесек чёкдюрдюм да, студиягъа, Азаматха къайтдым.
– Мен ишими тюшге бошарыкъма, – деди ол. – Тюшден сора келип къал. Борис Таймазов да былайлада мисмис эте айланады – ычхынып кетерге боллукъду.
Шёндю сагъат онбирди – онеки, бир, эки – сау юч
сагъат! Юч сагъатны ичинде ол эшек юч чапыракъны
табыракъ окъурча болалмазмы?
Кёре турама, кёре сизни, сейирге къалып, манга къарап тургъаныгъызны. Ким кёргенди шёндюгю дунияда
быллай тели журналистни, кеси да къайда тапханды дунияны бек окъуулу-билимли халкъына саналгъан малкъар халкъны ичинде бу манкъауну, бурун заманладан
бери да къая дорбунланы биринде жукълап тургъанны,
уятып, созуп келмеген эсе деп, алай сагъыш эте, кюле
тургъаныгъызны да билеме.
Бош кюлесиз – мен да чий тели тюйюлме, Исмайыл
кибикле да халкъыбызда аз тюйюлдюле.
Алайды да, Токалаев Исмайыл «дорбундан созулуп»
келген зат тюйюлдю, бизни заманны хар къайда да тюбеген «жигитиди».
124
Барып, энтта да бир къарайым «жигит къуллукъчум» не хорламла болдура эсе да.
О-о, да шуёхум а керти да жигит болуп турады да – тёртюнчю чапыракъны окъуй турады!
– Болаламыса?
– Кюрешеме.
– Энтта сау сагъатыбыз барды. Хайт де, шуёхум,
айыплы болмайыкъ.
– Я Аллах, не къыйын ишди бу, андан эсе башым бла
туз тюер эдим!
– Окъу, окъу. Таулу элни къуллукъчусуна тауча
окъуй-жаза билген артыкъ боллукъ тюйюлдю, – дедим
мен, аны бош къагъып угъай, къагъып-согъуп окъуна.
– Оллахий, Магомет, кесим да, сенден уялгъандан,
жерге кирлик болуп турама. Тауча окъугъан быллай бир
къыйын иш боллукъду деб’а кимни эсине келлик эди!
– Алайды да, окъуй-окъуй турургъа керекди кеси
тилибизде да.
– Оллахий, керекди, бу къурурукъ заман табылмайды ансы…
– Хо, окъу – чырмамайым.
Ол биягъы къагъытлагъа къапланды.
Телефон зынгырдады. Телефоннга бек алгъа узалыучу Петро жокъ эди да, алдым чолпуну.
– Кюнюгюз ахшы болсун! Мисиров ишде иш тюйюлмюдю?
– Ишдеди, – дедим. Сёлешген Зайнаф эди.
– Аны бла сёлеширге боллукъмуду?
– Сёлешигиз – ол тынгылап турады сизге.
– Сора сен сенмисе?!
– Менме.
– Эшитемисе, Мисиров, къайры думп болгъанса сен?
– Бир жары да угъай. Хасанияда жашайма, Нальчикде ишлейме.
– Мен сени буугъан этерикме, Мисиров. Не ишлей
тураса шёндю?
– Ишлей турама.
– Бирда, къыралны бир къабыргъасын къалап бошай тура болурса. Ишинги къой да, ауузланыргъа кел.
Чакъыраса да мени рестораннга?
– Мени бюгюн тюшге барыргъа онгум жокъду – иш
къоймайды.
– Не дейсе сен?!
– Хал алайды. Байрым кюн бизде къыйын кюн болады.
125
– Керти кёлюнг бламы айтаса?
– Керти айтама.
– Ким биледи, ахчанг жокъ эсе, айт – мен ёнкюч берирме.
– Барды ахчам да, алай шёндю мен ишден кеталлыкъ
тюйюлме.
– Ойнагъан этеме, ойнагъан, Мисиров, къайгъы этме.
Хайда!
Алай айтып, мени жууап этерими да сакълай турмай,
чолпуну салып къойду. Салып да къойгъан болмаз, жарх
деп ургъан болур эди ансы.
Энди уа бу теличикге не керек болур менден? «Кёпген» болур. Къайры кетерикди бу деп, умут этген болур
эди: тамата да таматады, эки сабийи да барды – бармагъым бла кёргюзтген жерге чабып жетерге керек ушайды
да деп. Угъай, аппаны жан дуккулу, бошуна кокаланып
кюрешесе, сен айтхан жерлеге чабып айланыргъа мени
заманым жокъду. Къайда манга аллай бир заман, сен
сюйген жашынга жолукъгъунчу, эрикдирмегенлей, къубултуп, сени ары-бери элтип айланырча. Заманым жокъ
бла бирге кёлюм да бармайды. Ары-бери чабып айланырыгъым да келмейди. Манга, жан дуккул, юйге жарагъан адам керекди, ансы жубана турурча топалчыкъ
керек тюйюлдю. Алайды да, «кёпген» да этме, мындан
арысында сёлешген да этме…
Сагъат бешлеге, башыбызны тюзда суугъа атарыкъ
болуп, оператор да, мен да Токалаевни кючден-бутдан
жаздырып бошагъан эдик…
18
Къалай сейирлик ётгюрдю бу халкъ дегенни акъылы – политиканы, жашау-турмушну юсюнден десенг да, эр кишитиширыу, сюймеклик-хаулелик дегенни юсюнден да,
къоншу халкъланы юсюнден да быллай, дуния сейирлик
къысха чамла жарашдырыр ючюн, къалай терен акъыл,
жашау кёллюлюк, таукеллик керекди.
Чамланы бир къауумлары жашауда бола тургъан
ачыулу, кюлкюлю да ишлени аллай бир тюз кёргюзтедиле – аланы кёплерин, бир бек татлы шуёхла ичинде
болмаса, айтыргъа окъуна жарамайды: бир-бирле аланы магъаналарын тюз ангыламай, кёлкъалды этерге,
ол угъай эсенг, кеслерин тыялмай, тюйюшюрге окъуна
хазыр болуп къаладыла. Ма шёндю да Азамат Африканы башында бузулгъан самолётда болгъан черкесни
126
хапарын айтхандан сора, Петя окъуна, ол анекдотну
жаратмай, ачыуланып, иги кесек заманны не бла жууап
этерге билмей турду.
– Арменияны радиосундан алай соргъандыла, – деп
башлады Петя, бир кесек эс тапхандан сора. – «Таулу
космонавт болаллыкъмыды?» – деп. «Болаллыкъды, ол
космонавтха юйрене тургъаныны хапарын башха таулу
билмесе», – деп жууаплагъанды эрмен радио.
– Оллахий, эрмен радио окъуна биле кёреме таулуланы
къылыкъларын, – деди, кюлген да этип, Азамат. – Таулу
таулуну абындырсын ансы, анга бал да, жау да берме.
Баям, «таулу таулугъа – даулу» деп анстан айтыла болмаз.
– «Коммунизм жашау къуралса, урлау-тырнау деген
зат боллукъмуду?» – деп соргъандыла эрмен радиогъа.
«Угъай, ол заманнга дери черкесле бар табылгъан затны
урлап бошарыкъдыла!» – дегенди эрмен радио.
– Оллахий, тап тюшсе уа, урларгъа таулула да угъай
дерик тюйюлдюле! – деди Петя, кюле-кюле.
Баям, хоу, аны да башха таулу билмесе! – деди Азамат.
Бу кезиуде телефон зынгырдады, Петя, таулуланы
«чибинлетген» анекдотун бёлюп, чолпуну алды.
– Мисировнуму дейсиз? Бусагъат табайыкъ, – деп,
къолу бла, ал чолпуну деп, манга белги берди. Столумда телефонну чолпусун алама. Сейир-аламат – биягъы
Зайнаф.
– Мисиров, гяуур, саумуса?
– Сау болурма дейме.
– Да сора сен, аллай-быллай, нек сёлешмейсе?
– Да сен мени арбазынгдан итле бла къуугъаннга
ушай эдинг да, огъесе ол зат бош, мени кёзюмеми кёрюннген эди?
– Сени кёзюнге кёрюннген болур эди, баям, шайтанла
ажашдыргъан болурла сени. Бисмилляхий де.
– Бисмилляхий!
– Энди уа зат кёрюнемиди кёзюнге?
– Угъай, кёрюне болмаз дейме.
– Эшитемисе, айып тюйюлмюдю бетинге – сен мени,
бир таулу къызны, бедишлик ишлеге тюртюп нек кюрешесе? Сен мени излер орунуна, нек излетесе кесинги, нек
сёлешдиресе мени? Кесинг да къайры думп болгъанса?
– Бир жары да угъай. Ол жол сен телефонну чолпусун,
жарх деп, бир ургъан эдинг да, ахымы алып, алыкъа да,
къоркъгъандан, абызырап турама. Честный чеснок!
– Чесногунгу кёзюнге кёргюзтюрме мен сени! Алы-
127
къа сен ол ингир ючюн жууап этерге керексе мени аллымда!
– Не ингирди энди ол а?
– Унутханмы этгенсе – мени аллыма чыгъаргъа айтхан эдинг да, мен Прохладныйден къайтханда, командировкадан?
– Сора уа не эди?
– Къара сен аны дагъыда? Мен, чий тели, сууукъдан
къата, сау сагъат, къуру кесим сюелип, вокзалда аны
сакълап тургъанма, ол а бош – келирге унутуп къойгъанды. Ол заманда къолума тюшсенг эди – хурттак-хурттак
этип атар эдим!
– Сейир-аламат, тейри! Сора къайда сакълагъан эдинг
да сен мени?
– Къайда-къайда – вокзалда!
– Сен анда жокъ эдинг.
– Ой, от тюшсюн юйюнге! Сен къайда эдинг?
– Къайда къайда? Автовокзалда.
– Не заманда болгъан эдинг анда уа?
– Алтыны жарымындан жетиге дери, – дедим, тейри,
тургъан а сегизге дери окъуна болур эдим, дейме.
– Ха-ха-ха! – деп, кюлгенча этди ол. – Сора мен бир
вокзалда, сен а экинчиде тургъанбыз, сууукъдан къата.
Ма санга анекдот!
– Прохладныйден автобусла базар къатына автовокзалгъа келедиле да? – деп сордум мен.
– Таксиле уа темир жол вокзалгъа келедиле! Мен такси бла Нальчикге алтыны жарымында келген эдим.
– Да мен а къайдан биллик эдим сени такси бла келгенинги?
– Мисиров, тюзюн айтчы – ёпкелеп, аны ючюнмю тас
болуп къалгъанса?
– Угъай, – дерге кюрешдим мен, – бош, байрым кюн
мени, керти окъуна да, тышына чыгъар амалым жокъ
эди. Элден адам келген эди да, аны радио бла сёлешдирирге керек эди. Сен а, мен ангылагъандан, бир бек
аман ачыуланнган болур эдинг дейме. Сора мен не этерик
эдим да?
– Эшитемисе, керти айтама, ол жол санга ачыуланнганым алыкъа да кетмегенди, сарыуум къайнап турады – санга бир дерт жетдирирге керек эди, алай не этерге
билмейме ансы. Сени акъылынга уа бир зат келмеймиди?
– Аллай бир сагъыш этип турурча, къыйын иш тюйюл
ушайды да ол. Кел, ма былайда жолугъайыкъ де да ол
тели Мисировха шёндючюк окъуна – ол а, акъылымы
128
тыярыкъды, чабар да барыр, сорсала уа – ишде жокъ!
Кюнюн берирле, тейри. Алай этсенг, кёлюнг кенгмезми?
– Кюнюн берирле деген – ол бош затды. Ишден
къыстаргъа бир амал табылса сюерик эдим ансы.
– Тейри, ол а къыйын ишди, Зайнаф Исхаковна.
– Хо, аманнга, жараусузгъа аты чыкъсын, бирда
болмай эсе, – ол гяуургъа айт – он минутдан «Восток»
аллында болсун, мен аны сакълап турлукъма. Охому?
– Охо.
– Хайда сора.
– Хайда.
Мени кийинип тебирегеними кёрюп, Азамат ыразы
болмады:
– Сора къачханмы этесе, къоркъакъ? Бир эки-юч
кере тюйюле барсанг а, боллукъ эди.
– Юйреннген эт бир кесек, ансы эрикген этеме, сени
бла ойнасам – аякъ тиреялмайса.
Керти окъуна да, Зайнаф мени кинотеатр аллында
сакълап тура эди. Узакъдан окъуна, мени эслеп, жумдуругъун кёргюзтюп жаныды.
– Созуп келгенме ол тели Мисировну санга, – дедим
мен, аны къатына жете. – Былайда окъунамы тутдуруп
къояйым къолунга, огъесе ырбыннгамы элтейим?
– Былайда окъуна бер да къой бери – мындан ары
мен тёзаллыкъ тюйюлме! – деп, келе келгенлей, керти
окъуна да, быгъыныма жетдирмеймиди дейсе!
Жарагъан жетдирселе, кинолада бир этиучюдюле,
аллайын мен да, быгъынымдан тутуп, оу-шау эте, гуппуш болдум. Баям, мени тюе тургъанларына халкъ эс
бура башлагъан болур эди – ол, абызырап:
– Не этесе, от тюшген? Халкъны жыяса! – деп, шош
къычырды.
– Сора сен къалай суна эдинг да? – дедим мен, солуууму «кючден-бутдан» ала. – Кюн ортасында, дуния
къарап тургъанлай, сен, адамны ёлтюрюп, къутулуп
кетергеми умут эте эдинг – киши да болушмаз, тыймаз
деп? Айтхан эдим да мен санга, бир ырбын таба элтейик
деп.
– Оу кюнюнгдю, Мисиров! – деди Зайнаф да, сарыууну къайнагъанын тыялмагъанча. – Бар аллымда! – Тапханса телини! Ёлтюре эсенг – былайда ёлтюр,
халкъ къарап тургъанлай, жигитча ёлейим.
– Аман адам жигитча ёлюрге тийишли тюйюлдю!
Бар, гяуур!
– Мен гяуур тюйюлме, муслийманма, алхамдулилля!
129
– Артда кёрюрбюз ким болгъанынгы. Шёндю уа –
хайда, тебире!
– Къайры, Зайнаф Исхаковна?
– Ахыр солууунгу къайда алыргъа сюе эсенг да, –
ары!
– Мен да, хар ахшы адамча, Ата журтуму кёлюм бек
тартхан жеринде ёлсем сюеме.
– Къайдан табайым да мен санга аллай жеринги? –
деди керти кёлю бла окъуна Зайнаф.
– Несин излеп айланаса да муну, алай узакъда тюйюлдю.
Мен такси тутдум да, Долинск таба тебиредик. Курорт тийресинден ётгенден сора, тюшдюк. Такси артха
кетди. Акъ-Суугъа баргъан жолда машинала ары, бери
да, шууулдап, къар букъу эте, оза эдиле.
– Къайры келтирдинг сен мени, Мисиров? – деп сейир
этди Зайнаф.
– Былайы Малкъарны эм ариу жерлеринден бириди,
Зайнаф Исхаковна, – ёлтюрмей къоймай эсенг – ёлтюр,
мен хазырма. – Сора, ойнамай: – Ма мында, Долинскде,
эди Тау АССР-ни Малкъар округуну арасы.
– Тау АССР дегенинг?
– Эртте, Совет властьны ал жылларында, болгъанды
аллай автоном республика. Малкъар да, Къабарты да,
Къарачай да, Дюгер да, Чечен да, Ингуш да аны санында
болгъандыла, хар бири да кеси аллына энчи округ болуп.
Малкъар округну арасы Долинскде эди.
– Сейир хапар айтдынг да. Энди уа некбиз былай – башха-башха?
– Ол узакъ хапарды. Кел, андан эсе сырт башына
кётюрюлейик – андан Нальчик да, Хасания да аламат
кёрюнюрюкдюле.
Къар уллу тюшюп эди, Зайнафны аякъларында башлы чурукълары бар эди да – хата жокъ эди, мени ызымдан келе эди.
– Эшитемисе, Мисиров, сенде бет деген, ёзденлик деген затладан бир бурху кибикдамы жокъду? – деп сорду
Зайнаф, тохтап.
– Жаш заманымда, тейри, бир затла уа болуучу эдиле, алай бюгюннгю дунияда аллай, ёмюрле къарангысындан келе келген эски затла уллу керек тюйюлдюле
да, тура болурла ала да Аммаканы кюбюр къыйырында,
дипломум бла бирге атылып. Не эди?
– Аллай затчыкъланы анда-санда биргенге ала
тур, маржа! Бирда болмай эсе, къыз бла тюберге бара
эсенг – къолунгу бер!
9 Хучиналаны Мухаммет
130
– Кечгинлик, мадам! – деп, мен, бир секиргенлей,
аны къатына тюшдюм да, къолуму узатдым.
Дуппур башына миндик. Аны юсю, балтуз кибик,
чыммакъ-акъ къар бла жабылып эди. Зайнаф, ауузу
ачылып, табийгъат къудуретине къарайды. Энишгеде
биз барыбыз да сюйген Нальчик шахарыбыз кёрюне эди,
ол да, кесибизге ушаш, дёрденин алай бек кётюрмеген,
алай намысын-сыйын да сакълай билген бир сюйдюмлю
затды – кёкге жетген бийик юйлери жокъду, жаланда анда-мында бир кесек бийигирек юйле кёрюнедиле
ансы, алай ала да артыкъ бийик тюйюлдюле, мындан
къарагъанда, чыкъ тургъан сирнек топлагъа ушайдыла.
Бир кесек онг жанына къарасанг а, Барамтаны Нартия
тауну этеклерине ёрлеп баргъан юйлери эсленедиле.
Алай ала, не бек кюрешселе да, Нартия башына не хазна чыгъалсынла – жашау юйлеге ол асыры ауур ишди.
Нартия тауну юсюн агъач басыпды да, ол, къаралып,
кюнчыгъыш жанында кёкню игида кесегин жабып сюеле эди. Аны къабыргъасы бла уа, энишгеден ёргеге дери,
акъ ыз бара эди – ол канат жолну ызыды. Ыз бошалгъан
жерде уа, ёргеде, «Сосурукъну» башы кёрюнеди. Башны ичи ресторанды. Нартия таудан онг жанына къарасанг а, бек алгъа узакъда бизни таурухлада айтылгъан
акъ тауларыбыз кёрюнедиле. Былайлада уа, юйлери
Нартия тауну къатында сай дуппурла юслерине жайылып, Хасания эли!
Къалай ариу аты барды бу тауубузну – Нартия – Нартуя? Нартла уясы. Бурун магъанасын эсге алсанг а – Нартла къыралы. Алан, ол нартла дегенлери уа, бош, таурухлада сагъынылгъан затла болуп къалмай, бизни, керти
да, ата-бабаларыбыз а болмазламы? Нартла дегенинг – ол
кюн балалары дегенди деп, кёп да алимле алай айтадыла. Тюрк халкъла уа бурун заманладан бери да Сыйлы
Кюннге табынып келедиле. Тейри – ол Сыйлы Кюнню
атыды. Биз а, аланла, илмуда аты «скифле» деп жюрюген
ас халкъны бир бутагъына саналабыз. Нартла деген а
ас халкъны экинчи аты болур, баям. Сора бизге ол алан
деген ат а къайдан чыкъгъанды? Алан деген – ол тала,
ёзен, тюз жер деген магъананы тутады дейдиле алимле.
Да сора, баям, асланы таулада (Кавказда), тюзледе да жашагъан къауумлары болур эдиле – тау асла, алан асла деп.
Артда уа, тилни жорукъларына кёре, тау асла – таулула
боладыла, алан асла – аланла. Бир ауукъ замандан а
аланла, къарыу алып, тауда, тюзде да хан-бий болуп
тохтагъандан сора, бары да къарыулуну аты бла аланла
боладыла да къаладыла.
131
Оруслула да, баям, бурун заманладан бери да бизни
кеси атыбызны жюрюте болур эдиле – аланла дегенни
орусчагъа кёчюрсенг, половцы болады да. Тюзледе жашагъанла – жители поля деп. Алай эсе, половцы деген
сёз орус тилде алан-ас заманладан бери да жюрюй болур.
XI–X ёмюрледе, Къара тенгизни баш жанында тюзлеге
тюрк халкъны илмуда половцы деп белгили къыпчакъ тайпасы келгенде, алагъа да оруслула половцы деп къойгъандыла. Орус жазмала уа жаланда X–XII ёмюрледе
жаратылгъанлары себепли, половцы деген ат къыпчакълагъа берилип къалгъанды. Алайды да, половцы
дегенинг – ол орусча аланла деген сёздю…
– Мисиров, къайдады сени юйюнг а?
– Не зат?
– Юйюнг къайдады дейме, Мисиров? Кесинг да къайдаса?
– Къалай къайдаса? Мындама, Зайнаф Исхаковна.
– Къайдагъынгы билмейме, мында уа тюйюлсе. Мен
сени кёре турама, сен а мени кёрмейсе.
– Ол сени кёрмеген кёзле чартлап чыкъсынла!
– Тоба, тоба! Алай айтыргъа жараймыды, ойнап окъуна. Юйюнг къайдады дейме да?
– «Юйюм да, кесим да тауладабыз!» – дедим, Расул
Гамзатовну байлыгъына бир кесек къол жетдире.
– Эй, Мисиров, – кёлюнг – къайда эсе да кёкде, жюрегинг эсе – таулада! Сора манга Мисировну къуру къабугъуму къалады?
– Бусагъат, къоркъма сен, хар затны жерине салайыкъ, – деп, къыбылама таба бурулуп, эки къолуму
да кётюрюп: – Бисмилляхи рахман рахиим! О Уллу да,
Сыйлы да Аллах, тилейме Сенден, Сени керти къулунг
Зайнаф айтханлай, мени ары-бери, дыбырдап, къачып
кетген жюрегими, кёлюмю, кёзлерими да жерлерине
къайтарынгы! – деп, кёзлерими жабып, бетими сыладым да, ол мен атларын айтхан затларым олсагъат окъуна жерлерине къайтханларын сезип, «къууандым». Ол
ишни, айхайда, Зайнаф да кёрюп тура эди.
Хар не керегим да жерине жыйылгъандан сора, мен,
кёлюм да кётюрюлгенин, жюрегим да къууанчлы ургъанын, кёзлерим да дуния жарыгъын кёре башлагъанларын сезип, кёзлерими эшиклерин кенгнге ачдым да,
къарасам – аллымда толгъан ай кибик, нюрюн тёгерекге жая, бир ариу таулу къыз сюелип тура эди. Анымы
кёреме, кёз эшиклерими безгилери тюшген болур
эдиле – ала кенгнге ачылгъанлай къалдыла. Ол да аман
тюйюл эди, иги эди – мен хазырма, жеримден тепмей,
9*
132
ёмюрюм да ма былайда сюелип турсам, ол да аллымдан
кетмей, кюле турсун ансы, кёзлерим да энди аны кёре
тургъанларын, жюрегим да, тауладан чабып келип, куркачыгъына сугъулуп тохтагъанын, кёлюм да, алан-ас
халкъны къызыу тюзлеринде бир кесек сай болгъан эсе
да, биягъы жанымы къатына жыйылгъанын сезе.
– Къалайды халынг, Мисиров? Уллу Аллах тилегинги
къабыл этдими? – деп сорду Зайнаф, жарыкъ ышара.
– Шукур Аллахха! Мен энди сени да кёрюп башлагъанма, – деп, аны къолун алдым да, дохтурла этиучюча, баш бармагъын кеси къолуму къан тамырына
къысдым. – Жюрегим да дауурбас ургъанча урады,
кёлюм да жырлайды – биз барыбыз да, сени кёрюп
къууанабыз!
– Кертими?
– О Уллу Аллах! Бу бизге ийнанмайды – айтчы мынга
бир зат!
– Кёресе да, Мисиров! Уллу Аллах айтхан жокъду, –
деди ол, бир кесек тынгылап, алай къолун а кетермей, – алай эсе уа – сора сиз барыгъыз да, ётюрюк айтып,
мени алдаргъа кюрешесиз.
– Угъай да! Мен кеппе-керти айтханымы билип,
ышаргъан да эте, къарап турады. Мен ётюрюк айтхан
болсам эди, ол, шёндюге дери да сакълап турмай, андан
бери мени кесими да, хурттакларымы да, уруп, кюл этип
къояр эди.
– Билмейме, билмейме. Мен ийнаннган окъуна этер
эдим, бир затчыкъ болмаса эди.
– Не затчыкъды энди ол а?
– Ол да Уллу Аллахны болушлугъу деген затчыкъды.
Уллу Аллахны измиси болмай, сени кёлюнг да, жюрегинг да, кёзлеринг да таулагъа, тюзлеге къачып кетерик
тюйюл эдиле. Аллай измини уа Уллу Аллах алагъа не
хыйсапдан бергенди? Ала мени къатымда эрикгенден
ёле эдиле да – ма андан. Ол бир затчыкъ дегеним а олду,
жолдаш Мисиров.
– Угъай, угъай, угъай! Ала, ата-аналары гюл талагъа
келтирген сабийле кибик, асыры къууаннгандан, чабып
кетгендиле ары-бери!
– Ким биледи, ким биледи. Алай, кел, былай келишейик – хо, бу жол мен сизге ийнаннган окъуна этейим,
алай мындан ары, ол сен айтханча, гюл талагъа келсек
окъуна да, алагъа къууаннгандан, хар ким да ары-бери
чачылсала да, киши да узакъ кетмесин, ол тийреде болсун, керек заманда терк табылып къалырча. Кеслери
да энди, Уллу Аллахны буйругъун сакълатып турмай,
133
мен сюйген заманда жыйыла турсунла, мычымай. Аны
юсюнден, кимге керек эсе, барына да билдир – жюрегинге, кёлюнге, кёзлеринге да. Охому, жолдаш Мисиров?
– Охо, жолдаш Зайнаф!
– Сора игиди. Да энди, барыбыз да жыйылгъандан
сора, кете барсакъ да боллукъду. Мен сууукъдан къата
башлагъанма.
– Халкъ ыразы тюйюлдю, Зайнаф Исхаковна – жюрек да, кёл да, кёзле да, жан да. Бизни барыбызны да
жыйып, кеси уа кетип барады деп.
– Айтма къой сюйгенлерин. Экинчи жол жерлеринде турурла, – деп, сора мени къолумдан тутуп, – керти
окъуна да, сууукъдан къатама, Мисиров. Оу кюнюм, биз
къачан жетерикбиз юйге да?! Не болады заман?
– Алты бола турады.
– Кел, кел, кел! – деп, мени да ызындан созуп, кетип
тебиреди.
Не болгъанын мен кесим да ангыламадым, тёрт-беш
атлам этгенлей, жыгъылып, тёнгереп, экибиз да дуппур
тюбюне тюшдюк. Бир бирге къарап, кюле жатабыз.
– Ма-а, сени хатангдан, манга да таякъ жетди! – дедим. – Уллу Аллах, сени жыгъама деп, манга да жетдирип ийгенди.
Секирип туруп, эки къолу бла да пальтому жагъасындан тутуп, Зайнаф мени жерге къысды.
– Айтчы бери – не ючюн абындырлыкъ эди мени Аллах? Айт дедим да!
– Да несин айтаса да аны? Кесинг да бек иги билесе,
билмеген кибик этесе ансы – биз барыбыз да, сюйюп,
санга тартынабыз, сен а бизни таякъла бла, итле бла
къууаса. Къуру менми сунаса тарыкъгъан, къарачы
бери, ийнанмай эсенг – кёремисе, жюрегим да ауруйду,
жаным да къыйналады, кёзлерим да, жилямукъларын
букъдура, бир жанына бурулгъандыла. Сен а…
Къарайма да – Зайнафны бети тюрленип, кеси да жиляргъа аздан къалып, кёзлери да бир тюрлю болуп, иги
кесекни манга къарай кетди да, сора:
– Керти айтама, мен алай болурун сюймей эдим! Мен
сюймейме алай болурун! – деп, мени бютюнда къаты
къысды жерге. Сора, къалай эсе да бошайып, юсюме
къапланды да, бетин кёкюрегиме къысып, дагъыда бир
кере: – Алай болурун сюймейме! – деди.
Ол тиширыу, къыз болгъанын унутуп къоюп, мен
аны, эслемей, къалай эсе ачытхан сабий сунуп, не этгеними да билмей: «Хо, хо, болду, биз да энди санга
134
кёлкъалды тюйюлбюз, энди биз шуёхлабыз да – болду,
болду», – дегеннге ушаш бир затла айта, жапсара, кёзюнкъашын уппа этдим.
Ол а, бир кесекден эс жыйып, башын кётюрдю да,
дагъыда бир кере кёзюме къарап, кюлген да этип, аякъ
юсюне болду да, къар гулмакны алып, мени бетиме быргъады.
Мен да, туруп, аны юсюнден да, кеси юсюмден да
къарны къакъдым.
– Тутчу къолларынгы жылытайым, – деп, эки къолун
да алып жылытдым.
Къолларын жылыта, ол да манга къысылмай болмай
эди…
Тейри, къарайма да, мен Зайнафны керти да сюйюп
башлагъан болурма дейме…
19
Быйыл жаз башы къалай эсе да бир терк хан-бий болуп тохтады, келе келгенлей окъуна – таша жерледе,
хуна тюпледе, къоллада къар тонуну кир хурттакларын
атып, къыш кючден бла бутдан къачып къутулгъан эди.
Кюн туууш жерледе тал терекле, къачан жетишалгъан
эселе да, кишиучюкле этгендиле. Адамы, чыпчыгъы да,
къурту, къумурсхасы да къууанадыла жаз башыны келип къалгъанына, анга атап, жырлайдыла, тепсейдиле,
ойнайдыла. Бюгюн-тамбла дегенлей келлик бир уллу
къууанч сакълагъанча, жюрек дегенинг да бир тюрлю
тынгысызды, ишлерге, бютюнда уа ол бизни, баям, кишиге да керек болмагъан тели бериулерибизни жазаргъа
арталлыда кёлюм бармай эди, тузакъгъа тюшген чыпчыкъ
кибик, кабинетде олтурургъа да, акъыллы Элмырза бла
даулашыргъа да сюймей эдим…
Жомакъда айтылгъаныча, кёлюме келген толуп, мен,
къойчу болуп, тау жайлыкълагъа тюшюп къалсам эди,
игисагъан! Къойларым гелеуде жайылып, кюте; арлакъда уа къара, акъ къозучукъла секире, ойнай; мен а, уллу
къара жамычыны юсюне сыртымдан тюшюп, кёзлерими
да жумуп, кюнню хычыуун жылыуун сезе, жата. Эй,
тели адам а – баш ауруугъа деп, не затха ишлеп, къурап, чыгъарып кюреше болур эдинг сен бу шахарланы,
машиналаны, къуллукъланы, кёп да башха керексиз
затланы? Минг-минг жылланы мындан алда болгъан ол
дуния сейирлик ариу жашауну – таза сюймекликни, жашил чаллыкъланы, къой сюрюулени, будай сабанланы
135
сен неге алышдынг? Дыгаласлыкъгъа, зорлукъгъа, жутлукъгъа? Сен кесинг да, тели, Мисиров эсенг, ким эсенг
да, бу татыусуз заманда туумай, беш минг жыл мындан
алда жаратылсанг эди уа бу жарыкъ дуниягъа. Къайдамы? Шумерде окъуна, не башхасы барды да? Баям,
бир-бир шумер сёзлени бизни тилде тазалай сакъланнганлары бошундан болмаз. Бизни бир тамырчыгъыбыз ары дери да созула болур, баям. Эшитемисе – Ур,
Урукъ – шумерлени бу къалаларыны атлары окъуна да
малкъар сёзле тюйюлмюдюле? Шумерле – суу эрле, суу
къатында жашагъан адамла болмазламы.
Алан, Мисиров, сен, керти окъуна да, бу тели история бла кюреше эсенг, кесинг да тели болгъан болурса
дейме?! Жаз башы келгенди, болгъан чагъа, ойнай-кюле
турады, сен а биягъы шумерле, асла, аланла таба чабып
бараса! Не этесе, башынгамы урлукъса аланы? Не – аладан къалгъан хазнамы табылгъанды дорбунланы биринде, алтындан, накъут-налмасдан толу кюбюрлери бла,
юслерине да мухур урулуп, жазылып: «Жаланда бизни
туудукъларыбыз алсынла», – деп? Энди уа, тюзюн айтханда, не башхасы барды кимни туудугъу эсенг да сен –
асланымы, аланланымы; хазарланы, къыпчакъланымы;
гунланы, булгъарланымы. Сен бюгюн СССР-ни, дуниягъа аты айтылгъан уллу къыралны, адамыса, ким эсенг
да – башха тюйюлдю, къалгъанла бла тенгсе, эркинсе.
Тюз ниетли бол, ишле, жаша – къалгъаны уа бошду.
Сен а, бирда къамамай, къазаса да кюрешесе, къазаса да
кюрешесе историяны букъу басхан тыгъырыкъларын,
башынгы аурута. Не керекди санга, айтчы бери?
Соруп да бош кюрешесе, мени жашай билген шуёхум,
Акъыл Токъмакъ. Сен, айхайда, сюерик эдинг, мен да,
жашауну ол сен сайлагъан жорукъларына тюзелип, кесими битеу кючюмю, акъылымы да, заманны да быдырымы, онг болгъаны къадар, татыулу ашладан толтуруп
туруугъа, жылы кийимле киерге, тукъумум, адам улу да
къарыулу бола барыр ючюн, кесиме ушаш бир жыйын
сабийни ёсдюрюрге бурсам. Не айтыр кереклиси барды – сен тюзсе. Алай мени бир сорлугъум барды – «Биз
да, шуёхум, хуна тешикден чыкъмагъанбыз – бизни да
барды тукъумубуз-тайпабыз!» – деген сёзлени уа магъаналары неди? Адам дегенинг – бек алгъа тукъумутайпасы бла, халкъы бла сыйлыды, ала бла, аланы иги
ишлери бла махтаулуду деп, ол сёзлени магъаналары
алайды. Эшитемисе, хар адам да сюеди кесини жашау
этген тынгылы, ышангылы да юйю болса – тукъуму,
халкъы, историясы.
136
Мени уа алыкъа да, жюрегим тынчайырча, аллай
юйюм, аллай ышыгъым жокъду – халкъыбызны историясын
терс суратлайдыла. «Ма-а, сизни юйюгюз буду», – деп,
манга къыпчакъ юртаны кёргюзтедиле. Жюрегим а
аны унамайды: «Ол бизни юй тюйюлдю», – дейди. Керти окъуна да, анда эрттеден бери да къазахлыла, къыргъызлыла жашап келедиле да! Билеме – ала огъурлу да,
батыр да адамладыла, алай, тилибиз келишгенликге,
мен аланы туугъан къарындашлары тюйюлме да! Аланы кёзлерине, бетлерине да, мени кёзлериме, бетиме да
бир къарачы – тейри, сиз а къарындашласыз деп айтырча, биз бир бирге аллай бирми ушайбыз? Угъай, аппаны жаны, биз бир юйде ёсген, бир ата-анадан туугъан
къарындашла тюйюлбюз. Сёз жокъду, тилибиз бир эсе,
биз жууукъла да жууукълабыз, шуёхла да шуёхлабыз.
Алай туугъан къарындашла уа тюйюлбюз. Аны себепли
уа, къазахлы, къыргъызлы къарындашларым, манга
эрип, бу сени юйюнгдю деп, мени кеслерине къояргъа
угъай демеселе окъуна, мен аланы юйлерине кираллыкъ
тюйюлме. Башхаланы юйлеринде ёсген ёксюз болургъа
сюймейме да – ма андан. Мен ата-бабаларымы да, халкъымы да юйлерин табаргъа сюеме. Ол юй мындады,
Кавказда, жашап тургъан жерибизде. Алай а манга да,
мени туугъан къарындашым къарачайлыгъа да алай
айтадыла: «Сизни юйюгюз мында тюйюлдю, сиз тышындан келгенледенсиз!» – деп. Ким айтадымы? Миллер, Ковалевский1
. Ала бизни татарлыла суннгандыла.
Толстой да, Лермонтов да бизге татарлыла деп болгъандыла. Хо, ала билмей айта эдиле дейик. Бюгюнлюкде
кеслерин уллу алимлеге санагъанла айтсала уа алай – не
дегин?
Абаев2
, не аз да уялмай, шёндю биз жашап тургъан юй
аны, осетинлилени ата-бабаларыны, юйюдю дейди. Анга:
«Да къалай болады да алай, шуёхум?! Кел, къара – юй
ичинде хар не да бизникиди, бизни ата-бабаларыбыздан
къала келедиле! Суула, таула да, кезлеуле, дуппурла
да, тюзле, къолла да бизни тилде «сёлешедиле»! – деп,
нек айтмайды киши да? – «Тюнене кибикди, алай кёп
заман озмагъанды, – ол Акъсакъ Темир келгенде, биз
мында, кеси юйюбюзню къоруулай, къанлы уруш этип
айланнганбыз. Ол заманда дуния саулай да бизге аланла
1 В. Ф. Миллер, М. М. Ковалевский – белгили орус алимле. 2 В. И. Абаев – осетинлиле скифлени, аланланы туудукъларыдыла
деген хапаргъа артыкъда уллу къошумчулукъ этген осетинли совет
алим.
137
дегенди. Бюгюн да биз кеси кесибизге аланла дейбиз. Да
сора, тюнене аланла болуп, бюгюн а биз нек болургъа къалдыкъ башхала? Сиз а, не заманда да иронлула1 бола келип,
энди уа, бизни атыбызны алып, къалай бла аланла болуп
къалгъансыз? Неге керекдиле санга, шуёхум, биреуню аты
да, юйю да? Кесинги атынг а бедишликмиди, ата юйюнг а
осалмыды?» – нек сормайдыла былай бизни алимле Абаевге? (Ол кеси да бизни бийлерибизни – Абайланы учхуну
болмай, амалы жокъду). Кеслери да, бизни алимлерибиз,
анда не излей эселе да, историяны арт бурууларындан бери
чыкъмай къалдыла да – сора ким ишлерикди Уллу Юйню
уа – халкъны керти да историясын?
«Ма-а, акъылынг окъуна, ол кеси аллына учуп айланнган эркин чыпчыкъ, ол окъуна, анда-мында айлана
кетип, бюгюннге къайтып келдими? – деп, мени хыликкя этип, кюледи Акъыл Токъмакъ. – Кёресе да – Акъыл
окъуна сюймеди историяны къуу тюзлерин! Сен а? Сен бош
адамса да, къамажакъчыкъ, бюгюн барса, тамбла – жокъ.
Магъанасыз затла бла кесинги къыйнап айланмай, бош
жашап турсанг, иги тюйюлмюдю – ариу хауа бла солу,
аша-ич. Не дейсе, Мисиров? Башынгамы ураса асланыаланланы да, андан эсе Зайнафха сёлеш – бар, жашагъан
эт, къууаннган эт!» Ой, ол мени Акъыл Токъмагъым угъай,
къара жиним а болурму? Угъай, аппаны жаны, сен мени
терс жолгъа алай тынч салалмазса – хар нени да, шуёхум,
кесини заманы болады. Жаз башы дегенинг да, Зайнаф да,
дауум жокъду, иги да, хычыуун да затладыла, алай шёндю
уа ишлерге керекди. Керекди – ангыладынгмы?
Петя бюгюн элге кетгенди, кабинетде экибизбиз –
Азамат бла мен. Ол бир тюрлю къайгъысыз, олтуруп,
ишлей турады. Мен да Москвадан келген ма бу статьяны,
таучагъа кёчюрюп, зарфха урургъа керекме.
Не бек къан-къазауат этип кюрешди эсе да къара жиним, кюн да не бек жилтиреп турду эсе да, мени алдаялмадыла – сагъат бешге дери, башымы кётюрмей, ишлеп
турдум, ол статьяны да, кёчюрюп бошап, зарфха урургъа
бердим. Сейир-аламат – Азамат да ишге батылып эди.
Баям, кимни эсе да юсюнден очерк жаза болур – бир
затха да эсин бёлмей.
– Эшитемисе, сен къачан бошарыкъса кишиге да керек болмагъан бу магъанасыз затларынгы тырнап?
Азамат, бёлюнмей, дагъыда иги кесекни жаза кетди
да, баям, акъылына келген бир затны къагъытха тюшюрюп бошай тура болур эди – сора, ашыкъмай, руч1 Иронлула – осетинлилени ёз (тюз) атлары.
138
касын столгъа салып, жеринден да турмай, эки къолун
кётюрюп, керилген кибик этди да, ёхтем халда:
– Угъай, аппаны жаны! Ол сен жазгъан затла керек
тюйюлдюле кишиге да, ансы мен а, шуёхум, шедевр
жаза турама.
– Романмыды, экилогиямыды, ючлогиямыды огъесе
бешлогиямыды? – деп, мен да масхара этип сордум.
– Сен харип аны ангыларыкъ тюйюлсе. Шедевр де да
къой – ангыладынгмы?
– Сиз, жазыучула, айхайда, барыгъыз да – закийле,
жазгъан затларыгъыз – дуния сейирлик шедеврле, алай
къолгъа алырча, адам окъурча уа бир зат да жокъ.
– Сен айтхан тюздю, сёз Эменовну юсюнден бара
эсе. Бу мен жаза тургъан а – арталлыда башха тюрлю
затды. Аты окъуна барды бир эл багъасы – «Нартланы
туудукълары».
– Оллох-оллох! Сора нени юсюнденди хапар?
– Жашауну, тутушну юсюнден. Къайнагъан жашау,
батырла тутушуу – ма мени шедеврими баш жигитлери
аладыла. Революция – биринчи роман. Колхозла къурау – экинчи роман. Уруш – ючюнчю роман. Ангыладынг да?
– Бюгюннгю жашауну юсюнден а кимле жазарыкъдыла, къоркъакъла?
– Бюгюннгю жашауда зат да жокъду, шуёхум, бир
зат да жокъ.
– Огъесе кесигизмисиз «зат да жокъ»? Къоркъакъла,
ахыгъыз кетеди да бюгюнню юсюнден этген оюмугъузну
ачыкъ жазаргъа?
– Тапханма батырны уа! Элмырзагъа бир кере юргенме деп, кесинги батырчыкъмы сунуп айланаса? Жокъдула шёндю жигитле, жокъдула аламат ишле да, сора не
затны юсюнден жазарыкъса? Революция, уруш – ма-а
ишле да, жигитле да! Санга сюйсенг айт, сюйсенг къой – сен
андан не ангылайса. Аллай затланы ангылар ючюн, адам
жазыучу болургъа керекди. Роман дегенинг, шуёхум, – ол
сени тели бериуюнг тюйюлдю.
– Хо, алай окъуна болсун. Тюемеми, огъесе сен кесинги шедеврингими жаза бересе?
– Жокъду заман, шуёхум, биринчи китапны кюз артына бошаргъа керекме. Мен ишлерге керекме. Чырмама мени, бар юйюнге.
Не этерик эдим – кетдим. Алан, нек бузулгъан болур
мени кёлюм – бирда ангыламайма? Бир бек керек уллу
ишни, унутуп, эталмай къалгъан кибик. Ингир да аламат,
ишде да – къайгъысыз, юйде да, Аллахха шукур, – жокъ
139
хата. Сора не болгъанды да манга? «Айтхан эдим да мен
санга Зайнафха сёлеш деп, – деп шыбырдады къулагъыма къара жин. – Этмединг да мен айтханны – бар энди
юйге, эшеги ёлген таулу кибик, бурунунгу салындырып!
Ха-ха-ха!»
Керти окъуна да, ол бош затчыкъ ючюнмю бийлеген
болур мени жюрегими мудахлыкъ? Сора мен аны сюйгенми этеме, жюрегим анга тартылыпмы таралады? Алай
болургъа амалы жокъду – сабий жашмы болгъанма мен,
тюе кибик, экижыйырмажыллыкъ киши, сюймеклик
ауруу тийип, аллай бир къыйналырча. Эркинмеми мен,
сюймекликге тирелген литература билими угъай, история билими болгъан эсли таулу киши, сюймеклик
дегенча, аллай затха алданыргъа? Угъай! Сюймеклик
дегенинг – ол булутла башында кём-кёк кёкде учууду,
мени уа къанатларым жокъдула – аланы, жашау кибик,
бир кюйсюз зат кесип ийгенди. Да сора не магъана керексиз тыпырдагъандан? Тейри, болмаз магъана, жолдаш
Мисиров. Бош кюрешесе сен Ромеону къапталын киеме
деп – ол санга тар боллукъду. Ол насыпсыз Меджнунну
уа къапталы окъуна болмаз эди – андан да зат табарыкъ
тюйюлсе. Алайды да, жюрюй бер, кесинги алыкъа алай
бек эски да болмагъан жюзсомлукъ костюмунгу кийгенлей, башхалагъа ушаргъа кюрешмей, уллу сюймеклик
да излемей. Жылларынг да оза барадыла, заман да тюрленнгенди, сюймеклик отунда кюйген да шёндю уллу
тёре тюйюл ушайды да. Ким биледи, ол сюймеклик дегенлери энди хазна жокъ эсе да алайды.
Кёп доп-доп этме, къутулур тыгъырыкъла да излеме – хар не да баямды: хар нени да кесини кезиую
болады. Санга уа тынгысызлыкъны, къайгъырыуну
кезиую жетгенди – сабийлеринги къадарларыны юслеринден тынгысыз болургъа, къайгъырыргъа. Не зат?
Биягъы сен, къара жин, мени ол адыргы умутумдан да
тюнгюлтюрге кюрешесе да? Сен кесинг сюялмайса да,
мени сюйгенимеми зарландынг?..
– Мисиров, не болгъанды санга? Эсирипми тураса?
Къарасам – Зайнаф, ышара, бети да, манга сейир этгенден, бир кюлкюлю.
– Къайдан чыгъып къалдынг? – деп сордум мен да.
– Бош айлана тура эдим. Ол гяуур Мисировха тюбеп
къалсам эди деп, кёлюме тюзда алай келгенлей, кап деп,
санга жолукъдум да къалдым. Сен а, сан да этмей, кетип
бараса. Не болгъанды санга?
– Бир зат да болгъан болмаз дейме.
– Сора нексе да былай – бурунунг салынып?
140
– Юйю къурусун билген! Бош, санга алай кёрюннген
болур. Къой, къой – ол бош затды. Не оноу этесе?
– Не затха?
– Мисировну излеген хапарынг бар эди да – къолунга
тутдурдум, эт энди бир оноу.
– Ызымдан келсин! – деп, Зайнаф тебиреди.
Эки-юч атлам артха къалып, аны ызындан барама.
– Не этесе? – деди Зайнаф, тохтап.
– Не этеме? – дедим мен да, тохтап.
– Артха нек къаласа?
– Да ызымдан кел дединг да – барама ызынгдан.
– Биргеме кел! – деп буюрду, кюлген да этип.
Барама биргесине.
– Керти окъуна да, нек мудах эдинг, бир затмы болгъанды?
– Ол бизни къырал жашырынлыгъыбызды, Зайнаф
Исхаковна.
– Кесинг да, жашырынлыгъынг да мени къолумда
ушайсыз да – айт дейме мен санга!
– Да ол мени жашырынлыгъым тюйюлдю, кёлюмю
жашырынлыгъыды, адамны кёлю уа, кесинг да биле
болурса, бир кишиге да бойсунмайды, тау къуш кибик,
эркин учуп айланнган бир затды.
– Энтта да хатхуларынг ары-бери къачып тебирегендиле, манга уа сени биягъы къабугъунг жетеди да?!
Керек тюйюлдю манга къабукъ! Мен аны бла бир жары
да сюймейме барыргъа! – деп тохтады да, мен не этерге
билмей къалдым: да къыйын эди аны ангылагъан – ойнагъан эте эсе да, кёлю бла айта эсе да.
Къатына бардым.
– Этме алай. Бир кесек айланайыкъ. Къарачы, сен
кёрмейсе ансы, бу ингирлик къалай дуния сейирликди!
– Сенсе зат кёрмеген!
– Сейир-аламат – не затны кёрмейме мен?
– Да не затны кёресе да?
– Сени да кёреме, этегине алтын суу ичирилген кёкню кёреме, къарангы да болгъунчу, чартлап чыгъып
келип, кюн бла чохлашыргъа аздан къалгъан тели айны
да кёреме…
– Кесинги уа кёрмеймисе?
– Угъай, кёралмайма. Мен, кеси кесими кёрюр ючюн,
кёзлерими къайры эсе да бир жанына этерге керекди
да, алай этерге уа боламыды, болмаймыды – мен билмейме.
– Сен кёзлеринги бир жанына сау километрге окъуна
элт – кёраллыкъ тюйюлсе кесинги!
141
– Нек сора уа?
– Да сен жокъса мында сора уа! Къайдагъынгы уа
билмейме. Сени къабугъунг бла уа мен бир жары да барлыкъ тюйюлме!
– Сора мен – мен тюйюлме. Ой, начасла уа, – кёрдюнгмю, олсагъатха мени алышындырып кетгенлерин!
Ол сени бла сёлеше тургъан а ким болур? А-а, ол учуп
айланнган табакъладан биреулен болур. Тохтачы! Ким
биледи, сен да – сен тюйюл эсенг а?
– Мен – менме!
– Ачыу этдим, экибиз да бир табакъдан болсакъ, сюерик эдим…
Бизни тели оюнубуздан эригип, Зайнаф, артха къайта да турмай, кетип къалыр деп къоркъдум.
– Ахшы, – дедим, – кел, сюе эсенг, керти кёлюбюз
бла, ойнамай, тынгылы окъуна сёлешейик.
– Сен алгъа саулай жыйыл да, алай! Нелеринг къачып кетгендиле – кёлюнг, жюрегинг, бюйрегинг…
– Бары да жыйылып, къынкъ этмей, жерлеринде
турадыла. Кел паркга, анда сёлеширбиз.
– Сейир-аламат – сора сен да керти кёлюнг бла сёлешеми билесе? Бир кёрейик!
– Беш минутдан кёрюрсе. Алай кесинг да, ойнагъанкюлгенни къоюп, тынгылы сёлеширге хазырлан. Боламыды?
– Болады!
– Не зат болады?
– Биягъы?!
– Ол мен тюйюл эдим, ол табакъдан келген эди – къачды, къутулду, начас. Барма къой, ант анга жетгенди.
Кел.
Барабыз. Драмтеатрны ётгенбиз, Комсомол жолчукъ
бла барабыз, сёз да айтмай.
– Нек тынгылайса? – деп сорду керти кёлю бла Зайнаф.
– Кел бир жанына кетейик, ансы мен тынгылы сёлешаллыкъ тюйюлме, къатыбыз бла адамла ары-бери ёте
тургъанлай.
Бир жанына турдукъ. Зайнаф манга къарап турады.
– Зайнаф, сора сен бизни ойнап-кюлюп сёлешген
тёребизни уллу жаратмайса, алаймыды?
– Да адам эсли да болургъа керекди да.
– Мен эсли болуп башласам, олсагъат окъуна эригип
башлайма сора уа.
– Нек?
– Не билейим да. Эсли болгъан – ол къыйын ишди да,
142
андан болур. Эсли адам хар нени да эслейди. Жашауда
уа аллай бир терсликле, чюйреликле бардыла – аланы
эслемей турсанг, игиди.
– Къайда?
– Къайда да – сенде, менде да, жашауда, ишде да.
Тапсыз затланы эслесенг а, мудах боласа.
– Да къайдан чыгъады да аллай бир тапсыз затла?
– Мен а къайдан билейим? Тохтачы, мен бир зат сорлукъ эдим.
– Сор.
– Сен эрде болгъанмыса?
Мени алай соргъаныма, асыры сейир этгенден, Зайнафны тили окъуна тутулду. Сора, бир кесекден эс
жыйып, алай уллу сейир да этмегенча:
– Угъай, сора не эди да? – деп, сансыз сорду.
– Зат да угъай. Санга ненча жыл болады?
– Жыйырма бла бешинчи июльда жыйырма бла беш
жыл боллукъду, сора не эди да?
Аны хар жол да «сора не эди да» деп тургъанына кюллюгюм да келип:
– Зат да угъай, – деп, ышардым, – манга уа жыйырма
бла онбеш жыл болады, мен юйдегили эдим. Бир бири
жаныбызгъа тиймей жашагъанбыз. Сени да Аллах сыйласын, эки сабийим барды – къызчыкъ бла жышчыкъ.
Ангылаймыса?
– Сора не эди да?
– Зат да угъай. Сен къалай сунаса – биз экибиз не
акъыл бла тюбешип кюрешебиз?
– Мен а къайдан билейим? Тюбешебиз да тюбешебиз.
Ол аллай бир тапсыз ишмиди?
– Нек бола эди да тапсыз иш? Адамланы бир бирлери
бла тюбешгенлерин дунияны къалайында да осал ишге
санамай ушайдыла да. Сора биз экибизни жолугъа тургъаныбыз а нек болургъа къалды артыкъ осал иш?
– Да сора сен нек сёлешесе алай – биз бир айыплы
иш этгенча?
– Алай айтмагъан ушайма да.
– Бек ушайса алай айтханнга.
– Билемисе, мен не айтыргъа кюрешеме санга – къоя
турурму эдик бу тюбешиуюбюзню. Алгъа былай бир сагъыш этип кёрюрмю эдик. Ким биледи…
– Несине къыйналып кюрешесе быллай бир – айт да
къой тюзюнлей, – деди ол, ауазы уа нек эсе да арталлыда
тюрленмей. – Къахме къыз кибик, боюнунга тагъылып
тохтагъан эсем. Аны айтыргъа сюесе да? Айт, айт – уялма! Анса уа кимден уяллыкъса – менденми?!
143
– Сен мени терс ангылайса, Зайнаф! Мен арталлыда
башха затны юсюнден айтыргъа кюрешеме…
– Сейир-аламат – не затны юсюнден сора уа?
– Сен, Зайнаф, бек иги къызса, аламат къыз окъуна
болурса…
– Сау бол. Аламатса, игисе, алай иги уа тюйюлсе –
алаймыды?
– Угъай дейме да! Игисе, аламатса – андан ары сёз
къошма! Мен сенден таматама, сенден эсе иги билеме.
Алан, сен кесинг да таулу къыз тюйюлмюсе, кесингден
таматаны сёзюне нек тынгыламайса? – деп, бир кесек
ойнагъан кибик этип сёлешгенликге, керти кёлюм бла
окъуна къызны жерине салыргъа кюрешдим.
– Ахшы. Айт, тынгылайма.
– Кесинг да бек иги билесе – «Таулуну арт акъылы
мени, ал акъылы уа кесини» деп, сёз барды. Кел, артда, ачыудан кюе, ол сёзлени эсибизге тюшюрмез ючюн,
ашыкъмайыкъ, бир кесек сагъыш этейик.
– Мен бир затны ангыламайма – не затны юсюнден
сагъыш этерге керекди?
– Мен, эки сабийи да болгъан уллу киши, сени алдап,
алыргъа умут этгеним – ол тюзмюдю; сен да, акъылы,
билими да болгъан бир ариу къыз, не аз да сагъыш эте
турмай, ол кишини доп-допуна къарап, аны бла къайда
болса айланып тургъанынг – ол тюзмюдю? – деп, мен
къычырыргъа аздан окъуна къалдым.
– Олму эди айтырыгъынг?
– Ол эди!
– Сора игиди. Биринчиден, мени ким бла, къайда
айланнганым – ол сени ишинг тюйюлдю, жолдаш Мисиров. Экинчиден, ол сен сагъыннган уллу кишини терстюз этгени да сени ёз ишингди, жолдаш Мисиров. Ючюнчюден десем а, жолдаш Мисиров, сен телисе да телисе,
бош алай угъай – чий тели.
– Сора не эди да?
– Къаллай дуния сейирлик ариу ингирни керти да магъанасыз доп-допла бла зыраф этип къойдунг сен?! Мисиров, тюзюн айтчы, сен хар заманда да былаймыса?
– Къалай?
– Да ма былай – эсли болсанг, тели болуп къалып?
– Тейри, алай болурма деп къоркъама.
– Сора сен бир заманда да эсли болургъа керек тюйюлсе.
Зайнаф тёгерекге-башха къарады да, сора, ышаргъан
да этип, баям, эсине бир тапсыз зат келген болур эди,
шош сёлешди:
144
– Берлакъ турчу, Мисиров, къулагъынга бир зат айтайым.
Мен аны къатына жууукъ туруп, хо, сюе эсенг, тюйген окъуна эт дегенча, сюелип тохтадым:
– Айт.
Зайнаф къулагъыма:
– Бош доп-допну къой да, мени уппа эт! – деди.
20
Ма-а, жаз да келди, кюнле дуния сейирликдиле,
адамла, онг тапханлары къадар, кёллеге, Нальчик суу
боюнуна къуюладыла, ойнайдыла, кюледиле. Мени халым а нек эсе да хоча тюйюлдю. Да не этериксе – нек эсе
да бир затха да кёлюм бармайды.
Зайнаф бла арабыз тапсызгъа кетгенди да, аны ючюн
окъуна болур. Биз кесибизни асыры эркин жюрюте
эдик – паркда да терк-терк бола эдик, эки-юч кере ресторанда да олтургъан эдик. Ма энди уа болуру болду – къыз
кесин «тапсыз» жюрютгенини юсюнден хапарла Къашхатаугъа – аны ата-анасына да жетгендиле. «Тасхачыла» «жашаугъа энди кёз ача келген жаш къызчыкъны»
алдаргъа кюрешген «ол бетсизни» юсюнден да, баям,
бир затла билген болур эдиле. Аны себепли уа къызны
атасы-анасы да, эгечлери-къарындашлары да акъылын
башына жыяргъа бар мадарны да этип кюрешгенлери
сейир тюйюл эди. Э къыз, сен телими болгъанса, эл толу
хайт деген жашла бола тургъанлай, юй бла бир сабийи
болгъан, атанг кибик бир кишиге алданып дей болур
эдиле. Тейри, тыйылсанг-тыйыл, тыйылмасанг а – харам этербиз, сен бизге къыз да тюйюлсе, эгеч да тюйюлсе
деп, алай окъуна айтхан болурла.
Ахыр кере жолукъгъаныбызда ол затланы юсюнден
Зайнаф манга былай, ойнагъан-кюлген кибик этип, сансыз
айтханлыкъгъа, мени уа эки кёзюм жокъмуду – кёрюп
тура эдим да аны къайгъылы болуп тургъанын да, мудахлыгъын да. Мен да, юлдюр-бюлдюр эте турмай, ачыкъ
айтхан эдим айтырымы. «Ата-анадан, эгеч-къарындашдан жууукъ адамы жокъду кимни да, ахшылыкъны да
адамгъа аладан бек киши да сюймейди, – деген эдим мен
анга. – Алай эсе уа, ала бары да санга терс болма, жангылма деп кюреше эселе, сора сен, керти окъуна да, тохтап,
сагъыш этерге керексе – тюз а атлай болурмамы мен деп.
Сен мени доп-допума бош къарайса, мен а, айхайда, сюерикме ариу да, эсли да, билимли да дуния сейирлик бир
145
къызны алдаялсам, мажаралсам. Алай тюйюлмюдю? Ол
къыз кеси сагъыш этсин – керекмиди да анга уа ол къуруда кесине ахшылыкъ излеген кишиге алданнган?»
«Не сугъуласыз барыгъыз да жан-жанымдан акъыл
юйретип манга! – деп, къычырып, жиляп ийген эди Зайнаф ол заманда. – Аллах бла тилейме, къоюгъуз мени
кесими!»
Ол ингирде биз, бу ишни юсюнден сёзню андан ары
бардырмай, бош айлана кетип, паркдан алай къайтхан
эдик.
Айырыла туруб’ а, мен, тюрлю-тюрлю сылтаула этип,
экинчи кере жолугъур кюнюбюзню,онг болгъан къадар,
узакъ болжалгъа салыргъа кюрешген эдим – сау ыйыкъгъа. Эс тапсын, дагъыда бир кере тынгылы, гузабасыз сагъыш этсин, юйде да болсун, анда да, «акъылын башына
жыйып», дагъыда бир кере кёрсюнле, болалсала деп.
Мен да, сенсиз жашау эталлыкъ тюйюлме деп, тобукъланып, манга кел деп тилеяллыкъ тюйюлме. Алай
этерге кёлюм бармайды. Андан сора да, ким эшитгенди,
бу дунияда тилеп табылгъан сюймеклик барды деп?..
Тейри, сакълап тургъан сюйген къызынг заманында
келмесе, андан да сейирлик философ болурса! Жетини
жарымы бола келеди, Зайнаф а жокъду, биз а сагъат
алтыда тюбеширге айтхан эдик. Ким биледи, унутуп иш
къойгъан болурму – андан бери сау ыйыкъ озгъанды да?
Огъесе «акъылын башынамы жыйгъан» болур.
«Къыз дегенинг – чычханчыкъды, эр киши уа – гырнау киштик. Хап деп, гырнау киштик чычханчыкъны
тутуп къойгъан эсе уа? Не дейсе, жолдаш Мисиров?»
Ол мени къара жиним эди да: «Бисмилляхий!» – дедим. Бу сёзню арап тилден жин тилге кёчюрсенг, «Думп
бол!» деген магъананы тутады. Да къара жиним, думп
болурну аллында, мени хыликкя этип кюлдю. Алайлайын Зайнаф да кёрюндю. Ол чычханчыкъгъа арталлыда ушамай эди – сол къолу бла сабы инбашына атылгъан
артмакъчыгъын тутуп, онг къолун а аяусуздан ары-бери
булгъай, ол, къанлы жауун бла сермешге чыкъгъанча,
таукел-таукел атлай, алай келе эди.
Ол манга, баям, сунмай тургъанлай тирелип къалгъан
болур эди – аллында ким эсе да биреулен сюелип тургъанын сезип, кёзлерин кётюрдю да, мени кёрюп, сейирге
къалды – баям, ол акъыл этгенден, мен шёндю Камчаткада болсам керек эди.
– Сен а не этесе мында, Мисиров? – деп сорду ол, къаманг-къылычынг а къайдадыла, ненг бла сермешириксе
да деген ауаз бла.
10 Хучиналаны Мухаммет
146
– Бир къызны сакълайма, – дедим.
– Хо сора – сакъла, – деп, тюзда келгенича, бир къолу бла артмакъчыгъын тутуп, бирси къолун ары-бери
булгъай, алгъа уруп кетди.
Не этерик эдим – ызындан тебиредим, алай жууукъ
да бармай, бек артха да къалмай. Аны чурукъ табанчыкълары, так-так этип, асфальтны тюе эдиле – Зайнаф, артына да къарамай, тохтаусуз кетип бара эди.
Кёремисе сен аны – биле да тургъанлай мени ызындан
созулуп баргъанымы. Ма алай, стадиондан кёлге баргъан жолну ётдюк да, паркны огъары – паркдан эсе да
агъачха бек ушагъан жанына тюшдюк. Зайнаф тюзда
баргъаныча барып турады – бир бек магъаналы жерге
кечигип къалгъан адамча. Къайры дери барлыкъ болур
бу былай – Долинскге дерими? Кет, жетип тохтатайым,
ансы неге ушагъан ишди бу?
Мен терк-терк атлап башлагъанымы, баям, сезген
болур эди – ол, терк окъуна сол жанына бурулуп, эрик
терекле ичине кирди. Ызындан бардым. Тёгерегин эрик
терекле алгъан бир талачыкъда дыркъ деп тохтады да,
башын бир жанлыракъ этип, тюйюшюрге хазырланнган
хораз кибик, мени сакълай сюеле эди. Мен да жетдим
къатына.
– Сиз мени ызымдан не айланасыз, жолдаш Мисиров? – деп, ол суху сорду, ойнагъан-кюлген эсинде да
болмай.
– Мен сизни ызыгъыздан айланмайма, Зайнаф Исхаковна, – дедим мен да сабыр-сабыр сёлеше. – Сиз мени
къатым бла ётюп бара, ол мен сакълап тургъан къызны,
чууундан тутуп, биргегизге алып кетгенсиз да, нек этгенсиз алай, жиберигиз ол харипни дерге келеме.
– Мен керти кёлюм бла сорама, жолдаш Мисиров.
– Мен да керти кёлюм бла айтама – Зайнафны ий да,
андан сора сюйген жеринге бар – жолунг бошду.
– Сора мен айтханнга иги тынгыла, жолдаш Мисиров, – кеси желкенги кесинг кёралмазлыкъ кибик, сен
да мындан ары Зайнафынгы кёраллыкъ тюйюлсе. Ол
шёндю да мени бла тюйюлдю, болгъан да этерик тюйюлдю. Ангыладынгмы? Алайды да – мени ызымдан айланнганынгы къой!
– Сейир-аламат – не этгенсе да сен аны?
Эки къолун да мени таба созуп:
– Ма бу къолла бла буугъанма да, атханма! Бар да, сюйген жеринге тарыкъ!
Тейри, бу уа бизни оюнларыбызгъа ушамайды – не
эте болур бу?
147
– Хо сора, не этериксе да, – дедим мен да, не къадар
сабыр сёлеширге кюреше эсем да, ауазым бир кесек тапсыз болгъанын сезип турама. – Буугъан эсенг – буугъанса. Эгеч сеники – биле болур эдинг не этгенинги. Сора,
сени айтыуунга кёре, ол харип сау тюйюлдю?
– Сау тюйюлдю, ёлгенди! Кесим буугъанма! Бармыды
энди сорлугъунг?
– Угъай, ол жокъ эсе, сора не сорлугъум боллукъду?
Хайда сора, сау къал!
– Сау бар! – деди ол да бек таукел, алай ауазы уа таукеллигине бир кесек келише болмаз эди дейме.
Энди, бу затла бары да оюн угъай, керти ишле болгъанларына тюшюннгенден сора не этерик эдим – кете
бардым. Тютюн къабындырып, ашыкъмай. Бир кесек
тапсыз халгъа тюшсек, биз, эр кишиле, аллай къылыкъ
этиучюбюз. Хо, къайгъырмаз…
Биз, сюймекликге тансыкъ болуп тургъанла, сюймеклик суннганлыкъгъа, ол а сюймеклик тюйюл кёре
эдим. Бош, кёзюбюзге алай кёрюннген эди ансы. Къум
тюзде суусапдан ёле тургъан адамгъа суу кёрюннгенча.
Биз а, анга алданып. Бара барып тийсек – ол а жокъ!..
Асфальт салыннган жолчукъгъа чыгъып, энишге тебиредим. Не эсе да бир зат мени дыркъ деп тохтатды да,
артха бурду. Терк окъуна ол талачыкъгъа къайтдым.
Зайнаф жокъ эди. Не эте эдинг сен тели деп, кеси кесиме
тырман эте, биягъы жолума тебиредим, алай, бир тюрлю
таууш эшитип, сагъайдым. Не эди ол деп, тёгерекге-башха тюрслеп къарадым, Зайнафны кёрдюм. Бутакълары
жерге жете тургъан эрик терекни тюбюнде кырдыкда,
гуппур болуп, жиляй тура эди. Мен, барып, аны къатына шош чёкдюм, жилямукъларын сыйпадым, ёрге
тургъуздум. Ауузундан сёз да чыгъаралмайды. Мен анга
бек жарсый эдим, алай не этерге, къалай жапсарыргъа
билмей эдим.
– Уялмаймыса, бир уллу къыз бош затчыкъ ючюн
жиляргъа? Не болгъанды аллай бир – сен жилярча? Зат
да угъай. Къарачы – кюн да тийип турады, кёк да – таптаза, кём-кёк, чыпчыкъла да жырлайдыла.
Ол бир кесек эс тапды, терен солуп, жилямукъларыны къалгъанларын сыйпады.
– Ким тийгенди сени жанынга – айтчы аны манга,
мен аны ёлтюрмей къоймам. Ишдеми тюйюшгенсе?
– Угъай.
– Атангмы тюйгенди?
– Угъай.
– Сора не болгъанды да?
10*
148
– Билмейме. Не эсе да жилярыгъым келген эди да – жилядым.
– Сора не эди да? Жилярыгъынг келди – жилядынг.
Энди уа не иши барды санга жилярыгъынгы – кетсин!
Кетсинми?
– Кетсин! – деди ол, ышаргъан кибик этип.
– Болду, кетди. Энди тапса да?
– Билмейме. Нек эсе да энди уа къоркъуругъум келеди.
– Аны шёндю сенде атасыны башы къалгъан болур –
келмесин. Сен а къоркъма да къой! Охому!
– Мен алай айтхан бла боллукъ тюйюлдю иш. Сен
болуш, Мисиров, сен болушаллыкъса.
– Мен билмейме сора уа къалай болушургъа. Юйретсенг эди – этер эдим.
– Эшитемисе, Мисиров, – сен мени сюемисе?
– Сени – угъай! Мен Зайнафны сюеме.
– Сора, сюе эсенг, нек къачырмайса да сен аны? А?
Кимни эсинде боллукъ эди шёндю ол алай сорлукъду
деп – мен, абызырап, не айтыргъа билмей, тели-мелиле
жаншай башладым:
– Я Аллах, сен мени, совет журналистни, феодализмни заманында окъуна къылыкъсызгъа саналгъан ишни
этерге къалай тюртесе, кёзюнг къыйып? – дегеннге
ушаш бир затла айтдым.
– Къоркъакъ! Къоркъакъ! Къоркъакъ!
– Алаймыды?
– Къалайды да алай болмай? Жигитлик деген сени
къатынг бла ётмегенди, жолдаш Мисиров!
– Хо сора – кёрюрбюз аны уа! Алай айтып къояйым,
артда манга дау этме. Тейри, Зайнафымы уа къачырмай
къоймам, ма кёрюрсе, санга ачыугъа окъуна.
– Мен санга болушурукъ суна эсенг, жигит, жангылгъан этесе!
– Бек керек эди сени болушлугъунг!
– Сен алай умут эте болурса: мен машина табама, Зайнаф а, чабып барып, ол машинагъа минеди – аны бла иш
битди да къалды деп. Ауузунгу ачып тур! Сен, сюе эсенг,
къачыр мени, урлап.
– Биринчиден, сени кибик, бир тели къызны ким
къачырады? Мен кесими Зайнафымы къачырлыкъма.
Юйге келтиреме да, айтама: «Ма буду юйюм, Зайнаф,
сюе эсенг – жаша да къал, сюймей эсенг – артха элтеме».
– Ой, къалай сейирликди ол! Аллахчю, къачыр мени,
Мисиров!
149
– Сен манга керек тюйюлсе. Къаллай бир айтыргъа
боллукъду аны? Мен кесими сюйген къызымы – Зайнафны – къачырлыкъма.
Былайда Зайнаф, юсюме къапланып, биягъы жиляргъа аздан къалып:
– Аллахчю, урла, къачыр мени! Къалай къачыралмайса сен мени? Аллахчю, урла!.. – деп, къайтарыпкъайтарып тилей эди.
21
Бюгюн Зайнафны туугъан кюнюдю – 25-чи июль.
Алай келишгенбиз – ишден сора Долинскге барабыз да,
анда, суу боюнунда, адамла азыракъ болгъан бир жерни
табып, кесибиз аны «кюмюшжыллыгъыны» къууанчын
этебиз деп.
Тюшден сора, адамла сёлешдирирге керекме деп, Элмырзагъа сылтау этип, ишден кетдим, – алтыгъа дери
алыкъа кёп зат этерге керек эди. Алгъа универмагга бардым. Не алсын адам саугъагъа – сагъатмы, жюзюкмю,
боюнчакъмы огъесе не зат? Иги кесек заманны айлана
кетип, зат да тапмай, «Кристалл» тюкеннге къууулдум.
Кире баргъанлай окъуна кёрген эдим мен аны – алтын
сынжырчыгъы бла «насып налчыгъын». Андан иги не
боллукъду? Андан базаргъа бара, бош алай, сабий тюкеннге къайтдым да, анда уа бир хычыуун кирпичикни
кёрдюм, къып-къызыл бурунчугъу бла да. Ол кирпини
да, дагъыда бир къоянны алдым. Зайнаф деген Зайка
дегеннге ушаш эди да, къоянны уа аны ючюн алгъан
эдим. Алыкъа эртте эди да, ашыкъмай, базарда хар не
керекни да алдым – харбыз да, хууан да, жюзюм да, помидорла да, шишликле этерге эт да, шампан, чагъыр да,
жассы коньяк шешачыкъ да. Не зат унутхан болурма?
Къара – туз алмай турама да! Ыхы, туз да алдым, энди
уа не? Тейри, энди уа зат унута болмам.
Бир кесек эрттеракъчыкъды. Бу къызыуда Марияны
ташларында сюелгенден эсе, былайда, базар тийресинде,
терек салкъынында шинтикде солусам а бир кесек.
Къайгъы этме, Мисиров, къайгъы этме – кёрюрсе,
хар не да тап болур. Ол да келир… Охо, жыйырма минут къалып турады да! Хайда, кел, Мисиров, Аллах онг
берсин! Уллу кёллю да болмазгъа керекди – не десенг да,
Аллахны сыйлы саламы анга болсун, мен да Мухаммад
файгъамбарны атын жюрюте ушайма да.
– Къаллай бир сакъларгъа боллукъду сени, Миси-
150
ров? – деди, мени эслеп, узакъдан окъуна Зайнаф, алай,
эшек кибик, жюкленнгеними кёрюп, сейирге къалып
кюлдю. – Не этесе сен, Мекка-Мадинагъамы тебирегенсе?
– Суу боюнуна, сен биргеме боллукъ эсенг…
– Быллай бирни уа не этериксе – энди биз суу боюнунда агъачдамы жашарыкъбыз?
– Сора не сейири бар эди да аны? Уллу орус халкъ
бошму айтханды: «Сюйгенинг бла болсанг – къош окъуна жаннет кёрюнюр», – деп. Мен ишлерме да къош, жаннетде жашарса.
– Орус халкъ сюйгенинг бла дейди, ансы Мисиров
бла демейди!
– Санга не башхасы бар эсе да – мен билмейме.
– Сен билмегенликге, мен биле эсем а?
– Хо, сен биле тур, мен а кетдим, – деп, кетип тебиредим – майданны ары жанында таксиле тохтаучу
жерге.
Мени нек кетгеними ангыламагъан эсе, аз ачыулана
болмаз шёндю ол манга, не этерге билмей – мен къатында къойгъан эки артмакъ бла ол харип, не бек секирсе
да, не этерик эди? Майданны ортасына жете, артха къарагъанымда, аны, къоллары бла да булгъай, бир затла
къычыра тургъанын эследим, алай, «сан да этмей», кете
бердим.
Таксини табып, къатына келгенимде окъуна, ол алыкъа эс жыялмай тура эди. Жаланда иги кесек жол къыдыргъаныбыздан сора:
– Оу, сени кюнюнгдю, Мисиров! – деп, жаныды.
– Кюнюмдю, кюнюм! – дедим мен, кюлюп, алай олсагъат окъуна, быгъыныма жумдурукъ жетгенин сезип,
ауузуму къысдым.
Курортну тийресин озгъандан сора, мен машинаны
тохтатдым да, тюшдюк. Тюзда такси кетгенлей, Зайнаф
мени тюерге чапды. Алай, баям, ачыуланнганы жолда
окъуна селейген болур эди – тюйген этгенликге, ёлтюралгъан а эталмады да, артмакъларыбызны да кётюрюп,
суу боюнуна тюшдюк.
Былайда, курортдан да кенгирекде, элге да жетмей,
адамла хазна болмаучудула да, бюгюн да, Аллахха шукур, жокъ эдиле. Жаланда анда, энишгеде, бек узакъда, Огъары Хасаниядан келген сабийле эслене эдиле.
Былайда уа – аламат, киши да жокъ. Тёгерекни жерк,
къайын терекле, чертлеуюк юлкюле алыпдыла – аланы
аралары бла уа, кём-кёк ариу Акъ суу барады.
– Оллох, оллох! Сора бу ариулукъ, къудурет къадар
151
къуру экибизгеми жетеди? – деп, къууанып, Зайнаф,
къарс къагъып, ёрге-ёрге секирди.
– Къалай ийнанмайса сен Уллу Аллахны огъурлу
ниетине? – дедим мен, «ачыуланырыгъым окъуна келип». – Къалай къояр эди ол бери, бизни жаннетге,
хаулесине айланнган биреуленлени? Аланы сюрюр бир
башха жер тапмаймы къаллыкъ сунаса?
– Мисиров, бу ташла уа быллай уллула некдиле?
– Ант этдир – билмейме! Да менден нек соруп кюрешесе – кеслеринден сор да къой!
– Эй-хей-хей! Ташла – нексиз сиз былай уллула? –
деп, Зайнаф уллу къычырды. Сора, мени таба бурулуп,
ёпкелеп: – Ала мени бла сёлеширге сюймейдиле, – деп
тарыкъды.
– Да неге къычыраса да, кесинг да бош кёлкъалды этесе – кёрмеймисе, шёндю ала, кюнде жылынып,
жукълап турадыла. Кел, андан эсе кеси ишлерибиз бла
кюрешейик. Ол бир артмакъда жабыу барды, келтирчи
аны бери. Бусагъат биз сизни хурметигизге, Зайнаф Исхаковна, дуния сейирлик той этейик.
Биз жабыуну бир уллу жерк терекни тюбюне жайдыкъ да, Зайнаф артмакълада болгъан затланы чыгъарып башлады.
– Тохтачы! – деп, мен сагъайдым. Тынгылап турабыз,
алай чыпчыкъланы жырлагъанлары бла сууну шорхулдагъаны болмаса, зат эшитилмей эди.
– Не эди? – деп, шош сорду Зайнаф.
– Бир ауаз кибик эшитгенем, – дедим мен тюзда
алай – шошчукъ.
– Адам ауазмы?
– Анга ушаш.
– Бир сёз ангыламагъанмы эдинг? Киши да кёрюнмейди.
– Тейри, мен а бек эшитген эдим сёзле.
– Сора не сёзле эдиле да ала?
– «Эй, телиле! Башларында акъыллары болгъанла
бек алгъа суугъа сугъуладыла, къалгъан ишлерин а артда этедиле!» – дегеннге ушаш, бир затла.
Ойнагъанымы энди ангылап, Зайнаф, кюлюп:
– Сени къатынгда адам тели болмай къалай къаллыкъды да! Мен телини уа, керти да, биреумю келип
къалды бизни жерибизге деп, ахым кетген эди.
– Ким биреу, айыуму?
– Кесингсе айыу!
– Да сора не шошчукъ сёлешип кюрешесе, тап сёлешмей?
152
– Да сен а…
– Да мен а кетдим! Кел сен да!
– Къайры?
– Жууунургъа!
Зайнаф, не этерге билмей, сюелгенлей тура эди.
Айхайда, мен ангылай эдим аны уялгъанын, не этерге
билмей тургъанын да, алай арталлыда бир зат ангыламагъанча, анга аралып тохтадым – не болгъанды санга,
нек келмейсе дегенча.
– Мен уялгъан эте эсем а? – деп сорду ол, бир кесек
къопеленнгенми этеди дерча ауаз бла.
– Не – жууунуучу быстырчыкъларынгы унутупму
келгенсе? – деп сордум мен, «зат ангыламай».
– Угъай, унутмагъанма.
– А-а-а! – деп, энди мен «хар нени да ангылагъан
эдим». – Ташла, терекле, чыпчыкъла! Бош уяласа аладан – ташла жукълап турадыла, терекле да бир бирлери
бла ушакъ эте турадыла, чыпчыкъла уа бизге эс да бурмайдыла – барыбызны-жогъубузну да билмейдиле!
– Сенден уяла эсем а?
– Бу телиденми? – деп, мен Мисировну, къулагъындан тутуп, суу боюнуна созуп кетдим, сора андан: – Бар
жууун! Ол тели, чуу этмей, былайда турлукъду! – деп
къычырдым.
Жарлы Мисиров а, къызгъан къулагъын сылай, керти окъуна да, чуу этмей, тешинди да, суугъа кирди. Этме
алай, айып болады деп, мен уруша тургъанлай окъуна,
кеси уа ары, къыз таба къарамай, тёзалмай эди. Зайнаф а, ёргерек барып, ол уллу ташланы бирини артына
кетди. Андан аны жаланда башы кёрюне эди. Ма-а, таш
артындан чыкъды да, суу таба тебиреди – чыммакъ-акъ
санында жууунуучу къызыл кийимчиклери бла. Ол къылыкъсыз Мисиров а эки кёзюн андан алмайды – тюзда
чычханны кёрген гырнау киштик кибик. Мен болгъан
жерде, Акъ суугъа Чумлу суучукъ къошулгъан жерде,
жар тюбюнде, суу терен эди, жууунургъа аламат эди, ёргерекде уа, Зайнаф болгъан жерде, суу тобукъгъа да жетмей эди, адам хазна жууунурча тюйюл эди. Зайнафны
бери келтирирге керек эди, бу тели Мисировну не этсин
адам ансы? Къызны суу ичинде, баям, теренирек жерни
излей, ары-бери айлана тургъанын кёре, жюрегим эрип
бара эди, алай анга къалай болушургъа билмей эдим.
Бери, мени таба къарарын сакълап турама. Къарады. Мен, къолларым бла, аяусуздан, ары жанын – Чумлу
суучукъ чыкъгъан къол таба кёргюзтеме, бир сейирлик
затны эслегенча. Аха – алданды: не дегенча, башын ёрге
153
этип, сагъайып тохтады. Мен, чуу этмей, биягъы къолларым бла къазауат этеме – кел бери терк, кёралмай къаласа
деп. Зайнаф, суудан чыгъып, тауушсуз атлай, келип тебиреди. Тенгшиме келип, къайда, не зат дегенча, соруулу
къарады. Дауур этме деп, белги берип, мен биягъы ары
жанына, ол чырпыла басхан терен къолчукъгъа, къарап
къалдым. Шош бурулуп, Зайнафха къарадым, ол да ары
жанына аралып тура эди. Къолум бла, шош, белги берип, мени къатыма кел дедим, былайдан, айхайда, ол мен
кёрюп тургъан сейирлик затны сен да кёраллыкъса деген
магъанада. Ол, суугъа кирип, шош келеди, жаланда суу
бир кесек шорхулдайды, ансы киши чуу этмейди.
– Не барды? – деп сорду, шош, эки къолу бла да мени
белимден тутуп, эки кёзюн а ары жанында чертлеуюк
юлкюле басхан къолчукъдан алмай.
– Кёрмеймисе да?! – деп сордум.
– Нени? Мен зат да кёрмейме!
Мен тыншчыкъ аны аллыма ётдюрдюм да:
– Ары къарачы. Кёремисе энди уа? – деп сордум.
– Бир зат да кёралмайма, – деди ол.
Андан ары тёзалмай, мен:
– Ол ариу суучукъну къалай кёралмайса, – деп,
къычырып, чап деп, суугъа секирдим.
– Тохта сени уа! – деп, Зайнаф ызымдан болду. Алай
бу жол мен да, ыспассыз тюйюлюп къалыргъа болмай,
аны эки-юч кере сопакълагъанындан ары тёзалмай, тутуп, къолларын артына буруп:
– Алан, сен къара халкъны къанын ичгенинги къачан къоярыкъса? – деп сордум.
– Мен сени ёлтюрмей къоярыкъ тюйюлме, Мисиров! – деп, кеси уа тохтагъанмы этеди.
– Неда урушну тохтатабыз, неда мен сени батдырып
иеме! – дедим, аны суугъа ийилтип.
– Быллай гяуур зулмучу бла сёлешгенден эсе, ёлген
окъуна игиди!
– Алаймыды! – деп, мен аны кётюрюп, аркъасы бла
суугъа атып: – Бат да кетчи сен, къыйынлы халкъны
къанын ичген ургъуй! – деп, кесим а «къошубуз» таба
чабып кетдим – къыз да жууунсун, мен да шишлик этип
башлайым деп.
Зайнаф, чайкъалып, «къошха» къайтыр заманнга
мен, жабыу юсюне газетле жайып, хар керегибизни да
«тепшекге» салып, хазыр этип тура эдим.
– Не этесе, Мисиров, – керти окъуна той эте болурса
дейме?! Шампан да, коньяк да! Эсиргенден сора, биз хариплени ким ташып айланырыкъды юйлерибизге?
154
– Андан уллу хатагъа жолукъмай да, бир жашай барайыкъ! Бирда болмаса, мында тёнгерербиз да къалырбыз.
– Мында тёнгереп къалыргъа мен санга юйсюз ит болурма. Карету мне после пира! Ангыладынгмы, Мисиров?!
– Ангыладым, ханбийче! – деп, мен сын къатдым,
сора помидорланы кёргюзтюп: – Кечгинлик, ханбийче,
шапала къалада къалгъандыла, ачыуланмай, эринмей,
бу помидорланы чайкъап келсенг эди ол гитче суучукъда, ол таза сууду.
Ханбийче, манга уллу ыразы болмай, гур-мур эте,
терс къарады, алай, помидорланы алып, жууаргъа кетди. Мен а, къолумда бичагъым бла харбызны туураргъа
хазырлана тургъанымы унутуп, ызындан къарап къалдым – минг кере ханбийче окъуна андан не хазна ариу
болур эди!
Ма-а, Зайнаф да келеди, жуулгъан помидорланы да
эки къолунда тутуп. «Тепшекге» салып, белин тюзетди,
сюелди.
– Биягъы?! – аны ачыуланнган ауазы, бир бек узакъдан эшитилгенча, алай эди.
– Не биягъы?! – деп, мен керти окъуна да зат ангыламай, абызырап къалдым.
– Сени кёлюнг биягъы тюзлеге къутулгъанды – Чингиз хан бла эсе да, Темирлан бла эсе да тутушургъа!
Ух, Аллахха шукур – мен а ол къылыкъсыз Мисиров
шуёхунгу къоз къабына нек жыймагъанса, кёрмеймисе
сен аны, уялмай, мени ызымдан аралып тургъанын деп,
ачыуланнган болур деп къоркъгъан эдим.
– Бир жары да кетмегенди – мындады! – дедим.
– Къайдады – кёрюнмейди да?
– Сен а, жууугъуракъ келип къара – кёрюрсе.
Ол, жууукъ келип, бетиме тюрслеп къарады.
– Мындады, сени къатынгдан узакъгъа кетерге сюймейди, – дедим шош.
– Сора игиди, – деди ол, ауазы да тюрленип, кёзлерин
кётюрмей, шошчукъ. Сора, кесин менден айырып:
– Мен а не этейим? – деп сорду.
– Мен бусагъат шампанны ачайым, тойну башлайыкъ
да, ауузланнган кибик да этейик – сен ишден чыкъгъанса, зат къапхан болмазса, сора шишликлени къолгъа
алырбыз. Болсунму алай?
– Болсун!
Мен шапман шешаны башын ачып башладым.
– Эшитемисе, Мисиров, – сен не этгенинги ангылаймыса?
155
– Не болгъанды? – деп, мен шампан шешаны башыны
темир чыбыгъын бура тургъанымлай, тохтап къалдым.
Аны ауазы аллай бир къайгъылы эди, кеси да мени таба
алай къарап тура эди – не аздан да ол шапман шешаны
мен, ташха уруп, сындырып ийген неда анга ушаш бир
телилик этген сунар эдинг.
– Къайдадыла сени хрусталь бокалларынг? Къайры
къуярыкъса шампанынгы?
– Ой, от тюшсюн юйюнге, – аланы уа унутуп келгенме! Кёрмейсиз ол телини! – деп къычырдым мен керти
кёлюм бла. – Къаллай бир кере айтхан эдим мен анга анда,
базарда, бир бек магъаналы затны унутуп барабыз деп,
ол а, сылхыр: «Харбыз – бар, туз – бар, помидорла – бар,
зат да унутмагъанбыз!» – деп къойгъан эди.
– Кимге айтхан эдинг? – деп, сейир этип сорду Зайнаф – ол, айхайда, битеу бу затланы алыргъа базарда
манга биреулен болушхан суннган болур эди.
– Кимге, кимге? Сени ол тели Мисировунга! Унутханбыз дейме мен анга, ол а, эшек кибик, тирелип, угъай
деп, жеринден тепмейди да! Энди уа кёресе болгъанны.
Тюйюшюрге баргъан жумдурукъларын унутуп кетгенча.
Биле эдим мен ол телини мени къанымы бузарча бир зат
этмей къоймазлыгъын!
Мен ол тели Мисировха къутура тургъан заманны
ичинде Зайнаф, башын да булгъай, хыликкя этип, ышара, манга къарап тура эди.
– Сора не этебиз да энди, жолдаш Мисиров, – деп, бош
къагъып угъай, асыры къакъгъандан, тютюн этдирип
сорду ол.
– Тапханса кимге сорургъа – не этерикди сени сылхыр Мисировунг? Мен бир мадар этерме – манга ышан
ансы. – Алай айтып, мен шешаны къойдум да, къолума
хууанны алдым. Ол уллу тюйюл эди, кеси да узунчукъ
эди, бир уллу наша кибик. Аны эки этдим да, бир жарымыны ичин, къабугъун игида къалын къоюп, кесип
алдым да, экибиз да ашай бердик. Хууанны экинчи жарымыны ичин ашап бошагъаныбыздан сора, ол эки «бокалны» да Зайнафха узатып:
– Тут бокалланы! – дедим. Шешаны ачдым, хууан
аякълагъа быж-быж эте тургъан чагъырны къуйдум.
– Аперим, Мисиров, – жокъду хатанг!
Мен кеси «аягъымы» алдым да, тамата къадарымда
биринчи алгъышны айтып башладым.
– Бюгюн биз ма бу Нартия тауну къатында, Хасания
деген сейирлик элни аллында, сени туугъан кюнюнгю
къууанчын этебиз. Уллу Аллах мындан ары да кёп жыл-
156
ларыбызны къууанчлы этсин! Бюгюн сени эсингде бек
къыйын кюнча къалсын – аллай бир ариу, къууанчлы,
насыплы болсун жашауунг!
Хау, бюгюн биз жарлылабыз, факъыралабыз, кесигиз кёре турасыз, юсюбюзде кийимибиз жокъ, бу эки-юч
уртлам чагъырны тамызырча адырыбыз да жокъ, хууан
къабукъну тапханыбызгъа окъуна къууана – ма аллай
адыргылыкъда, такъырлыкъда жашайбыз! Алай бюгюнден ары уа ишибиз къурала барсын да, келир къууанч
кюнюнг дуния сейирлик Хасания-къаланы ол аламат
юйлеринден биринде белгилерча болайыкъ! ХасанияНартия дегенинг – ол бизни ата-бабаларыбызны сыйлы
жерлеридиле, анда жашагъан – ол кеси аллына окъуна
насыпды.
– Ой-ой-ой! Махтанчакъ Мисиров – къарайма да, кесинги уа унутурукъ тюйюлсе!
– Я Аллах, къалай бола болур таулу къыз быллай бир
былхымсыз?! Уялмай, къалай бёлесе таматаны сёзюн,
айып да этип?! Алай эсе уа, мен, ёпкелеп, ауузуму къысама. Уллу Аллах санга машок бла бир саулукъ берсин!
Кетдик!
Хууан къабукъну къурутуп, «тепшекге» салдым.
Аллайын Зайнаф кюлюп иймеймиди – алай аны кюлгени, артистле кюлюучюча, ётюрюк кюлюу эди.
– Я Аллах, къалай осалынга къалгъанса сен, Зайнаф
Таукенова! – деди ол. – Ахырына жетген ичгичи кибик,
хууан къабукъ бла чагъыр ичип кюрешесе!
– То ли ещё будет, ой-ой-ой! – деп, масхара этип, жырладым мен.
– Шёндю мени Хауа кёрсе эди! – деп, ол дагъыда кюлдю.
Хауа аны тамата эгечи эди, аталыкъ, аналыкъ да этген. Тамата къарындашындан окъуна къоркъмай эди
Зайнаф, Хауадан къоркъгъанча.
– Кел, мен аны бла сёлешип кёрейим, – дедим мен.
– Сёлешгениги кёзюнге кёргюзтюр! Аллах хакъына,
артынга къарамай къачарча этер. Билемисе, не дегенди
ол, мен бек артда юйде болгъанымда?
– Не?
– Мен ёлмесем, сен анга эрге барлыкъ тюйюлсе дегенди. Андан эсе жерге окъуна бар дегенди.
– Сора кимге берирге айтады да сени? Тапхан а этгенмиди ол кеси сюйген хан жашны?
– Ой, Мисиров, Мисиров а – къаллай жашдан къалгъанма мен сени хатангдан!
157
– Ким биледи, алыкъа къалмагъан эсенг а?
– Къалмазса – ол экибизни да бирге кёргенди!
– Кимди кеси уа?
– Бизни консерва заводну баш инженери. Тюшюрген «тюкчюгю» – миллион! Юйю – шеша къалады, ансы
юймюдю! Машинасы. Къалай телиме мен! Къайдан да
тагъылгъанса сен манга?
– Аны ючюн неге жарсыйса да – теш да, къыста да
ий!
– Да андан не магъана энди? Ол энди не хазна алсын
мени.
– Алмагъанны кёзюне кёргюзтюрме, тейри! Сюемисе,
мен аны бла сёлешип кёрейим?
– Сен андан эсе кесинги шишликлеринг бла сёлешип
кёр – кеч бола тургъанын эслемеймисе?
– Сен сюйгенлей, – дедим мен, «ёпкелеп», – шишликле
бла сёлеширге да боллукъма. Сен мудах болма ансы – манга
башха тюйюлдю.
Экибиз да бирге этни туурадыкъ.
– Бар да, жууун, мен а от тамызайым, шишле хазырлайым.
– Хо, къыйналсам да – мен къыйналайым! – деп, суу
таба кетди.
От этип, отунла жанып бошагъандан сора, мыдыхны
тюзетип, эки жанына таханчыкъла чанчып, шишликлени аланы юслерине салдым – бишсинле.
Ол а суу тийресинде эди. Чакъырама. Ол, юсюнде суу
тамычыла жылтырай, келе тургъанда уа, биягъы ауаз
эшитеме. Къайсыны ауазы болур – акъ жинними, къара
жинними? Не башхасы барды да – ала экиси да бюгюн
мени былай хомух да, тели да болгъаныма бек сейир этип
тургъанларын мен кесим да билеме…
Бир кесекден, келтирип, тепшекге дуния сейирлик,
къып-къызыл бишген шишликлени салдым.
Шампанларыбызны ичип, шишликлеге къадалдыкъ.
– Не да болсун, санга барыргъа керекди – къаллай
дуния сейирлик шишликле эте билесе сен! – деди, алай
аны къакъгъанын-сокъгъанын да, тюгюме да кёрмей,
шишлик къабын бла бирге жутуп ийдим.
– Шампанны къалгъанын энди сангамы къояйым,
огъесе сен да коньяк ичерикмисе? – деп сордум.
– Мен бюгюн не зат да ичерикме – эсирмей къалмазгъа ант этгенме! – деди ол, батырчыкъ болуп.
«Ха-ха-ха! – деген ауаз эшитилди. – Кёрмеймисиз бу
сейирликни! Чычханчыкъ киштикни мыйыкълары бла
ойнай турады, къабып-къабып…
158
Мен «бокаллагъа» коньяк къуйдум. Бир-эки уртлап,
чачыкъды да, кёзлерин сыйпай, иги кесек турду.
– Къызгъанчдан ёлесе да, Мисиров! – деди ол, солууун кючден ала.
– Тапханма ичгичини! Эки уртлам коньякны жуталмагъан.
– Бармайды сора уа! Некди да бу былай къаты?
– Бир къатылыгъы жокъду аны. Къаты угъай эсенг,
асыры жумушакъдан суу окъунады. Ал, ал, ал! – Ёлсем, къабырымы Къашхатау сыртда салырсыз! – деп, таукел болуп, къалгъанчыгъын ичди да,
ызындан бир къабарыкъ излей, дыгаласха къалды. Мен
анга харбыз кесекчик узатдым. Ол аны терк окъуна къабып бошады да, этген «жигитлигинден» сора, эсин жыялмай, бир кесек турду.
– Сен эсиргенмисе, Мисиров?
– Тёнгереп турама.
– Мен да эсиргенме. Бир хапар айтчы.
– Не этесе керексиз хапарланы – кел, андан эсе жууунуп келейик, кюн тюше турады.
– Манга андан жетген жокъду. Мени ючюн дей эсе,
жатхан окъуна этсин. Мен бир жары да бармайма. Эшитемисе, Мисиров, – кел бюгече мында къалайыкъ, охому? Эрттенликге дери ашайбыз-ичебиз, охому?
– Сора сени уа КГБ-ны юсю бла излеп айлансынла,
алаймы?
– ЦРУ-ну юсю бла окъуна излесинле!
«Секир! Секир да тут, Мисиров! Алан, сен киштикмисе, эшекмисе?!» – деп, эки жанымдан да бирден
къычыра болур эдиле дейме. Алай, ала къычырмасала
да, биле эдим мен, шёндю аны къатына бармай жарамазлыгъын…
Да къалай барайым да мен аны къатына – жетерми да
тёзюмю киштикни, чычханчыкъ, тохтамай, аны тюзда
аллында, мыйыкъларын малтай айлана турса?!
Не зат? Да сен а, шуёхум, къара жинни жырын айтып
тебиреген ушайса да! Ол мени кеси жолуна сала турады!
Угъай, шуёхум, сен этген умут боллукъ тюйюлдю! Мен
санга ол французлу хауле жаш тюйюлме, мен Мисировма. Мен Зайнафны кесими сюйген къызыма санайма.
Алай эсе уа, мен, таулу жаш, халкъны ариу адетлерин
тюгюне да кёрмеген кёк эшек тюйюл эсем, сюйген къызымы намысын былайда, чырпыла тюбюнде, къалай
малтарма балчыкъгъа!..
«Ой-ой-ой! Таулу халкъны ариу адетлери! Эй, хей, –
къайдасыз сиз? Ала эртте унутулгъандыла! Ол кеси да,
159
аллай бир намысы-сыйы болгъан къыз эсе, сора аракъычагъыр ичип, неге тёнгереп турады былайда – жерде,
кеси да къымыжа болуп? Айтчы бир аны, эшек? Ой-ойой – кюлгенден ёлеме! Эшитемисе, Мисиров, керти кёлюм
бла айтама – бар да, музейни бир мюйюшюнде сюел да
тохта! Музейни сау-саламат жашап тургъан экспонаты
боллукъса. Орта ёмюрледен къала келген! Ха-ха-ха!..»
– Бери кел! Не ишлейсе анда, Мисиров? – Зайнаф
кёзлерин да ачмай жата эди.
Ол иш къалай болгъанын эслеген да этмедим, къарасам – мен аны къучакълап, уппа эте турама.
– Уялмаймыса?
– Не-е-к?
– Бир харип къызны эсиртип, бу этгенинг неге ушайды?
– Я Сыйлы Аллах, ол къара жинми тил этди?
– Да мен сени бош уппа этеме ансы, тюергеми керек
эдим?
– Сен мени сюйген болсанг эди – тюйген этерик эдинг.
Алай, сюймеклик деген узакъда эсе – аша-ич, ойнай бер.
Тюз этесе, Мисиров, аперим! Хайт де!
Аллахха шукур – бош «кёлкъалды» угъай да, «тенгизкъалды» окъуна этерге сылтау берди. Мен турдум да,
аны сёзлери, окъла кибик, жюрегими элек этип кетген
эдиле да, ма энди уа юсюм-башым да къан болуп, сарнайсарнай, черек таба, сёз айтмай, кетип барама. Жуууна
туруп, кесим а «кюлгенден къатама» – тюзда кёз аллымда бола тургъанча, кёрюп тура эдим мен Зайнафны
терслиги ючюн, бош керексизге мени жаныма тийгени
ючюн, жерде ары-бери тёнгерете, кеси кесин аяусуздан
тюе тургъанын…
Чайкъалып, мен ёргерек, ол уллу ташлагъа кетдим,
аладан бирини кенг аркъасына жатып, Зайнафны юсюнден сагъыш эте эдим. Аны юсюнден, кесими юсюмден
да мен къайда да эталлыкъ эдим сагъыш, алай бери уа
ол «мени жюрегиме салгъан жараны сау этер ючюн»
кетгенлигим эди. Не этерик болур энди ол а, харип? Мен
кёз къыйырым бла ары къарап турама. Ма-а, турду, бир
кесек сюеле кетди да, суу таба тебиреди. Бир-эки чайкъалды да … бери келип башлады. Аха, ангылагъанса да
терслигинги, къызы? Хайт де энди, Мисиров, сен бюгюн
артист эсенг, кеси аллынга доп-доп этгенни къойгъан эт,
режиссёр айтхандан чыкъма!
Келди, мени къатымда ташха таянды. Тынгылайды.
Тыншчыкъ жауурун къалагъыма тийди, сылагъан кибик этеди.
160
– Нексе сен быллай аман, Мисиров?
– Къаллай?
– Сабий кибик, ёпкелеп тохтагъанынг неди?
– Къайдан кёресе? Ёпкелемейме мен.
– Да мен кёре турама да.
– Мен а ёпкелемейме дейме.
– Алай эсе, пионер сёз бер.
– Мен энди ким болгъанымы, не болгъанымы да унутханма: киштик да – мен, айыу да – мен, тели да – мен,
маймул да – мен, энди уа, Аллахха шукур – пионер болайым. Нек пионер сёз а? Маймул эсем – маймул сёз берейим. Кёлкъалды этмейме, маймулла хакъына! Ыразы
болдунгму?
– Ух! – деп, ачыуланып, жауурун къалагъыма къакъды.
Андан ары тёзалмай, къычырыкъ-хахай да этип, кюлюп ийдим.
– Аман! Аман! – деди да, жумдуругъу бла аркъама
жетдирди. Ол, баям, жарашханыбызны белгиси болур
эди. Алай мен, аны жанына суху бурулуп:
– Неди бу, ахырысы! – деп къычырдым да, къарасам – мени Зайнафымы ахы кетип, эки кёзю да къоркъгъандан, кенгнге ачылып, кётюрюп тургъан жумдурукъчугъу да кёкде къалып, абызырап тура эди. Не этерик
эдим – алайлай, абызырап тургъанлай, къучакъладым
да, уппа этдим…
– Аман адамса да, аманса, Мисиров, – къаллай бир
къанымы ичип бараса бюгюн сен мени – бир Аллахдан
сора, аны киши билаллыкъ тюйюлдю!
– Несин билликди да ол болмагъан затны – мен сени
бир тамычы къанынгы да ичмегенме. Ол сен къара кесеу
этген жюрегими сау этген а анга окъуна алай тынч иш
боллукъ тюйюлдю.
– Ой-ой-ой! – деп кюлдю ол.
Ашап-ичип бошагъандан сора, биз газет эски-бусхуларыбызны, жыйып, кюйдюрдюк да, Долинскге баргъан
жолгъа чыкъдыкъ. Ахшам бола тура эди.
22
– Энди уа не этебиз, Мисиров, – Долинкге дери тяттитятти этипми барайыкъ? – деди Зайнаф.
– Да бир машина кибик тутарбыз, – дедим мен, жол
ортасына чыгъып, тютюн къабындырып.
161
Тюзда ол кезиуде уа Акъ-Суу жанындан машина
кёрюндю. Ол, бир-эки кере да «кёз къысып», мени ычхындырып иесиз да дегенча этди. Мен алгъадан окъуна
къол кётюрдюм.
Машина, келип, къатыбызда тохтады. Мен ары жанына шофёр бла сёлеширге чапдым.
– Охо! Сенмисе? Салам! – хау, ол Далхат эди, бирден
къарындашым да, шуёхум да болгъан, манга машина
керекде, шырт деп, чыгъып къалыучу.
– Салам. Сен а не айланаса былайда? – деп, сейир
этди ол.
– Бош алай, суу боюнуна келген эдим. Шахаргъа дери
жетдиралмазмыса бизни?
– Кесинг тюйюлмюсе да?
– Угъай, бир къыз блама.
– Хо, хо, олтуругъуз.
Бизни сёлешгенибизни Зайнаф да эшитип тура эди
да, ол, мен чакъыргъынчы окъуна, иш къурала баргъанын ангылап, артмакъларыбызны алып, хазыр эди да,
терк окъуна машина ичине сугъулдукъ.
– Кёрмейсиз бу телини, мен а сени жылкъынгымы
сюргенме – нек саламлашмайса мени бла уа? – деди
шофёрну къатында олтургъан жаш, къарасам, – ол а
Азамат!
– Сен а къайдан чыкъдынг? – деп, сейир этдим мен.
– Мен а эрттеден да мындама, сен къайдан чыкъдынг
ансы?
– Я Аллах, нечик тели халкъды бу журналистле дегенлери – не адеп-къылыкъ билгенлери жокъ, не адет-намыс дегенлери жокъ, не тукъум халкъсыз сиз? Дагъыда
къалгъанлагъа акъыл юйретирге кюрешедиле! Къатларында бир ариу къыз олтуруп тургъанлай, доп-доп эте
турадыла, – деди Далхат, Зайнаф таба къарап. – Сиз былагъа уллу кёлкъалды болмагъыз – къылыкълары жокъду.
Мени атым а Далхатды, – деди.
– Мен а Зайнафма, – деди ол да, аны алай узакъдан
да, бир тюрлю-мюрлю буруп да келтире кюрешгенине
кюлюмсюреген да этип.
– Ингир ахшы болсун, Зайнаф! – деди Азамат да. –
Айып этме, бу тели мени сёзге бёлдю да…
– Сау болугъуз. Мен да таныгъанма сизни – сиз да
радиода ишлейсиз.
– Ол жарсыулу иш эсе да – алайды.
– Сора нек?
– Сиз кесигиз а бир ишлеп кёрчюгюз Мисиров кибик телиле бла бир кабинетде, сора ангыларсыз нек бол11 Хучиналаны Мухаммет
162
гъанын. Кюн сайын да тилейме, мени башха кабинетге
кёчюрюгюз деп, кёчюрмейдиле ансы. Энтта да была бла
бир кабинетде бир жыл олтургъандан, Аллах сакъласын – башымы алып, агъачха къачаргъа боллукъма.
Оллахий, не этерге да билмей турама.
– Къалай этебиз, алгъа Зайнафны шахаргъамы элтебиз, огъесе, аллай хурметге тийишли тюйюл эсе да,
тамата тюйюлмюдю – Азаматнымы жетдиребиз Хасаниягъа? – деп сорду Далхат.
– Бизни Долинскге жетдирип къойсанг да, болады,
андан ары автобус бла кетербиз, – дедим мен.
– Машина бар эсе, не этесе автобусну? – деди Далхат.
– Къарачы аны соргъанын, айхайда, алгъа Зайнафны
жетдиребиз, – деди Азамат.
– Угъай, угъай! – деп къаты болду Зайнаф. – Мени
ашыкъгъан жерим жокъду, алгъа Хасаниягъа барайыкъ.
– Бек ахшы, – деди Далхат, – он минут ары, он минут
бери, не башхасы барды. Зайнаф Хасаниягъа барыргъа
сюе эсе – элтейик! – деп, машинасын тебиретди.
– Къайдан келесиз? – деп сордум.
– Сабийле бла келинни ата юйюне элтип келебиз, –
деди Далхат, келин дегени – Азаматны юй бийчеси эди.
– Сора Азамат жангыдан къатын аллыкъ жаш болуп
турады десенг а.
Ол халда сёлеше, Хасаниягъа къалай жетип къалгъаныбызны эслеген да этмедик.
– Не олтураса, чыкъ машинадан! – деди Далхат, тохтагъандан сора, жеринден тепмей тургъан Азамат таба
ыразы болмай къарап.
– Чыгъарыкъ тюйюлме! – деп тохтады Азамат.
– Нек сора, алан?! Чыкъ дедим да – сени бла хапар
айта турур заман жокъду.
– Сен а, кёп доп-доп этме да, тюшген эт! Тюшюгюз
барыгъыз да! Мен сизни къанлы жауугъузму болгъанма,
нек этесиз алай – босагъа аллына келип, юйге уа кирмей? Тюшюгюз дейме да!
– Азамат, кел башха кюн къайтырбыз, бюгюн алайсыз да кеч бола турабыз, – дерге кюрешдим мен.
– Башхасын-къашхасын мен билмейме – тюшген
этигиз! Мен да хуна тешикден чыкъмагъан ушайма
да – нек ыспассыз этесиз быллай бир мени? Не этгенме,
сиз менден аллай бир ылыкъсынырча?
– Не тукъумла сёлешесе сен, Азамат? Кече ортасында
ким барады къонакъгъа? – деди Далхат.
163
– Шуёхла не заманда да барадыла бир бирлерине къонакъгъа. Керти шуёхла эселе. Беш-алты минутха – ол
неди? Алай жарамайды да, кирген да этмегенлей, кетип къалыргъа. Сиз чыкъмасагъыз – мен да чыгъарыкъ
тюйюлме, оллахий, алай!
– Эсингде болсун – жаланда беш минутха! – деди Далхат машинадан чыгъа. – Зайнаф, Магомет, келигиз –
илиннгенди да, къоярыкъ тюйюлдю.
– Мен сизни машинада сакълайым, – дерге кюрешди Зайнаф, баям, хазна таныгъан да этмеген адамны
юйюне къонакъгъа баргъанны ушагъысыз ишге санай
болур эди.
– Сора ол а арталлыда тапсыз боллукъду, биз кирип,
сен а машинада къалсанг, – деди Далхат. – Кел, кел, кёп
турмабыз.
Азамат, чыгъып, мени жанымда эшикни ачды:
– Тур, тели, не олтураса?
– Охо, кел энди, не этейик да, – дедим мен Зайнафха
да, чыкъдыкъ.
Азамат нек эсе да юйню киритин кючден ачды, чыракъны жандыралмай да мычыды. Аны мажарыусузлугъу манга ачыу тийип, иесинден алгъа юйге кирме деген тёреге да уллу эс бурмай, онг къол жанында эшикни
ачып, ол отоуда чыракъны жандырдым, андан а ич отоугъа
окъуна ётюп, анда да жандырдым чыракъны – мында
диван да бар эди. Стол юсю да китапладан толу эди. Мен,
аладан бирин алып, диваннга олтурдум.
– Олтура туругъуз, мен бусагъат, – деп, Азамат
чыгъып кетди да, кёп да мычымай, шампан шеша бла
конфетле алып келди.
– Аллахчю! Не затха керек эдиле бу затла? – деди
Зайнаф.
– Охо, келтирме къой, Азамат жарлымы боллукъду аны ючюн, – деди Далхат, сора бир конфетни алып,
жарты ачып, Зайнафха узатды. – Бу юйню ашы татлы
эсе, бир кёрчю, Зайнаф.
– Зайнаф, сен бир минутчукъну олтура турчу, сиз
бери келигиз, – деп, Азамат бизни тышына чакъырды.
Зайнафны кесин къоюп чыкъдыкъ. Чыкъдыкъ да,
ючюбюз да бир бирибизге къарап къалдыкъ.
– Да не – хар зат да тап бара болур дейме, – деди Далхат.
– Энди уа не этебиз? – деди Азамат. – Шёндю окъуна
айтыпмы къоябыз, огъесе артдаракъмы?
– Айтып окъуна къояйыкъ, ансы, ким биледи, – деди
Далхат. – Артда, хахай этип, сюдге берип ийсе, башха
тюрлю тепсетир, тейри. Ким барады айтыргъа?
11*
164
– Мен барайым, – деди Азамат.
– Магомет кеси барса, иги болмазмы? – деди Далхат.
Мен кетдим. Зайнаф, диваннга чёгюп, конфет бла жубана тура эди. Мен, къатына олтуруп, къолун алдым.
– Зайнаф, бу отоу бизники болса сюерми эдинг.
Зайнаф отоуну тюбюне-башына къарады.
– Бу отоу бизни болса эди, мен аны къалай жасар
эдим – билемисе?
– Къалай?
– Бек алгъа бу эски гулланы тышына быргъап иерге керекди, – деп, уллу эски столгъа тийди. – Жангы
стол а ма бери, мюйюшге, салынса, тапды. Терезелени
экисин да кетерип, бир уллу терезе этсенг, отоу жарыкъ
да, эркин да болуп къаллыкъды. Жангы терезе жабыула
алыргъа тюшерикди – шёндюгю заманнга тийишлиле,
уллу-уллу суратлары бла.
– Отоуну да жарыгъыракъ тытыр бла бояса, боллукъду. Алайды да?
– Угъай, андан эсе, билемисе, не этерге боллукъду?
Мен…
– Ахшы, Зайнаф. Къалай да тюрлендир, не да эт – бу
бизни отоуубузду.
– Ауузунгу кенгнге ачып тур – санга деп ишлеген
болур Азамат бу юйню!
– Азамат бу юйню бир кирпичин да салмагъанды. Бу
бизни юйюбюздю, мени юйюмдю.
Зайнаф бир затла ангылай башлагъан болур дейме.
– Сен неле жаншайса, Мисиров?
– Бу юй бизни юйюбюздю дейме. Эсингдемиди – къачыр, урла, урлаяллыкъ эсенг, деген эдинг да. Урладым
да, келтирдим сени.
Зайнаф манга бир тюрлю къарап турады.
– Не – ийнанмаймыса? Сора къара, – деп, шкафны
ичин ачдым, Мисиров Магометни бу эски костюмун таныдынгмы, бу – журналист билети, была уа – кёлеклери.
Энди уа не зат кёргюзтейим? – деп, стол къатына келип,
ящиклеринден бирин чыгъардым да: – Алымла тёленнген къагъытла, туристле бла Волгоградха баргъанымда
анда алыннган суратым, бу уа – Ульяновкде, семинарда
болгъанымда. Ийнандынгмы энди?
Ол бир тюрлю ышарды, кёзлери уа, жиляп къалады
дер эдинг, бир мудах.
– Сора, Мисиров, сен мени къачыргъанмы этдинг? –
деп сорду Зайнаф, мен сюймегенча, ышаргъанлай, биз
шёндю да ойнай тургъан кибик.
165
– «Урлаяллыкъ эсенг – урла» дединг да, урладым.
– Далхат бла Азамат а къайдадыла?
– Мында.
– Чакъырчы бери аланы.
– Бизни дуния сейирлик къуралгъан ишибиз оюла
тура болур дейме, – дедим мен, шуёхларыма чыгъып,
бир кесек жарыкъчыкъ болургъа кюреше.
– Кет юйюнге?! – деди, суу къуюлгъанча, Далхат.
– Не дейди? – деди Азамат да мудах ауазы бла.
– Сизни чакъырады, келигиз.
Зайнаф, олтургъан жеринден туруп, отоу ортасында
сюелип эди, кесин тап тутаргъа кюрешгенликге, уллу
къайгъыгъа къалып тургъаны эслене эди.
– Далхат, неди бу ишигиз? Магомет кертими айтады?
– Ол хазна айтмаучуду ётюрюк, Зайнаф.
– Ол а игиди. Сора сиз мени, жууугъу-тенги да, юйютукъуму да болмагъан, атылып къалгъан бир харип
къызгъа санагъансыз, алаймыды?
– Нек айтаса алай? – дерге кюрешдим мен.
– Шёндю, Магомет Исмаилович, мен сизни бла сёлешмейме.
– Зайнаф, кел, къызмагъанлай, былай, тап сёлешейик, – деди Азамат.
– Мени къызып этгеним жокъду – сейир этеме
ансы.
– Сиз бир биригизни таныйсыз, – деп башлады Далхат, – Магомет санга тийишли тюйюлдю, неда сен Магометге тийишли тюйюлсе деп, мен айталлыкъ тюйюлме.
Бир биригизню сюе эсегиз – да сора жашаргъа керекди.
Кертиди, ким биледи, бир кесек тапсызыракъ болду эсе
да, аны уллу хатасы жокъду – бу да бизден чыкъгъан тёре
тюйюлдю, кесигиз насыплы болугъуз ансы, къалгъаны
уа боппа-бошду.
– Сау бол да къал, Далхат, бек тюз айтаса, – деди
Зайнаф. – Биз бир бирибизни сюйгенибизни хапарын а
сен къайдан эшитгенсе?
– Да алай сунама, – дерге кюрешди Далхат.
– Зайнаф, мен… – деп, мен да хапаргъа къошулургъа
кюрешгенликге, болалмадым – анга мен мында жокъ
эдим, ол Азамат бла, Далхат бла сёлеше эди.
– Далхат, Азамат – сизни бла танышханым иги эди,
келигиз, алайлай, иги танышла болгъанлай къалайыкъ, – деди Зайнаф. – Хау, мен Мисиров бла тюбеше
да тургъанма, аны бла киногъа да, паркга да бара тургъанма, ресторанда окъуна болгъан эдик. Бюгюн а – суу
боюнунда. Нальчикде мени шуёхларым, танышларым да
166
жокъ эдиле. Мисировну мен кесими иги тенгиме, шуёхума окъуна санагъанма. Ол мени юсюмден башха тюрлю
акъыл этгени ючюн, мен аны терсге санамайма – баям,
былайда терс кесим окъуна болурма. Хо, не болду эсе
да – ол болду да кетди. Не этериксе энди. Ол да бир дерс
болсун – мындан ары, шуёх болурдан алгъа, иги сагъыш
эте турурма. Энди уа, Далхат, Азамат, иги жашла кибик,
мени автобусха дери ашырыгъыз да, кетме къоюгъуз.
– Тейри, Зайнаф, жаныбызгъа тиесе, – деди Далхат. – Мен а къайсы мюйюшде къурайыкъ къаланкъаны
деп тура эдим. Кел, Зайнаф, алай бек ашыкъмайыкъ.
Ашыкъгъан суу тенгизге жетмез деп да, бошундан айтылгъан болмаз. Былай, ашыкъмай, къызмай, сагъыш
этип да бир кёрейик. Ким биледи, кесинге билдирмей
этгенибиз жанынга тийген эсе да…
Зайнаф кюлген окъуна этди:
– Тийгенми дейсе?! Аллай дуния сейирлик ишге
мени къошмай! Сейир-аламат – нечик батырласыз сиз,
къоркъгъан-буюкъгъан болмай, тутуп, мени кибик
къызны алып къачаргъа базыннганла! Ма санга комсомол организацияны секретары, партиягъа кирирге
хазырлана тургъан къыз – аны къачырып барадыла,
ол а зат да билмейди!
Ючюсю да кюледиле. Далхат бла Азамат, ким биледи,
былай эте, ойнагъан-кюлген кибик эте, ишни тап жанына буруп къоялсакъ да деп, ышана. Жаланда менме
ойнамагъан-кюлмеген, хыли этген сабий кибик, бир жанында, сёз да айтмай, сюелип турама. Ийнанырыгъым
окъуна келмейди – бу былайда сюелип тургъан эсли
да, акъыллы да къыз Зайнафмыды, ол, жиляп: «Аллах
ючюн, къачыр! Урла мени, Аллах ючюн!» – деп тилеген!
Я Уллу Аллах – не тукъум халкъдыла бу тиширыула!
Къалай къыйынды аланы ангылагъан!
– Ийнанырыгъым окъуна келмейди, – дейди Зайнаф а,
тили ачылып, жарыкъчыкъ да болуп, – шёндю да, Мисиров, ол этиучюгюзча, ойнагъан ишми эте болурсуз?
– Алайгъа санайыкъ, Зайнаф Исхаковна.
– Хо сора. Ойнадыкъ, кюлдюк. Энди кете барсакъ
да, боллукъду, – деди Зайнаф. – Юйюгюзню Аллах оюндан, къууанчдан айырмасын. Сау болугъуз! Сау къалыгъыз!
– Тохта, ашыкъма, Зайнаф, – деди Далхат. – Мен
сени шахаргъа элтирге айтханма да, айтханымы этме
къой, ансы атым ётюрюкчюге чыгъар да…
– Да сен мени дагъыда биреуленнге къачырып кетсенг а? – деп ышарды Зайнаф.
167
– Бирда къоркъма аны ючюн, – деди Далхат, баям,
сен алай этип, сора биз а, сени кёлюнгю сакълап, ариу
айтыпмы кюреширик сунаса дегенча, – намысынг тёппемде болсун, мен юйдегилиме, Азаматны да барды юйдегиси. Алайды да – бош къоркъаса. Кел!
Юйден чыгъа туруп, бир атлам этгенлей окъуна, Зайнафны халы тюрленди – ойнагъаны-кюлгени да тохтадыла, ёчюлген от жагъача, мудах болду. Сау къал дегенча,
юйге бир кёз жетдирди да, ашыгъышлы чыгъып кетди. Ол, баям, кетерге да сюе болмаз эди, алай, хапарны
эшитгенлей окъуна, этиучюбюзча, ойнап башлады да,
мен билмей нек этдигиз деп, артда уа, кеси кесин тыялмай, асыры оздуруп ийип, ишни как этип къойгъаннга
ушайды деп, кёлюме да бир келди. Ким биледи, жашауунда быллай уллу магъанасы болгъан атламны, атасына-анасына билдирмей, кеси аллына этерге базынмай,
абызырап къалды эсе да. Къалай да болсун, энди андан
не магъана?..
Далхат бла Азамат Зайнафны алып кетдиле, мен юйде
кесим къалдым. Къарайма да, ол жашау деген нёгерим
бу жол мени игида къытхан болур дейме. Азаматдан эсе
тынгылыракъ мат салгъанды.
Нек болду алай? Мен къалайда ойнадым, былай тапсыз жангылып, былай аман ачырча?
Андан бери сау жылмы озду, не билейим, бир заманда
Далхат бла Азамат да къайтдыла. Ала, зат да болмагъанча, уллу-уллу сёлеше келе эдиле.
– Атамы жаны ючюн, чий телиди ол – андан сорагъысы жокъду, – дей эди Далхат, къызып. – Оллахий
деп айтама, ол алай этгенине алай сокъурана эди, алай
да – ичи кюйюп окъуна бара эди!
– Керти айтама – биз Долинскден бурулуп, артха айланып келсек эди, угъай дерик тюйюл эди! – дей эди
Азамат да. – Эсингдемиди, мен анга: «Кел, Зайнаф, дагъыда бир сагъыш эт, алыкъа кеч тюйюлдю», – дегенимде айтханын? «Угъай, кеч болгъанды! Сиз кесигиз мени,
къачыргъан къызыгъызны, тыялмагъан эсегиз, энди уа
мен кесим артха къалай къайтайым? Аллах хакъына,
Мисиров мени энди итле бла къууар!» – деген эди, кюлген-ойнагъан кибикчик этгенликге, кеси уа жиляргъа
аздан къалып.
– Кет, кет, не этесе муну? Барма къой, оллахий, телиди! Керек тюйюлдю! – деп къойду ахырында Далхат.
Ол стол аллына барды да, шапман шешаны алып,
ары-бери буруп, жерине салды.
– Башха затынг жокъмуду? – деп сорду.
168
Мен анга коньяк шеша бердим.
– Сиз не да айтыгъыз – ол а тюз акъыллы тюйюлдю
да тюйюлдю. Бек иги болгъанды кетгени, – деди Далхат,
шешаны башын ача.
– Керти окъуна да, къыйын эди аны ангылагъан, бир
тюрлю зат эди, – деди Азамат да.
– Келигиз, тартайыкъ да, энди аны юсюнден хапарны
да къояйыкъ, – дедим мен. – Аллах барыбызны да андан
уллу хатадан сакъласын!
Аз-аздан иче, лахор эте, шешаны бош этдик. Артда, кете туруп, Далхат да, Азамат да, инбашымдан къагъа, айтып кюреше эдиле Зайнафны, тыйылмай, кетип
къалгъаны, сени насыбынг эди деп. Къоркъма сен, дей
эдиле ала, андан да иги къызла топпа-толудула, алыкъа
уа, тейри, жюзюсюн окъуна табарбыз…
Аланы ашыргъандан сора, бахчагъа барып, анда иги
кесек заманны тютюн иче турдум да, сора, келип, тёшегиме жатдым. Алай эрттенликге дери жукълаялгъан а
эталмадым – болуп кетген ишлени, Зайнафны алай нек
этгенини юслеринден сагъыш эте эдим. Къалай тутхучсузду бу дунияда хар не да – энди сюймекликге окъуна
ышаныргъа жарамай тебирегенди. Ким биледи, ол сюйген да этмеген эсе уа? Да жараймыды да алай а – сюймей
эсенг, тюбешип, къучакълап, уппа этип, жиляп?! Боламыды да алай?
Сагъыш эте кетип, танг атаргъа – тейри, ол да сюе
болур эди деген акъылгъа келдим. Алай Зайнафны манга
сюймеклиги ол дуния сейирлик таурухлада, жомакълада
айтылгъан сюймеклик тюйюл эди. Ол – эрикгенден, не
этерге билмегенден, жубана турургъа деп жаратылгъан
бир гитче сюймекликчик болур эди, баям. Бир-бир кезиуледе, эки-юч сагъатха, арталлыда ишибиз болмай, атылып къалсакъ, бир барыучубуз киногъа – аллайын.
23
Кюн сайын Ахмадиягъа болушханны къыйынлыгъындан да къутулдукъ, Аллахны ахшылыгъындан, – ол пенсиягъа кетди. Алай бир тюрлю иш болду – аны орунуна
биз барыбыз да сунуп тургъанча, Азаматны угъай, Эменланы Тахирни, жаш тёлю бериулени редакторун, салдыла. Аны ызындан а дагъыда бир сейирлик иш – Тахирни
жерине жаш тёлю бериулени редактору Роза Батырова
болду!
Асыры сарыуу къайнагъандан, Азаматны къаны
169
къартыкъгъа сыйынмайды – да не, керти окъуна да,
литература бериулени редакторуна ол – СССР-ни Жазыучуларыны союзуну санында жюрюген, аты айтылгъан
журналист бола тургъанлай, жазыу ишге бир кесек энди
тюзеле келген, киши да танымагъан жашны салып къойсала – ачыу тиймей а! Ол, харип, ненча жылны тёзюп,
кесин алайгъа хазырлап тура эди – энди уа ма санга жукку чибин! Биз а анга не бла болушайыкъ, къолубуздан
келмезлик ишни юсюнде.
– Къой, бузма къанынгы, Азамат, – деди Петро. – Кесинг да бек иги билесе: Тахир Заманкуловну къатыныны
къаршы жууугъу болгъанын. Кесинг сагъыш эт, жууугъу бола тургъанлай, сеними кёчюрлюк эди литература
редакциягъа?
– Да тюз тюйюлдю да ол бузоучукъну литература бериулени редакторуна салгъанлары! Не ангылайды ол
литературадан? Айт! Неси игиди аны Ахмадиядан?
– Аны уа бош айтаса – Тахир аман журналист тюйюлдю, – деди Петро. – Сёз да жокъду, сени салсала – тюзю
ол эди, алай тюзлюк дегенден сора да жашау деп да бир
зат барды да, ол къоймайды ансы…
– Итле сийсинле сени ол жашауунга! – деп, къызаданкъыза барады Азамат а. – Къайда да итлик, эшеклик!
Энди ол зат билмегенчикни да редактор этдиле! Ангылаймыса?
– Ма сен да аны кибик топпанчыкъ болсанг эди, литература бериулени редакторуна арсарсыз салынырыкъ
эдинг, тап тюшгенлей а – баш редакторгъа окъуна. Оллахий, керти айтама! – деди Петро.
– Кет, юйюнге эмина кирмесин сени да! – деп, Азамат
Петягъа терс къарады.
Ол а, кюлген да этип:
– Бек сейир адамса сен, Азамат – тюз сабий кибик!
Къайда кёргенсе сен бизни къыралда ма бу адамны ишге
хунери да барды, хар нени да тынгылы этерикди, аны
салайыкъ деп, алай салыннган бир къуллукъчуну? Айт,
кёрген эсенг, эшитген эсенг? Кёрмегенсе, эшитмегенсе.
Бармыды санга болушурча къуллукъда адамынг? Жокъмуду дейсе. Жокъ эсе, сен да, къуйругъунгу къысып, чуу
этмей тур, тургъан жерингде!
– Ол итликди да!
– Сора не эди да? Сен а не бла кёргюзталлыкъса ол
ишни итлик-эшеклик болгъанын?
– Кёргюзтюрсе, къарап тур!
– Алай эсе, сора неге деп къычыраса?
– Тейри, обкомгъа бармай къоймам. Неди бу, ахы-
170
рысы: бири жууугъун редактор этеди, башхасы – тос
къатынын. Былайы сизни ата юйюгюзмюдю?!
– Анда шахарны жартысын сатхан урлаканы уа нек
этгенсиз бизге тамата деп да айтырмыса? Бар, бар – обкомда уа мёлекле олтура болурла, ауузунгу ачып тур!
Анса биле болмазса кесинг а! Ала, айтып къояйым, сенден эсе иги таныйдыла Темиржановну да, Заманкуловну да, Кароковну да, башхаларын да не тукъум адамла
болгъанларын, – деди Петя.
– Оллахий, Батмазовну кесине барырма!
Петя кюлюп къойду.
– Тынгылачы, мен санга бир анекдот айтайым, –
деди ол. – Уруш тохтагъандан сора, бир басмач складны
таматасы болуп ишлегенди. Сора директор болургъа
сюйгенди. Директор болур ючюн а, партиягъа кирирге керек эди. Сугъула барады да партиягъа, иши райкомгъа жетеди. Райкомда уа тёрде олтургъанладан бири
сен къайгъы заманда аны бандасында болгъанмыса деп,
басмачны таматасыны атын айтады. «Анда эдим», –
деди да складны таматасы, сора аны партиягъа къайры
аллыкъ эдиле. Къайтады, мудах болуп, ишлеген жерине да, айтады нёгерлерине хапарын. «Тели! – дейдиле
нёгерлери. – Угъай, болмагъанма анда деп айталмаймы эдинг да?!» – дейдиле. «Узакъгъа барыр эдинг алай
айтыб’а, – дейди складны таматасы, – курбаши кеси
тёрде олтуруп тура эди сора уа!» – демеймиди.
– Тели, ол анекдот а шёндю мында неге керекди, – деди Азамат, кюлген да эте.
– Кесингсе тели, сени Батмазовунг Темиржанов кибик урлакаланы, улутхачыланы башчысы тюйюлмюдю
да? Республика саулай да «акъланы» къолларында болгъанын билмеген кибик эт.
– Кет, кет ары – сен да асыры оздураса! Сора «акъла»
бары да аманлыкъчыламыдыла?
– Бары да угъай, къуллукълагъа ёрлеп, биригип,
сюйген ишлерин этип айланнганла. Бир тийип кёр аладан бирине!
– Элберованы тутхан окъуна этгендиле да – ол да
«акъладан» эди да!
– Элберова кеси телилигинден тутулгъанды – жутлугъун тыялмай, сау дунияны кесим ашап къойсам сюеме деп, асыры хатдан оза эди да, саулай республикагъа
окъуна бедишлик сала эди. Аны жеринден кетермей жарамай эди. Бирда къоркъма – эки-юч жылдан кёп турмазла, иерле. Ёмюрю уа кетер, хан-бий кибик, сюйгенин
табып жашай. Алайды да, сен анга уллу жарсыма…
171
– Да сора… ол неге ушагъан ишди да?! Москвагъа
жазаргъа керекди!
– ООН-нга окъуна жаз – ат башындан къарагъанда,
хар не да тапды да, законнга кёреди да. Сен Москвагъа
ийген къагъыт кеси да, айлана кетип, Батмазовну къолуна тюшеригин а билемисе? Огъесе сени къагъытынгда айтылгъан затлагъа къараргъа, бери Брежнев неда
Косыгинми келлик сунаса? Келсе да, Ара Комитетни
бизге кёз-къулакъ болуучу инструктору келликди да,
Батмазов бла да, Шихачев бла да бирге олтуруп, аз тартмагъанды, ала шуёхладыла. Ангылаймыса? Бирда
къоркъма, ол сени жанлы боллукъ тюйюлдю. Алайды
да, жаз, атынг дауурчугъа, телиге чыгъарын сюе эсенг!
Шёндю сен ишлеген жерде уа не тели, не дауурчу адамны
къояргъа жарамайды. Билемисе аны?
– Не да болсун, мен бу ишни алайлай къоярыкъ
тюйюлме! – деп, тохтагъан эди Азамат.
Керти окъуна да, ол тюшден сора къайры эсе да думп
болду. Эки-юч сагъатдан къайтды, кесини халы да тап,
ачыуланмай.
– Сау къалыгъыз, шуёхларым, мен кетдим! – деди ол.
– Кет, юйюнге! Кертими айтаса? – деп, экибиз да жанжанындан сюелдик.
– Аманкуловха барып, анга барын да толусунлай айтдым, манга бир башха иш тап деп тиледим.
Аманкулов – ол обкомну пропаганда бёлюмюню таматасыды, тюзю уа – таматасыны къуллугъундады.
– Барын да дегенинг? – деп сорду Петя.
– Барын да – Заманкулов къатыныны литература
бла иши болмагъан жууугъун литература бериулени
редакторуна салгъаныны юсюнден да, тюненеги машинистканы редактор этгенлерини юсюнден да. Аллай
терсликлени кёре тургъанлай, мен мындан ары Комитетде ишлерге кёлюм бармайды дедим.
– Сора ол а не деди?
– Къаны бек бузулгъан эди, тохта бир аны уа деп,
Заманкуловну жаныгъан эди.
– Санга кёзбаугъа ачыуланнган кибик этгенлигиди
ансы – бирда, – деди Петя.
– Сора не иш тапды да санга? – деп сордум мен, тёзалмай.
– Драмтеатрда литература бёлюмню таматасы. Кабинет, телефон, 140 сом иш хакъы.
– Иши уа неди?
– Театргъа келген пьесалагъа къарайма. Бош заманым – дуния бла бир. Топпанчыкъла – топпа-толу! Жа-
172
зама дей эсенг – Аллах, Аллах! Андан сора не керекди?
Азамат, къууаннгандан, жеринде туралмай эди, да
не – жазыу ишге алданып башлагъан жашха андан сора
не керекди: ишинг – тынч, кабинетде – къуру кесинг,
кёлюнг барса – ишлейсе, бир тюрлю чырмау жокъ. Сау
кёзюнден жаннетге къутулду Азамат де да къой.
– Ишлей тур да, артда кёрюрбюз дегенди. Сюйсенг а,
«Коммунизмге жол» газетге бар, бёлюмню таматасы болуп, деген эди, ары уа унамадым. Манга драмтеатрда
иш бек тапды.
– Эшитемисе, Азамат, Аманкулов санга андан да иги
иш тапса – драмтеатрны манга берирсе, охому? – деп,
мен Азаматха жалынып башладым. – Нохтабауунг –
къой бла бир ящик коньяк.
– Ары, шуёхум, жазыучу керекди, – деп, Азамат
умутуму юздю. – Ол санга алай оюн иш тюйюл ушайды
да – келген пьесалагъа къарап, жарарыгъын-жарамазлыгъын тохташдыргъан.
– Охо, биз да кюз артына бир мадар этербиз, – деди
Петя.
– Сен а къайры?
– Барды бир тап жерчик. Алай алгъа бир къартчыкъны пенсиягъа ашырыргъа керекди. Алыкъа аны юсюнден чуу этерге да жарамайды – ол къырал жашырынлыкъды!
– Сора сиз, начасла, мени, киштик аллына чычхан
атханлай, Темиржановну аллына атып, къуру кесими
къоюпму кетериксиз?
– Къоркъма сен – санга да болушурбуз! – дедиле
шуёхларым. – Алай ашыкъгъан а этме. Алгъа кесибизни тохташма къой.
Кёп мычый турмай, Азамат, олсагъат окъуна олтуруп, ишден эркин этигиз деп, къыгъыт жазды да,
чыгъып кетди.
Петя бла мен а, ёксюз къалгъан сабийле кибик, мудах
болуп олтурабыз. Къалай тапсыз эди Азаматны, хайт
деген журналистни, жарыкъ кёллю, таза ниетли жашны
бизден кетгени.
– Петя, мен, ычхыналмай, бу батмакъда чирипми
турлукъма? Айтчы, ийманынг хакъына, кёзбаусуз – болушурмуса манга мындан кетерге?
– Къолумдан келсе – сёз да жокъду!
– Къалай тели эдим мен, чакъыргъанларында, МВД-ге
барып къалмай. Эсингдемиди, бир хахай этген эдиле да,
жангы адамла ийип, милицияны ишин да игилендиребиз, даражасын да кётюребиз деп?
173
– Эсимдеди, санга уа не иш бере эдиле?
– Политотделге чакъыра эдиле, бюгюн алайда
Къочхаров ишлейди. Шёндюге майор боллукъ эдим.
– Оллахий, андан да бийигирек ёрлер эдинг. Къочхаров не – бош затды, не билими, не ётгюрлюгю жокъ. Сен а
андан бери бир район бёлюмде начальникни политика
жаны бла орунбасары боллукъ эдинг, – ол а подполковникни жериди.
– Сора чынны да къуллукъгъа кёреми бередиле?
– Шёндюге дери аны билмеймисе да, тели? Хайт деген къуллукъгъа тюшмесенг, ёмюрюнг капитандан ары
бармай турурса, жюз жыл ишлесенг да милицияда.
– Ол тюз тюйлдю да.
– Нек? Ол адам затха да жарамагъан теличик эсе
уа?
– Къыста да ий – башха иш тапсын.
– Сора сюерик эдинг! Аны тели болгъанын, бир затха
жарамагъанын а ким тюз тохташдырлыкъды?
– Кёрюнюп турмаймыды да аны затха жарамагъаны?
– Кёрюнюп тургъан – ол бир, бу адам бу ишге жарамайды деп, шарт тохташдыргъан а – ол башха. Бизни
Темиржанов урлака, улутхачы да болгъанын шахар саулай окъуна биледи да? Биледи, алай ол аллай адамды
деб’а шарт тохташдырылмагъанды да, министр болуп
айланады.
– Да анса уа – ол Эфендини жууугъуду!
– Хар кимни да кесини Эфендиси барды.
– Кет, кет ары! Сен а, Петя, керти окъуна да, оздургъан этесе – сора, сени айтыуунгдан, тюз ишлеген таза
ниетли бир уллу къуллукъчу да жокъду бизде?
– Не билейим да, шуёхум, бар эсе да – мен кёрген а
жокъду. Бир терслиги болмагъанны тапхан къыйынды. – Кеси ачыкъдан урламай эсе, тырнамай эсе да, урларгъа,
тырнаргъа тап жерлеге жууукъларын, шуёхларын,
жерлешлерин сугъаргъа кюрешеди, бирлеге онг береди,
башхаланы ырбыннга къысаргъа, онгларын алыргъа
кюрешеди.
– Хы, энди, тюзюн айтханда, керти да, мёлек тапхан
къыйын болур, алай…
– Кёкюреклерин тюйюп, биз ленинчилебиз, ёлтюрсегиз да, тюзлюкню жолундан а таярыкъ тюйюлбюз
деп, кече-кюн да къычырып тура эселе уа – сора тюзлюк
жанлы бол, урлагъан да, тырнагъан да этме, алдаукъкъушланы, кёзбауланы къатынга къойма! Сен аллай
къуллукъчу кёрген эсенг – айт, шуёхум!
174
– Айтайым, айтмазлыкъмы сунаса? Партияны Черек
райкомуну биринчи секретары Шакъман Кучмезов. Айт,
айталлыкъ эсенг, аны юсюнден бир тапсыз зат!
– Мен аны иги танымайма. Ол, сен айтханча, тюз
ишлеген, таза ниетли, дуния сейирлик адам эсе да – сора
не эди да? Ол къуру кесиди да аллай адам къуллукъчула
ичинде! Къуру кеси! Бирчик! Ангылаймыса? Ёчешеме,
дагъыда биреуленни атын айтала эсенг, анга тенг этип!
Мен а республиканы битеу уллу къуллукъчулары
бла къоншулукъдамы жашайма, къайдан билейим аланы не тукъум адамла болгъанларын, Петя айтханлай,
«таппа-тазачыкъла» эселе да, киппе-кирчикле эселе да?
Алай, не десек да, уллу къуллукъчуланы бары да, хазна
къалмай, бир кибик, аман адамладыла деригим келмей
эди. Биз билмегенликге, уллу къуллукълада да болмай
амалы жокъду тап ишлеген, тюз ниетли адамла. Айтылгъаныча, ала «аслам» окъуна болмасынла, бир кесекчик
окъуна болсунла. Ансы, тюз ишлеген, таза ниетли къуллукъчула жокъдула деп, чорт кесип къойсанг – сора биз
харипле къалай жашайыкъ да, бир таяныр жерибиз да
болмай, умут юзюп?
– Терслик тюзлюкню тюпге урду, ёмюрде да къопмазлыкъ этди деп, алай айтыргъа жарамайды, Петя, – дедим
мен. – Бюгюн бизде «акъла» Уллу Юйню алып тохтагъан
эселе, иш тапсызыракъ эсе – сора не эди да? Тамбла, ким
биледи, аланы алайдан сюрюп чыгъарыргъа да болурла.
Сора хар не да тюзеле барыр. Ахырысы, биз энчи къырал
тюйюлбюз да, Совет Союзну бир жерчигибиз да. Кёрюрле
бир заманда Москвада, Ара Комитетде таматала бизде
бола тургъан ишлени.
– Москваны, Ара Комитетни да сени Къабарты-Малкъарынгда не этиледи деп, анга къарагъандан сора ишлери жокъду дей! Картада сени Къабарты-Малкъарынгы
тапхынчы, сау сагъат излерге тюшерикди! Ол а кимге
керекди? Тохта – къараб’а, не затны кёрселе сюесе сен?
Бизде хар не да тапды – алчылагъа саналып, байракъла,
орденле, майдалла алабыз, нартюх беребиз, «Кабардинка», жетмеген жери къалмай, тепсеп айланады, дуния
да анга къарс уруп, Кулиев, Кешоков, Темирканов, Зумакулова бардыла. Бизге не жанындан да къара – мюлк
жаны бла да, культура жаны бла да –айныйбыз, ёсебиз,
чагъабыз! Не затны жаратмайса, айт?
– Ма-а, кесинг терс болгъанынгы билдирдинг да къойдунг – хар не да тап эсе, биз айный эсек, чагъа эсек – сора
оноучуларыбыз да тюз оноу этедиле да, тап ишлейдиле да?
– Сен кесингсе терс, тели! Мен да санга аны айта
175
ушайма да: Москвадан, ат башындан къарасанг – бизде
хар не да тапды, оноучуларыбыз да аламатдыла. Сен а
Москвадан, Ара Комитетден къарап кёрюрле да, мында
бола тургъан ишлени тюзетирле дейсе. Мен а ауузунгу
кенг ачып тур дейме – бийикден, узакъдан къарасанг,
зат да кёрюнмейди дейме. Ангылаймыса, тели? Биз а
мындабыз да андан кёребиз барын да.
– Ахшы сора. Биз мында эсек, кёре эсек, биз да коммунистле ушайбыз да, кел, кюрешейик терслик бла, ол
бизни тюзюнлей борчубуз тюйюлмюдю? Не айтылады
партияны Уставында? Хар коммунист, бир терс ишни
кёрсе, аны тюзетгинчи кюреширге борчлуду, – ма алай
жазылыпды уставда. Алаймыды?
– Да сора не затха сюелип тураса – бар да кюреш!
– Сора сюерик эдинг – мен, барып, къан тёгюп, кюрешип айланайым, сен а, бир жанында сюелип, къарап
тур! Угъай, аппаны жаны, сен да, коммунист эсенг, биргеме кел!
– Кетчи былайдан ары! Тапханма революционерни!
Сен кесинги тузсуз-мыстысыз бериулеринги хазырла –
къалгъанындан санга жетген жокъду.
– Аха, къоркъдунг да? Хо, хо, болсун алай окъуна.
Манга уа артыкъмы керекди? Сен къуйругъунгу къысып
тур, мен къуйругъуму къысып турайым. Москвадан ана
къарындашыбыз келир да, хар затны да тап этер, тюз
этер. Не этейик да – сакълайыкъ!
– Кёз аллымдан думп бол! – деп къычырды Петя,
керти кёлю бла окъуна ачыуланып. – Анса, бир уллу
къууанып жашайбыз да, кел да, сен да къозут, керексиз
доп-доп этип!
Петяны къычыргъаны мени кёлюме не аз да тиймеген эди, ол угъай эсенг – сейир окъуна этип тургъанма
мен аны андан бери тёзюп тургъанына – барыбызны да
жюрегибизни къыйнагъан, аны тюзетир ючюн, къолубуздан а жукъ да келмеген затланы юслеринден, ойнагъан-кюлген кибик эте, керексиз хапарла кимни да къанын бузарыкъдыла. Да не этейик да? Адамны Туугъан
жери да бир, тапхан анасы да бир. Иги эсе, аман эсе да,
адам тапхан анасын алышындыраллыкъ тюйлюдю да,
Туугъан жери да аллайынды, къыйын эсе да, тёзюп, жашаргъа керекди.
– Петя, керти окъуна, биздеча, хар къайда да былаймы болур?
– Болду дедим да! Не ишинг барды сени аны бла? Кеси
ишинг бла кюреш дедим да мен санга. Кёпню билген терк
къарт болады. Эшитгенсе да?
176
– Ахшы, жолдаш полковник! – деп, мен, ойнап, сир
къатдым. Керти окъуна, неге керекдиле магъанасыз хапарла?
– Эркинсе, жолдаш лейтенант.
– Наполеон да лейтенант эди – билемисе аны?
– Алай хар лейтенант да Наполеон болуп бармагъанын да унутма! Ишлеген эт, тели, мени да ишден тыйма, – деп, Петя жерине олтурду.
Алай бюгюн, баям, ишлер кюнюбюз болмаз эди – Азамат къайтып келди да:
– Келигиз, шишликле бла сыйлайым! – деди.
– Коньяк бла да? – деп сорду Петя.
– Анса уа?! – деди Азамат.
Уллу къыралны бир къыйыр этегинде ырмах болуп
тургъан харип журналистле къалай тёзер эдиле ишде,
аламат шишлик ийис аланы, жагъаларындан тутуп,
тышына созуп тебиресе? Азамат шуёхубуз да, ол шишлик
ийис жанлы болуп, тохтамай, аркъабыздан тюртюп кюрешсе – бютюнда!
24
Азаматны ызындан эки корреспондентибизден дагъыда бири кетди да, аланы ишлерини ауурлугъу да
бизни, къалгъанларыбызны, боюнларыбызгъа тюшдю.
Элмырза «Хожа» деген масхара радиожурналны мени
боюнума салды. «Хожа» радиожурнал тёрт-беш масхара
хапардан, тюзю уа – къысха масхара пьесаладан къурала
эди, алада Хожа бла аны болушлукъчусу Дидин сёлеше,
хапар айта – республиканы эллеринде, шахарларында
тюбеген кемчиликлени юслеринден, терсликлери болгъан адамланы къакъгъан, сёкген да эте. Керекде уа
Дидин кеси да ийнесин чанчыргъа угъай демей эди.
Къысхасы, бу бериуню хазырлагъан къыйын эди,
аны себепли уа кесине да ахча бир кесек мажалыракъ
бериле эди – 100 сом. Тышындан адамла, журналда барырча, аллай къысха масхара пьесала жазмазлыкълары
хакъ эди да, журналны саулай да иши аны хазырлагъан
редакторгъа тюше эди. Журналда барлыкъ пьесала уа
бош алай угъай, жашауда бола тургъан кемчиликлени юслеринден эдиле да, жашауда уа: «Кемчиликлени
ачыкълагъыз, кетеригиз!» – деп, огъарыдан окъуна не
бек къычырып кюреше эселе да, ол иш бла кюреширге
уа киши да сюймейди, аны бла кюрешгенлени уа бютюнда. Ол затланы эсге алгъан заманда, къыйын тюйюлдю
177
ангылагъан – «Хожа» мени къаллай бир къанымы ичгени хар жолдан да. Азаматны заманында окъуна Хожа
да, Дидин да ишлеринден эрикген эдиле, безиген эдиле,
нек дегенде, журналда сагъынылгъан кемчиликлени
кетеребиз деп, Хожаны айтханына уллу къуллукъчула
бош сылтаула этип къоя эдиле, колхозланы, эл Советлени таматалары дегенча, гитче къуллукъчуланы уа
«Хожа» эслеген кемчиликлени тюзетирге къарыулары
жетмей эди. Аны хатасындан Хожа бла Дидин энди, уллу
къуллукъчуланы терслерча ишлеге къошулмай, «ууакътюек» ишчикле бла – жангыртылмай тургъан клубла
бла, осал жолла бла, керек жерге ташылмай, атылып
тургъан темирле бла, халкъны жумушларын тынгылы
жалчыталмагъан комбинатла бла кюрешни батмагъындан чыгъалмай къалгъан эдиле. Ол жарсыулу ишге да
къарамай, «Хожа» деген журнал халкъ сюйюп тынгылагъан бериуледен бири эди. Аны юсюнден радиогъа
адамла кеслери да жаза эдиле.
«Хожа» мени къолума тюшгенден сора, мен Хожаны
да, Дидинни да бир кесек эслирек, батырыракъ да этерге
кюрешдим. Алай Дидин, кесини ийнесин бир райисполкомну председателине бла халкъны жумушларын жалчытхан министерствосуну «Горизонт» деген биригиуюню генеральный директоруна чанчхандан сора, аллай,
намыслары жюрюген, уллу къуллукъчуланы даражаларына тийишлисича, адетли болмагъаным ючюн, Заманкулов да мени, кесини кабинетине чакъырып, игида
ачытырча «чанчхан» эди. Мен ангылай эдим – ол Дидин
ийнесин чанчханла Темиржановха тарыкъгъан болурла,
ол а Заманкуловха буюргъанды – тыйгъан эт ол тели
Мисировунгу деп. Алай эсе уа, дейме да, мен «Хожаны»
этмейме деп, аякъ тиреп тохтайма – эки жыйырма минут баргъан радиожурналны да пропаганда редакцияны
ишин да бирден, кереклисича, тынгылы бардырыргъа
онгум жокъду деп.
Азамат да, корреспондентлерибизден бири да ишден
кетгенли, тёрт-беш ай бола турады, алай нек эсе да,
аланы орунларына адам алыргъа киши ашыкъмай,
бара бардыкъ. Кёп болмай а, алай айтдыла – Комитетде
ишлеген адамланы санын ма быллай бир адамгъа азайтыргъа деп, къагъыт келгенди да, Темиржановну оноууна кёре, энди малкъар тилде промышленность бериулени
редактору да боллукъ тюйюлдю, эки корреспондентден
да бири къаллыкъды деп. Промышленностьда таулула
алай кёп тюйюлдюле, ыйыкъдан бир бериу эте турсакъ
да, боллукъду, бир бериу ючюн а ким тутады редактор12 Хучиналаны Мухаммет
178
ну деп, ол бериуню да, «Хожаны» да корреспондентни
боюнуна салдыла.
Бир кесекден а ол жангыз къалгъан корреспондентибиз
да табыракъ иш табып кетди да, биягъы «Хожа» – къайры
барлыкъ эди? – манга къайтды.
Не да болсун, ишде халым хоча тюйюл эди, аны юсюне уа дагъыда жаз келди да, ишим бир кесек къыйыныракъ болду – манга болуша туруучу журналистлени,
къуллукъчуланы да бирлери солургъа кетдиле, бирлери,
дыгаласха къалып, заман тапмай тебиредиле.
Жюрек тынчлыгъым да жокъ эди. Мен кесими ёхтем
этип, эки жиним да манга къошулуп, Зайнафны сыфатын итле бла къуугъанча, не бек къуууп кюреше эсек да,
ол а, келе да кёз аллымда сюеле, къозута, мени тынч-ырахат жашаргъа, ишлерге да къоймай эди. Ол къамамай
эди, алай биз да анга уллу эс бурмай эдик, къатыбызгъа
къоймай эдик. Ма ол халда бара эди, эмилик ат кибик,
дыбырдап, заман да. Сора эслейме бир заманда – Зайнафны сыфаты да энди бизге аллай бир урунмагъанын – ол,
харип, баям, тюшюннген болур бизни экинчи кере къозуталмазлыгъына. Кеси да энди, аллынча, кёз аллыма
келип тохтамайды, арлакъдан жышыртын, мудах къарап турады. Ким биледи, ол кеси да кюнден, жарыкъдан
къоркъгъан эте болур, ансы, кюн къыза баргъаны къадар, аздан-аз кёрюне барады. Бу заман деген а къайры
жоргъалап жетген болур деп, къарасам – 1975 жылны
жаз башы тёгерекге-башха хан-бий болуп тура эди.
Энди, мен «Зайнафны аурууундан» сау болгъандан
сора, арлакъда аны сыфаты кёзюме кёрюннген окъуна
этсе да, жюрегим, анга тартынып, алгъынча, уллу дыбырдап кюрешмейди. Андан болур ансы, бюгюн орамда
биз аны кесине жолугъуп къалгъаныбызда, не мен, не
жинлерим, анга эс да бурмай, ётюп кетген эдик. Сылтаугъа, кёрмегенча этебиз деп, бир жанына да бурулмагъан
эдик. Бош – ётдюк да кетдик. Тюзда башхаланы къатлары бла ётгенча. Алай эсе уа, энди аны бла бизни не аз да
ишибиз жокъду, ол орамлада жюрюген халкъ дегенлерини башха кесекчиклери – танымагъан адамларыбыз
бла болмагъанча ишибиз.
Да ол а, жолдаш Мисиров, аламатды да! Биз, жаш
заманыбыздача, башыбызгъа эркинбиз, бир киши бизни
энди къуууп айланырыкъ тюйюлдю! Тохта, тохта! Сен
шёндю бош болдунг эсенг, эркин болдунг эсенг, сора
тузакъда эдинг да? Алай эсе уа, той этерге керекди!
Этмей а! Тёгерегингде шуёхларынг, шишлик, чагъыр
болмай, не тойду ол а?!
179
Азаматха сёлешеме.
– Салам, Азамат. Эшитемисе – сен адаммыса, огъесе
габу басхан ташмыса?
– Не керекди санга?
– Тышына къарачы – жаз башы келип тургъанын
кёрмеймисе, тели?
– Сора не эди да?
– Не ишлейсе? Жазамы тураса?
– Хау.
– Кимге керекдиле да сени тели романларынг? Кел
андан эсе тышына – коньякчыкъ, шишликчик!
– Сен тутмакъдаса, ишден къачаллыкъ тюйюлсе да, –
деп, къакъды мени Азамат.
– Хайт деген жигитле андан да бек тутмакъладан
окъуна къачадыла!
– Айт, айт, айт!
– Мен керти кёлюм бла айтама. Келемисе?
– Бир затмы болгъанды?
– Айхайда, болгъанды! Келсенг – айтырма.
– Охо, бери келе кел, мен ишде боллукъма.
Элмырзагъа газетде ишлеген жашла бла бизге жазарыкъ затларыны юслеринден тынгылы сёлеширге барама деп, Азаматха къууулдум.
Ол экинчи этажда, кесини тар отоучугъунда, олтуруп
тургъанлыкъгъа, кёлю бла къайда эсе да анда, революция болурдан алгъа, инжилип тургъан халкъны тёзюмю таусулуп, ол, бир деменгили зат кибик, къозгъала
тебиреген, дунияны титиретген ишле башлана келген
заманда, тау эллени биринде эди.
Ол манга иги кесекни къарап турду да, мен аны
халкъны къанындан тоя билмей, кёбюп, губугъа ушап
къалгъан бир байны неда сылхыр бийни юсюне секирип, богъурдагъына илинирге хазырлана тургъан батыр
жалчысы угъай, ол тели Мисиров болгъанымы ангылай
башлады.
– Не керекди санга? – деди Азамат, хар кюнлюк жашауларында кеслери къалай эте келген эселе да, алай
этерге къоймай, дау бла бир тюрлю этдирирге кюрешген
кишиден къутулургъа сылтау табып, раманыны жигитлери, дыбыр-дыбыр деп, къачып, думп болуп кетгенлерине уллу ыразы да болмай.
– Къалайдыла ала? – деп сордум мен.
– Кимле? – деди Азамат, зат ангыламай.
– Романны жигитлери.
– Бир оруслу революционерни элге элтгенме да, шёндю анга юй ишлей кюрешедиле.
12*
180
– Да ол харипни тау элге созуп айланмай, Владикавказда неда Нальчикде жашама къойса эдинг а? Ол тюзюрек боллукъ тюйюлмю эди?
– Романда ишле бары да элде боладыла.
– Сора не эди да? Арслан-къаплан кибик, жигит жалчынгы бир ауукъ заманнга тышына къыстаялмаймыса
да, къыста да, Нальчикге, Ростовха дейик, ол а анда
жолукъсун сени ол дуния сейирлик орус революционеринге. Тюзюрек да – алай, кесинге да – тынч. Ансы,
желкесинден тутуп, ол харип оруслуну тар ичине созуп
келгенинг неге ушайды? Гюнях окъунады, тейри! Хы,
энди кесинг сюйгенлей эт, алай ол сени революционеринги нёгерлери, хазна къалмай бары да, ол мен айтханча,
Кавказ аллы тюзледе, шахарлада тохтап болгъандыла.
– Суратлау чыгъарма дегенинг, аппаны жаны, ол санга бош история тюйюлдю. Анда хар не да жазыучу кеси
сюйгенлей болады.
– Ол не хазна суратлау чыгъарма болсун, жашау кертиликни тап кёргюзталмаса.
– Андан сен билген болмаз бирда!
– Хо, хо, сен айтхан. Кетдик.
Артыкъ уллу ыразы болмай, Азамат стол юсюн толтуруп тургъан жазылгъан къагъытларын жыйып, пиджагын къаплады. Тюзда бу кезиучюкде, эшикни къагъып,
бир сюйдюмлю, тап тиширыучукъ кирди.
– О, Ирочка, кел, маржа, кел! – деп, Азамат аны юсюне атылды. Ол а, мени кёрюп, артха да туракълап:
– Кечгинлик, мен сизге чырмау бола болурма, –
деди.
– Не хапарды ол! Къууанч къачан кимге чырмау болгъанды? – дей, Азамат ол тиширыучукъну, къолундан
тутуп, кесини шинтигине олтуртду, къатым бла ётюп
бара, манга уа тауча:
– Бара тур! – деди.
Не айтсын адам бу Дон-Жуаннга? Не этерик эдим, мен
да, аны романыны жигитлеринден бирича, думп болдум.
Ол бир он-онбеш минутдан сора чыкъгъан эди – башын
да ёхтем кётюрюп, дёрденчигин кёпдюрюп.
– Кёрдюнг да ол балличикни?
– Кёрмей а. Сора сюймеклик, боркъ-боркъ деп, къайнапмы башлагъанды?
– Айыпмыды да. Мында топпанчыкъла топпа-толудула. Сюе эсенг – бирчиги бла танышдырайым.
– Керек тюйюлдю.
– Бизге, жазыучулагъа, аллай хычыуун затчыкъла
бек керекдиле, шуёхум. Ангылаймыса?
181
– Ангылайма.
– Юйрениулери бошалгъанлай, манга чабып келедиле. Аны бла бир жары барсам да, боллукъду. Хычыуун
сезимле керекдиле, ансы бу тузсуз дунияда эрикгенден
ёлебиз.
– Жер орталы тенгизде кеме бла айланыу? – деп
къакъдым мен.
– Бир-эки кюннге Минги тау тийресине барсакъ да,
болады.
– Тейри, келин билсе, кюнюнгю кёргюзтюр!
– Аны уа айтма да къой!
Биз комсомолчуланы жолчукълары бла ёрге, шишлик,
чагъыр табылыр жер – «Эльбрус» ресторан таба бара
эдик. Бир кесекден паркны асфальт салыннган ара жолуна ётдюк да, огъарыдан кюле-ойнай келген эки къызгъа тюбеп къалдыкъ. Мен аладан бирин таныдым – ол
Киштик эди – Сурат Киштикова.
Къара бу ишге – Азамат къайдан таныйды Киштикни? Ол аны бла, ала бир орамда ёсген шуёхлача, жарыкъ
саламлашдыла. Мени уа Киштик таныгъан окъуна этмеди, уллу эс да бурмай, Азаматха «тагъылып келген»
бла саламлашхан кибик этди да къойду. Азамат а биягъы
ишин башлады – тап тиширыучукъну къаты бла ол къалай ётюп кетер эди бош алай? Киштикни нёгерчиги уа,
керти окъуна да, бир тап затчыкъ эди, кеси да ол Азамат
артыкъда бек сюйючюледен – толуракъчыкъ.
– Шёндюге дери сен мени Катюша бла нек танышдырмай тургъанса?! – деп, Азамат Киштикге тырман этди,
Катяны къолларын иймей, эки къолу бла да тутханлай,
кеси да, ашапмы къояды бу муну дерча, къызгъа сукъланып къарай.
– Да биз танышбыз сора уа! – деди Катя, бир кесек
уяларакъ да болуп.
– Оллахий, ийнанмам. Бир бек тели тюйюл эсе, сени
бла таныш эр киши къалай жашар да, тынч-ырахат?!
Азамат кесин тиширыула бла аламат уста сёлеше билген адамгъа санаучуду да, бу жол а иши къалай болур
деп, аз-маз ышара, къарап турама – Катя эсли къызгъа
ушай эди.
– Да сиз жашап турасыз да, Азамат Алиевич, – деп
ышарды Катя.
– Тейри, ол а тап иш тюйюлдю. Сора манга бир палах
болгъанды, мен сени таныялмай къалгъан эсем. Унутдуруучу от ашагъан болурма, баям.
– Ким биледи, – деди, ышарып, Катя.
– Не турабыз биз – келигиз рестораннга! – деди да
182
Азамат, эки къолун да кенгнге жайып, жолну тыйып
тургъан биреуленлени бир жанына этгенча, мени ичими къоркъуу алды – хуржунумда эки тюменден сора
ахчам жокъ эди. Азамат а, мен андан гитчерек эдим да,
къурау-финанс ишчиклени толусунлай манга ышанып
къоюучу эди, кеси боюнуна уа таматалыкъны ауур жюгюн алып.
– Сау бол, Азамат, биз экинчи сменнге барлыкъбыз, – деди да Киштик, мен бир кесек эркинирек солуп
башладым.
– Сора не эди да? Алыкъа эрттеди, – деди ол, дуния
сейирлик алтын сагъаты бла къолун кётюрюп.
Киштик бла баппуш балачыкъгъа ушагъан нёгер
къызы Азаматны сагъатына къарадыла.
– Угъай, жетишаллыкъ тюйюлбюз, – деди Киштик. –
Эки сагъат толу окъуна къалмагъанды, биз а алыкъа юйге
да къайтыргъа керекбиз. Ансы бир кере окъуна сени
тонаргъа боллукъ эди, ахчанг азмы боллукъ эди.
– Андан Аллах сакъласын! – деди Азамат, керти
окъуна да бир бай адамча.
– Хайда, сау къалыгъыз, – деди Киштик.
– Сау къалыгъыз, Азамат Алиевич! – деди Катя,
алгъынча, жарыкъ ышаргъанлай.
– Тейри, ол сары топпанчыкъ бизни къолубузгъа тюшерге керекди! – деди Азамат, къызланы ызларындан
къарай.
– Ол къара киштикчик да къарынынгы аурутурукъ
тюйюл эди, тюйюл, – дедим мен.
– Тели! Ол мени эгечим болады, – деди Азамат.
– Ол анекдотда айтылгъанча эгешчигинг а болурму?
– Аны анасы бла мени атам эгеч бла къарындашдан
туугъандыла, тели! – деди Азамат.
– Мен къайдан билейим да?!
– Сора керексиз доп-доп этип турма!
– Тохтачы алай! – деди Азамат. – Кел мен сени аны
бла танышдырайым. Оллахий, аламат къызчыкъды.
– Таныйма мен аны.
– Къайдан?
– Заводда бирге ишлегенбиз.
– Керти да – алай кёре эдим. Да сора не аурууунга
тураса да?
– Ол дегенинг?
– Къара бу телиге – андан иги къыз сен къайда табарыкъса?
– Да мен а ол аман къыздымы дейме. Тохта, сора ол
алыкъа эрге бармагъанмыды?
183
– Бармагъанды. Билмеймисе да бизни тели адетлерибизни – тамата эгечине бет эте кетди да, ол а, кесин
сымарлай, аны жаратмай, муну унамай, сайлай тургъунчу, заман, тохтап, сакълап турмайды да, алай бла, турады, алыкъа эрге бармай. Аны тилеген жашла бюгюн
толу юйюрлю болуп жашайдыла. Бир магъанасызгъа,
ичгичиге уа ол да барлыкъ тюйюлдю. Юйде къаларакъ
къызланы асламында аллайла тилеучюдюле да. Бары
да бий жашла эдиле деп айталлыкъ тюйюлме, алай бек
тап жашла да тилеген эдиле, къадар болмады ансы. Бир
телиге, хаулеге эрге баргъандан эсе, юйде турсам а деп
къойгъанды. Ангылайса да?
– Ангылайса, ангылайса, – дедим мен, сабийле айтыучулай.
– Къара бу телини – мен керти кёлюм бла сёлеше турама, ол а…
– Мен да кёлюм бла айтама – ангылайма, бек тюз
айтады.
– Манга уа не – сюйгенинглей, – деди Азамат, аны
эгечине тийишли эс бурмагъаным бир кесек жанына
тийип. Андан сора да эгечин махтагъан ушагъысыз болгъанын сезип тохтагъан болур.
Мен, бир кесек терслигими сезип:
– Сен не хапар айта тураса, Азамат? Мен аны танымагъан кибик. Бек иги къыз болгъанын да билеме. Шёндюге дери эрге бармагъанындан хапарым жокъ эди ансы.
Ариу да, жарыкъ кёллю да къыз болуучу эди. Ненча
жыл ётгенди андан бери? Тейри, он жыл окъуна бола
болур. Билирге сюе эсенг – мен аны сюйген окъуна этиучю эдим.
– Кет юйюнге? Сора уа?
– Сора уа не?
– Къатына къоймаймы ийген эди? – деп сорду Азамат, мени манкъаулугъума сейир эте.
– Да мен къатына бармагъан эдим, сора къалай
къыстарыкъ эди да ол мени?
– Мен аны сюйген этиучю эдим дейсе да?
– Да сора не эди да?
– Алан, сен чий телимисе! Не деген эди да ол санга?
– Зат да угъай.
– Къалай зат да угъай? Сен анга сени сюеме деген
эсенг, ол да санга бир зат айтыргъа керек эди да! «Къуру
кёзюмден!», «Кет былайдан, тели!» – дегенча бир зат,
сюймей эсе. Алай тюйюлмюдю да?
– Алай окъуна болур. Алай мен анга зат айтмагъан
эдим да.
184
– Къалай?
– Да ма алай. Андан ариу, андан оюнчу жокъча, алай
эди, ол цехни къызларыны бачамалары эди, хар не да аны
тёгерегинде бола эди. «Гороцкой» жашла, къызла – омакъла, ариула. Мен а элден келиучю бир маймул, аскерден
къайтып, юсюме къаплар бир адетли кийимим да болмай. Къалай барлыкъ эдим мен аны къатына? Солугъан
заманыбызда аланы ойнагъанларына, чабышханларына
сукъланып, кенгден къарап туруучу эдим. Андан сора
зат да угъай. Сора сен келдинг да, мени радиогъа создунг
да кетдинг, дагъыда бир кесекден а юйдегили да болдум, жашай бердик. Андан бери мен Суратны кёрген
да этмегенме, алыкъа эрге бармагъаныны хапарын да
эшитмегенме.
Ол халда, бир бирибизге хапар айта, «Чыккыргъа»
да жетдик, аны тийресинде уа шишлик да бар, не да
бар. Кафеге кирдик. Мен коньяк да, гара суу да алдым,
тышындан экишер шишлик да келтирдим.
– Муну уа кёзюмеми къуярыкъма? – деди Азамат,
стаканы коньякдан топпа-толу болмагъанын кёрюп.
– Сен жазыучуса, интеллигентсе, ол ичип, хуна тюплеринде тёнгерей айланнган эшекледен тюйюлсе – ол да
болады санга, – дедим.
Биз ичгенчик, ашагъанчыкъ да этип, паркга чыкъдыкъ. Жашагъаныбызгъа, ма былай, къайгъысыз, хапар айта, бирге айланыргъа онгубуз болгъанына къууана,
кёл таба тебиредик.
Бюгюн мен юйге эртте келген эдим да, ючюбюз да –
Хызыр, Индира, мен – агъачха барып, анда иги кесек айланып, гюлле да жыйып къайтхан эдик. Тейри, не десенг
да, бек терс этгенди дуния жангы жылны январь айдан
башлагъан тёреге кёчгенин. Биз не айтсакъ да – жангы
жыл а жаз башындан башланады да! Жерге, кёкге да,
чыпчыкълагъа, жаныуарлагъа да, тереклеге, гюллеге
да, бизге – адамлагъа да. Алай тюйюлмюдю да?!
25
Жаз башыны жылыуу келгенлей, аллын ол заводда
башланнган сюймеклигими, чирчик этип, ёсюп башлагъанымы, огъесе, тиширыу болмай, юй къудуретини бизден юркюп тургъаныны къайгъысымы болур – билмейме, алай не эсе да бир къарыулу кюч, желкемден тутуп,
Киштик таба – Киштикова Сурат таба – созуп тебиреди.
«Аны алсам, хар не да тап болуп къаллыкъ эди», – дедим
185
мен кеси кесиме, сынаулу саудюгерчи бир файдалы ишге
тирелгенде айтханча. Аны бла бирге уа бек иги ангылай эдим – насып къаласына саналгъан юйюр жашаугъа
къалгъан халкъ баргъан жол бла – жыллагъа созулгъан
тюбешиулени, къучакълашыуланы, омакъ сёзлени жолу
бла барып, мен не хазна муратыма жеталырма. Аллай
узакъ, къыйын жолгъа мени заманым да, къарыуум да
жокъду. Андан сора да мен, эки жыйырма жылы бола
келген, эшек кибик, бир уллу киши, уялмай, кесими,
къатын аллыкъ жигитчик этип, ол жаннет чыпчыкълагъа ушаш, къанатларымы, къуйругъуму да жайып, ингир
сайын сюймеклик тепсеуле этип къалай айланайым,
юйде мени сабийле да, анам да сакълап тургъанлай?
Бир-бирле айтыучулай, мен минерик поезд озуп кетип
барады – ахыр вагоннга илиналгъы эдим да.
Эшитемисе, Мисиров, сени XX ёмюрде жашагъанынгдан не файда, аны сейирлик онгларындан бири бла
да хайырлана билмей эсенг? Аламны жырып айланнган
кемеледен, магнит жастыкъгъа минип, учуп баргъан
поездледен, тенгиз тюбю бла Ингилизден Франциягъа
баргъан жолдан да санга келлик хайыр болмаз, алай бу
къартчыгъ’а – телефон – санга болушургъа боллукъду.
Кел, кёрейик! Петя студияда бериуле бла кюреше айланады – кёрейик. Киштик да юйде болур – экинчи сменнге
барлыкъбыз деген эди да.
Тохта, кел – тютюн да ичейик, бир кесек сагъышчыкъ да этейик… Кетдик.
– Алло! Алло! – Киштикни ауазыды.
– Кюнюгюз ахшы болсун! Бюро?
– Не бюроду бу? Фатарды.
– Кечгинлик, – дегенимлей, телефон кук-кук-кук
этип башлады, Киштик аны чолпусун жерине салгъанды.
Жангыдан сёлешеме.
– Алло! Тынгылайма сизге.
– Кечгинлик беригиз, биягъы сизге тюшген болурма
дейме?! – деп, «къаным бузулуп», тауча: – Алан, бу телефоннга не болгъанды? – деп къошама.
– Алай болур! – дейди Киштик, кесин кючден тыя,
алай ким эсе да ол тели таулу болгъанын а билгенди.
Сакълайма бир ауукъну, «тели телефоннга сейир этгеним бир кесек селейгинчи» да, жангыдан сёлешеме.
– Да! – мен а, «абызырап», тынгылап турама. – Мен
тынгылап турама сизге! – дейди, телефону тынгылап
тургъанына, баям, сейир этип.
– Аллахчю, ачыуланмагъыз манга – мен биягъы сиз-
186
ге тюшген болурма дейме, – деп, «къатымда сюелген
нёгериме»: – Хар жол да бир топпанчыкъгъа тюшюп
къалама! – дейме, «сейирден къата», сора, Киштик чолпуну салып къояр деп, къоркъуп: – Не этейим да мен
харип? – деп къошама.
– Телефонну номерин тюз ала тур, жашы! – дейди
тауча.
– Оллахий, бек тюз окъуна алама, алай бу телефон,
акъылындан шашмагъан эсе, мени къуруда санга быргъап турады. Айып этме, Аллахчю, мен энтта бир кере
сёлешейим да, бу къылыгъын къоймаса – сени жарсытмам. Охому?
– Охо, – деп, андан сора сёз да айтмай, салды да къойду.
Сёлешеме. Биягъы чолпуну алады да:
– Да, да! – ауазындан ачыуланнганы не аз да эсленмей
эди да, атылама алгъа – атакагъа!
– Къызы, ийманынг хакъына, ачыуланма да, айт – къалайды сени телефонунгу номери?
– 2–37–75. Не эди?
– Тейри, бу сейирлик ишле бары да бошундан болмазла. Кёкден келген буйрукъ эсе уа? Къалайды атынг?
– Неге керекди да ол санга?
– Айта турама да – ол кёкден келген буйрукъ эсе уа
деп.
– Не буйрукъду ол?
– Бу иш Уллу Аллахны буйругъу бла этиле эсе уа
дейме. Къалайды атынг?
– Аллахдан келген буйрукъ эсе, не этейим да – Суратды мени атым.
– Сёлешгенингден билинип турады Уллу Малкъардан
болгъанынг. Кимляданса?
– Киштикладан.
– Сора Киштикланы Суратмыса?! – «асыры сейир
этгенден, ауузум ачылып къалды да».
– Сора не эди да?
– Керти окъуна да, сен мени танымаймы тураса?!
– Угъай, – аз кюреше болмаз ол харип шёндю ауазымдан мени таныргъа, болалмайды ансы.
– Билемисе, сени телефонунгу номери да бир сейирликди.
– Не заты сейирликди?
– Эки, жыйырма бла онжети, юч жыйырма бла онбеш – алайды да?
– Алайды…
– Жыйырма бла онжети – ол мени туугъан жылым-
187
ды, юч жыйырма бла онбеш а – къадар мени биягъы сени
бла жолукъдургъан жыл.
– Сора эки уа неди? – деп кюлдю ол.
– Ол а санга да, манга да «экиди», биз аманлабыз да,
андан.
– Нек сора уа?
– Бир бирибизни арталлыда унутуп къойгъаныбыз
ючюн.
– Кимсе сен, ахырысы? Граф Монте-Кристо?
– Ким биледи, ол жарсыулу иш окъуна болур, алай
мен граф тюйюлме, бош – таулу ёзден кишиме.
– Бир кесек мудах этдинг мени. Хо, не этейик да.
Сора кимсе да сен, ёзден таулу киши? Огъесе белгисиз
жигитлейми къалыргъа сюесе?
– Сурат, кел мен бир кесекге дери белгисиз жигитлей
къала турайым. Билемисе нек?
– Нек?
– Мен сени бла, керти кёлюм бла, тынгылы сёлешип,
бир ишни юсюнден келишим этерге сюе эдим. Сени бла
ол келишимни эталсам – ким болгъанымы билирсе, ишибиз болмаса уа, къалырма алайлай. Болсунму алай?
– Нечик сейирлик хапарла айтаса сен! – деп, кюлдю
Киштик, мени бир кесек хыликкя да эте, алай, баям,
керти окъуна да, сейирге къалып. – Болсун! Нени юсюнден, къаллай келишим этебиз? Айт теркирек, ансы мен
аны билирге сюйгенден ёлеме!
– Аны артдаракъ билирсе. Алгъа мен санга кесими
юсюмден хапар айтыргъа керекме.
– Фи! Ол а алай сейир тюйюлдю – сен мени орамгъамы
чакъыраса, тюбеширге?
– Угъай. Тюзю уа – хау, тюбеше турайыкъ дейме. Алай
не орамда, не кинотеатр аллында, не паркда угъай.
– Асыры сейирден ёлеме! Сора сен мени Уллу Малкъаргъа, Абай къалагъа неда бир дорбуннга чакъыра
болурса – алаймыды?
– Угъай, алай тюйюлдю. Абайланы къаласы да асыры узакъдады, дорбун болгъан жерни да билмейме. Мен
санга телефон бла сёлеше турурма.
– Кет, кет ары! Мен а къаллай сейирлик ишлеге хазырлап башлагъан эдим кесими! Сен а телефон бла сёлеше турайыкъ дейсе! Ол, ол… не айтыргъа да билмейме.
Не сейири барды да телефон бла сёлешгенни?
– Алайсыз сени ол келишимге къол салыргъа кереклисине ийнандыргъан манга къыйын боллукъду. Келишим этмесег’а, мен белгисизлей къаллыкъма. Сора санга
да бир зат да жокъ. Хо деймисе мен айтханнга?
188
– Айт да къой не келишим эсе да – къайдан билесе,
мен, анга ыразы болуп, бюгюн окъуна къол салып къоярыкъ эсем а?
– Угъай. Ол алай оюн иш тюйюлдю.
– Ахшы. Мени нохтабауум а не боллукъду?
– Ол келишимни этерге манга болушсанг – не аздан
да алтын сагъатынг боллукъду.
– Санга уа, баям, сау казна окъуна жетерик болур?
– Алай окъуна болур, ким билсин.
– Алай эсе, сора манга да бир затла къош, жаухар
минчакъла дегенча.
– Ахшы, жаухар минчакъла къошаргъа да боллукъду.– Ёлеме сейирден – нени юсюнден болур ол келишим?
– Ахшы, сен ёлме ансы – айтайым: манга сени болушлугъунг керекди.
– Не, менде ол казна болгъан жерни картасымы барды, аны юсюнден кесими да хапарым болмай?
– Угъай. Сен айтханча болса эди, санга ол казнаны
жарымы жетерик эди, бек аздан. Сени болушлугъунг
башха затда керекди. Ангылаймыса, мен бир иги къызны алыргъа умут эте эдим, сен а, ол къыз бла сёлешип,
аны унатыргъа боллукъса, ол сен айтханнга бек къарарыкъды.
– Кет, кет ары! Мен хариб’а не затланы юслеринден
сагъыш этип кюрешеме! Санга барыргъа унамай эсе – сюе
болмаз. Былайда санга Уллу Аллахны кесинден сора ким
да не хазна болушсун. Жыйырма бла онжетинчи жылмы
дейсе – сора санга жыйырма бла онсегиз жыл болады. Ол
этгенинг а не эди, таулу ёзден киши, эки жыйырма жыл
чакълы бир жашап, аллай бош затчыкъланы уа шёндюге
дери билмей тураса?
– Сюйгенинглей эт. Сен этерик – эки-юч кере ол къыз
бла сёлешип кёресе, мени юсюмден хапар айтаса, аман
адам тюйлдю, жангыллыкъ тюйюлсе, бар да къал дейсе.
Ол аллай бир къыйын ишмиди? Ишинги этесе да, алтын
сагъат да, жаухар минчакъла да аласа.
– Кет мындан ары десе уа?
– Кетерсе да къалырса.
– Къыйыным да зыраф?
– Тейри, алайчыгъын а заманында эслединг. Алайды,
адамны къыйыныны багъасын чыгъарыргъа керекди.
Ахшы, къурулай къайтсанг окъуна да, – сыргъала.
– Алтын сыргъала?
– Охо, да сора мен санга, уялмай, юч сомгъамы аллыкъма да сыргъала?!
189
– Аз жерде, алданып, къурулай къалмагъанбыз биз
харипле! Сен айтхан! Кимди ол къыз а?
– Мен шёндю айталлыкъ тюйюлме. Сен мени не адам
болгъанымы билмейсе, алай эсе уа, аны бла да сёлешаллыкъ тюйюлсе мени юсюмден. Не айталлыкъса – кимди
ол десе? Сен алгъа мени не адам болгъанымы билирге
керексе, андан сора уа аны бла сёлеширге. Охому?
– Алай окъуна болсун.
– Кёресе да, аллай бош затчыкъ ючюн бизге тюбешип
айланыргъа да керек тюйюлдю, сен бош заманда телефон
бла сёлеше турсакъ да, боллукъду. Сен да къайгъысызкъаугъасыз, манга да тап. Ансы, кишинг бизни бирге
кёрсе, къарынымда къама ойнатыр, тейри. Неда ол къыз
кёрюп къойса – не дерикме мен артда? Тюз айтама да?
– Тюппе-тюз.
– Энди не заманда сёлеширме мен санга?
– Не билейим да. Кел, былай этейик – сен манга телефонунгу бер да, мен сёлеширме, онг тапханлай.
– Угъай, алай жарамайды. Унутханмы этгенсе – мен
белгисиз жигитлей къалыргъа керекме? Андан эсе къуру кесинг юйде не заманда бола туруучу эсенг да, аны
айт да къой.
– Бу ыйыкъда мен тюшден сора бара турлукъма ишге –
тюшге дери бола турлукъма. Ол ыйыкъда уа эрттенликде
бара турлукъма. Алай мен не заманда юйде боллугъуму-къаллыгъымы мен къайдан билейим да? Мен ишде
болмагъан заманда сёлеше тур.
– Боллукъмуду алай?
– Не эди да?
– Телефонну кишинг алса уа – не айтырыкъма
анга?
– Аллыкъ тюйюлдю, ол телефонну кёрюп болмайды,
къатына да бармайды, – не аз да абызырамай, былай
жууап этгени сейир эди.
– Бек ахшы сора. Сен а сора алыкъа да заводдамы
ишлейсе?
– Хау.
– Аллынча – стабилизаторлада?
Кюлдю.
– Биз эрттеден бери да этмейбиз стабилизаторла.
Шёндю биз эллеге телефон станция ишлейбиз. Сейирден ёлеме – ким болурса сен, ахырысы? Бир таныялмай
къалдым.
– Да ол игиди. Танысанг эди, мени битеу ишим как
болуп къаллыкъ эди да.
– Тохта – сора сен аллай бир жаналыумуса да?
190
– Жаналыу тюйюл эсем да, къыз кибик, ариу а
тюйюлме, тюйюл.
– Ачыу этдим – алтын сагъат бла жаухар минчакъладан къурулай къалмагъа эдим, мен харип.
– Да не этериксе да? Бир урунуп кёрейик, башыбызны тайдырмаз, бирда болмагъандан ары. Айып этме, кёп
сёлешип, башынгы аурутдум. Хайда, сау къал!
– Хоу бирда! Хайда.
Охо, кёремисе сен ол аман Мисировну – Дон-Жуан
болургъа аздан къалып турады да! Ант этдир, къарачайлыла айтыучулай, аман тюйлдю ишинг, бек тап окъунады! Харип Киштиг’а шёндю сейирден ёле болур – кеси да
ким болур бу тели, сюйген къызы да ким болур деп!
Хо, тура турсун алай. Керти окъуна, бир зат иш тюшюрала болмазмы эсине? Мени таныялмагъанды, не бек кюрешди эсе да. Бир зат эди былайда сейир – мени сюйген
къызым ол кеси болгъаныны юсюнден а бир зат сезген
иш эте болурму? Сезген окъуна этсе да – аны уллу хатасы
жокъду. Уллу арсар бола турмай, «оюннга» къошулду
эсе – сора бир ауукъгъа дери «ойнай» береди, къайры
барлыкъды. Артда не боллугъун а – артда кёрюрбюз,
жолдаш Мисиров. Не болур, не къалыр – неге керекдиле
эртте-кечден магъанасыз хапарла?
Эки ыйыкъны, кабинетде кесим жангыз къалгъан
ууахтыны марлай, ишден сора да мычый, Киштикге ол
тели Мисировну юсюнден, болалгъанымча, толу хапар
айтып кюрешеме. Бир жол «тюбешгенибизде», ол алай
айтды:
– Эшитемисе, атынгы да айтмай сёлешген бир-бирде
тапсыз окъуна болуп къалады – атынгы айт, неда, кел,
бир ат сайлайыкъ санга – псевдоним дегенча.
– Фараон де, сюйсенг а тауча – Фыргъауун. Бизни
тукъум, баям, Мисирден чыкъгъан болур, анда уа патчахха фараон дейдиле.
– Бир эриши эшитиледи ол, андан эсе кесибизде
жюрюген бир сёз табайыкъ. – Ёзден киши де да къой.
– Кет, кет ары – ол атмыды да? Кел, Князь дей турайым.
– Хо, Мисирни патчахлыгъын къызгъана эсенг манга, Князь окъуна болайым – угъай демейме.
Андан бери биз энди Князь бла Киштикбиз: мен –
Князь, ол а – Киштик, эрттеден да келген аты.
Бюгюн байрым кюндю, ишден сора къалып сёлешейим ансы, келир ыйыкъда Киштик ишге тюшден
сора барлыкъды да, сёлешир онг хазна боллукъ тюйюл-
191
дю. Ингир алагъа мен битеу акъылым бла ишге берилип
тургъанча этдим – стол юсюн жазылгъан къагъытладан
толтуруп, магнитофонну да салып, анда-санда, «сагъышха къалып», тютюн ичерге да чыгъа. Энди, тюзюн айтханда, асламында ол биз хазырлагъан биреуленни мен
эрттеден бери да алай уллу къыйналмай этиучюме. Нек
дегенде таматаларыбыз, «журналист къазанда къайнап»
ёсмегенлери себепли, иш не даражада болургъа кереклисин билмейдиле да, биз а, ашыгъып, хышты-мышты
этебиз да барабыз. Таматалагъа уа башха тюйюлдю – радио ишлеп турсун, айтылгъан бериуле барып турсунла
ансы, ала журналистледен усталыкъ сурап да кюрешмейдиле. Мен, сёз ючюн, эринмесем, кюннге бир бериуню жазаргъа боллукъма. Хы, энди, ишни эбине иги тюшюнмеген журналистле да бардыла, ала, ким биледи,
къыйналгъан да эте болурла. Алай мен а, кёл салып,
жаланда иги адамланы юслеринден хапарланы – радиоочерклени – хазырлайма ансы, къалгъан бериулени уа,
«кереклисича», къууанчлы ишлеп, жашап турабыз деген магъанада, кепге уруп чыгъаргъанча, эте береме.
Радиоочерк хазырлагъанда уа, керти айтама, мен да
бек иги къыйналыучума – ол аламат адамлагъа тийишли
иги да, тап да сёзле табалмай. Билемисиз, алыкъа да
къалай кёпдюле бизни эллерибизде, шахарларыбызда да
керти да тынгылы, иги адамла? Къумурсхала кибик, не
арый-тала билмей, ёмюрлери ишлеп, жашауубуз, Аллах
айтса, игиден иги бола барады деп, ахшы умутдан тюнгюлмей, юйле да ишлеп, сабийле да ёсдюрюп келгенле.
Къысхасы, халкъны – тамыры, жашауну уа – тутуругъу
болгъан адамла. Ала къойчула, сабанчыла да, ишчиле,
къурулушчула да, профессорла, устазла да, врачла, инженерле да болуп ишлейдиле. Кеслерине уа шёндю халкъны артыкъда бек хорлай баргъан кёзбаулукъ, алдау,
къызгъанчлыкъ, урлау-тырнау деген осал «ауруула»
нек эсе да арталлыда жукъмайдыла. Бир-бирде, алан,
была тёгереклеринде бола тургъан затланы: таматала,
ишни юсюнден не аз да къайгъырмай, къуллукъгъа кеслерини этеклерин къагъып айланнганланы, жууукъларын салып баргъанларын, урлагъан-тырнагъан энди,
айыпха саналмай, къармашханнга санала тебирегенни;
профессорла, дохтурла окъуна, улутха алмай, жашланы
университетге къоймай, ауругъанлагъа къараргъа унамай тохтагъанларын; уллу къуллукъчула да, уялмай,
кишиден да къоркъмай, хар тёрт-беш жылдан фатарын
сабийлеринден бирине къоя да, кеслери уа бютюнда тап
жерде жангы фатарлагъа кёче айланнганларын; про-
192
курорла, сюдюле, милицияла уа аманлыкъчыланы бир
къауумларын, асыры «жумушакъ» болуп, ийип къойгъанларын кёре болмазламы деп, сейир окъуна этесе.
Нек десенг, быллай кир затладан арталлыда хапарлары
болмагъанча, тюзда сабийле кибик, аллай бир тазады,
ариуду аланы жюреклери да, умутлары да. Огъесе ала
бизден эсе, гитче-уллу затха да бир кибик къайгъы-къаугъа этип айланнган, асыры женгил акъыллы интеллигентикледен эсе, башха тюрлю адамламы болурла – сабыр акъыллыла, игида эслиле. Ким биледи, ала угъай
да, биз болурбузму сабийле? Биз, бир терс ишчикни
эслегенлей, тёзюмлюк этмей, хахай этип, аны къалай
тюзетейик деп, хыбырдап башлайбыз. Ала уа, абаданла,
басымлы, эсли да адамла, кюн сайын да тюбей тургъан ол
ууакъ-тюек кемчиликлеге, жауун жаугъанда, жол жаны
бла баргъан кир суучукъгъача, алай сансыз къарай болурламы – бир кесекден жауун да тохтар, ол кир суучукъ
да таркъайыр, къурур деп? Аны ючюн кеси ишибизден
нек тыйылабыз деп? Биз да ма ол халда, къаты желден,
жауундан сора, ишге ашыгъып бара, аугъан тереклеге, юй
башларындан жолгъа тюшген къошун сыныкълагъа
эс бурмайбыз да – шахарны тазаларыкъла, тизгинин
жыярыкъла бардыла. Аллайын, басымлы, эсли адамла
да бюгюн бизни жашау жолубузгъа тюшген «ташлагъа,
тереклеге, сыннган бутакълагъа, къошун сыныкълагъа
да» аны ючюн къайгъыра болмазла – заман келир, хар
нени да жерине салыр деп. Ким биледи, бизден, керексиз
дыгалас этип айланнганладан, ала тюз эселе уа…
Къойчу, Мисиров, бу керексиз хапарларынгы! Киштикге сёлеш – ол хычыуун ушайды да аугъан тереклени
бла жол жанлары бла баргъан кир суучукъланы юслеринден сёлешгенден эсе?!.
– Кюн ашхы болсун, Сурат.
– Ахшылыкъ кёр, Князь. Къарайма да, сени ишинг
къурала тургъаннга ушайды – мен ол къыз бла сёлеширге базына башлагъан болурма дейме.
– Алтын сагъат бла жаухар минчакъла къоллу болургъамы ашыгъаса?
– Сора не эди да? Огъесе сен чогъож болупму башладынг, кёзюнг къыймаймыды? Этмейбизми ишибизни?
– Къара анга – сёз мени жашаууму, сюймеклигими
юсюнден барады, сен а ол магъанасыз затчыкъланы юслеринден айта тураса! Алай этебиз да, алай этебиз ишибизни – сен хазыр бол, таукел бол ансы!
– Сора кетдик! Мен сени ючюн ахыр солуума дери
сёлеширге хазырма! Ыразымыса?
193
– Минг кере!
– Сора игиди. Да энди мен да ол сатар малымы кёрюрге керек болурма, баям, жетген болур заман. Ол малны
аллыкъ адамны атын да билирге керекди да манга, ахырысы.
– Ахшы, жокъду угъайым. Сен айтхан заманда, къайда сюйсенг да. Сюйсенг а, шёндю окъуна созуп барайым,
боюнуна бау салып, сени сатар малынгы.
– Сейирден къатама – сора ол кёзкёрмез Князьны
кёрюпмю къоярыкъма мен?!
– Да ол аны жалгъан атыды да. Кесинг кёрсенг а, уллу
къууанырыкъ тюйюлсе – аны кибик, кёзге урунмагъан
адамла орамлада топпа-толудула.
– Не да болсун, мен бек ашыгъама. Къалайда кёрюрге
боллукъду сени?
– Кел, алай этейик – сен 13-чю автобус бла культпросветучилищеге дери бар да, тюш, сора мен да ары жетеме
да, курорт тийресине ташаябыз. Анда солугъанладан
сора киши жокъду – ким да нек кёреди бизни бирге.
Болсунму алай?
– Кет, кет ары! Мен а сен мени бир дуния сейирлик
жерге элтирик сунуп тура эдим.
– Къайдан табайым да мен харип аллай жер?
– Ох! – деп кючсюндю да: – Охо, не этериксе да. Шёндюмю чыгъайым?
– Чыкъ, мен да чыгъама.
– Тохта – мен къалай танырыкъма да сени?
– Болмаймыды да мен сени танысам?
– Хо, мен кетдим!
– Хайда!
26
Мен нек эсе да, абызырап, аякъ тирерге кюрешген
Мисировну желкесинден тутуп, 13-чю автобусха сюйреп
бардым. Кёз аллымда уа Киштик чабып айланады – тюзда эртте-эртте заводдача, жашланы-къызланы да къууа, кеси да аладан къача. Сора, тюерге умут этген бир
узунаякъ жашны жеталмай, артха къайтып келеди,
кюле-кюле, кёзлерине тюшюп тохтамагъан кекелин да
юфгюрюп кетере. Кеси уа къыпчакъкёздю, къазахлы кибик, алай кёзлери уллуладыла ансы. «Бар да сор къайсы
къыпчакъ батырны къаны сакълана келеди бизни тауларыбызда – монголла келгинчи окъуна, алан къызны
сюйюп, таулада къалгъан жашны эсе да, неда Чингиз13 Хучиналаны Мухаммет
194
ханны батыры Субудай бла сермешгенден сора, алдау
этерге сюймей, аланла бла къалып, артда уа аланы сау
къалгъанлары бла бирге таулагъа къутулгъан жигитни эсе да. Ма энди уа мен, алан учхуну, аны аллына барайым да, айтайым…
Не айтырыкъса, тели? Акъылынг терсине кетип баргъанын кёрмеймисе – къайтар артха. Алай тынч тюйюлдю да, сен суннганча, эки-юч ыйыкъны хайт деген бир
эсли къызны, болмачы хапарла бла башын хайран этип,
алдап, энди уа анга, базынып: «Аыйп этме, алай ол мен
сюйген къыз – сен кесингсе!» – деп ийген. Керти окъуна
да, не айтырыкъма мен тели, тюше баргъанымлай,
Кишиуге: «Сора кимсе да сен, Князь, сюйгенинг а кимди?» – деп сорса.
Автобус да келди. Мен, Мисировну да чууундан тутуп,
автобусха минеме. Барабыз, ычхындырмай, тутханлай
барама ол къоркъакъны. Жетдик, тюшебиз автобусдан.
Автобус кетди, тёгерекге къарайма – жан да жокъ. Кюн
тюше барады. Ингир аласыны сериуюню къакъгъан болур эди – акъ булутла, кюн башына басынышып жылына
эдиле, тюзда тойгъан къозучукъла кибик, жаммызлары
къызарып.
Быллай ариу ингирде къалай болур магъанасыз,
тапсыз иш? Тейри, болмазгъа керекди. Уллу да, Сыйлы да Аллахны андан сора жокъмуду энди жубаныр
амалы – тохтамай, мен жазыкъны, жаягъыма жетдирип, жол жаны букъусуна тёнгеретип ойнагъандан
сора? Шёндю да жыгъылыр жеримеми чабып жетген
болурма?
Ол а, тюе кибик, бир уллу таулу киши! Князь деп
атап кесине да! Ыхы, ма алай, болмаса – болмасын,
келмесе – келмесин! Андан хатадан къалайыкъ. Дуния
къызладан топпа-толуду, шуёхум… Мен ол халда къоркъакъ Мисировну кёлюн кётюрюрге кюреше тургъунчу,
тёбентин дагъыда бир автобус кёрюндю. Адам тюшерик
тюйюл эсе, шофёр ол тели Мисировну минерик сунуп
тохтатмасын деп, мен аны биягъы, чууунундан тутуп,
бир жанына сюйреп кетдим.
Алай автобус ётюп кетмеди, тохтады. Андан а
Киштик тюшдю да, жан-жанына къарап, баям, сейирге къалгъан болур – къайдады бу тёгерекге къудурет
берген Князь а деп. Ол тели Мисировну уа кёрге эдинг
сен – абызырап, жеринден тебалмай. Мен аны биягъы
чууунундан тутдум да, ары, тюзда шёндюча, жаш заманында да къатына барыргъа базынмагъан сюйген
къызына сюйреп элтдим. Жолда ол: «Не айтырыкъса
195
сен анга? Не айтырыкъса?!» – деп, ычхыныр умут да
эте эди, алай мен да аны – бошламаздан! – къаты тутхан эдим.
– Кюн ахшы болсун, Киштик! – дедим мен, абызырагъан деген эсимде да болмай, бу мен угъай, эртте ол
заводда къуууп айланнган жаш кибик. Мисиров а бу
кезиуде: «Кесинги тели «киштигинг» бла хар нени да
буздунг да къойдунг!» – деп, хахайдан къыра эди.
– Ахшылыкъ кёр, – деп, ол Мисировха тюрслеп къарай эди. Ол заманда уа аны эси, баям, талакъ солуу этип,
заводда чабып айлана болур эди, мени излей, табалмай.
Тюнгюлгенден сора, баям, иесине: «Ким эсе да бу тели, биз
таныгъан жаш тюйюлдю», – деп билдирген болур эди.
– Мен сени… – деп башлады да, алай тюзда ол кезиучюкде уа эси: «Биз аны терс излеп айланнганбыз
заводда, – бу паркда ол Азаматха тагъылып айланнган
телиди!» – деп къычыргъан болур эди да, Киштикни
бети жарыды – манга жолукъгъаны ючюн угъай, эсини
эслилигине къууана.
– Эсиме тюшдю! Сен Азаматны биргесине эдинг да
паркда?
– Алайды. Заводда болгъан заманымы уа билмеймисе
да?
Завод тийресине энтта да бир кёз жетдирчи деп, буйрукъ келди да, Киштикни эси биягъы бешинчи цехге
къууулду да, ичине да, арбазгъа да, ары-бери да къарап
чыкъды, алай биягъы зат тапмады.
– Тюшюралмайма эсиме, – деди ол, бир кесек уяларакъ. – Сен къайсы цехде эдинг?
– Бешинчиде, ол сен ишлеген цехде.
– Ийнанмайма. Къайсы бёлюмде?
– Электроприборла жыйыгъан жерде.
Ол аман хомух эсин цехге къууду да, сора ол къайтхынчы, сагъышха къалып турду. Бир заманда бети жарып, эси керек хапарны алып келген болур эди:
– Къара халатынг болуучу эди да? – деп сорду.
– Билдинг дейме, тейри.
– Тохта, тохта! Кесинг да къышхыда бир къара куртка кийиучю эдинг, къара жагъасы бла.
– Алайды. Ол куртканы, мен аскерден юйге келе туруп, старшина берген эди.
Биз, ашыкъмай, «Терек» санаторий таба шош тебиредик да, сора Пирогов орам бла ёрге бурулдукъ. Тар орамчыкъны эки жанында да уллу назы терекле ёсе эдиле,
юйле аз тюбейдиле, кеслери да теренде. Мында шахарда
жашагъан адамла хазна жюрюмейдиле.
13*
196
– Атынг къалайды, Князь?
– Магомет, тукъум атым – Мисиров. Египетге биз
Мисир дейбиз. Алайды да мен Магомет Египетскийме.
Аны ючюн айта эдим – Фыргъауун дей тур манга деп.
– Энди барын да ангыладым, Князь. Хо, айт энди – кимди сени сюйген къызынг. Алай алгъадан окъуна айтып
къояйым – ол мени керти да иги таныгъан тенг къызым
тюйюл эсе, ол иш мени къолумдан не хазна келсин.
– Келмесе – келмеди да къалды. Аны ючюн кеси кесибизними ёлтюрейик да энди, керохла тапхан да алай
тынч иш тюйюлдю шёндюгю дунияда.
Киштик манга ышармиш этип къарады – ол аны керти окъунамы алайды дегенлиги эди.
– Ненча жыл болады къызгъа? – деп сорду.
– Менден бир беш-алты жылгъа кичи болур, тейри.
– Кет, кет ары! Мен а бир жаш къызчыкъ болур деп,
къоркъуп тура эдим. Сора анга, бирда болмай эсе, бир
жыйырма бла он жыл болады. Сора нек къоркъаса да
сен, Князь? Бош алай угъай да, чапханлай барыргъа
керекди ол санга эрге. Жыйырмажыллыкъ бий жашны
сакълаб’а кёп табар…
– Да, айхай, сен айтхан болса уа.
– Кесинг аны бла бир кере иш сёлешип кёргенмисе?
– Угъай.
– Къаллай телисе! Арлакъгъа турчу!
Мен эки-юч атламгъа туракъладым. Багъасыны
юсюнден даулашып башлардан алгъа, бир къараучудула адамла сатып аллыкъ малларына, тюзда алай, багъа
биче, къарады манга да Киштик. «Тишлериме уа къараймыса?» – деп, сорургъа аздан къалып, ышардым.
– Да не – бир хатанг жокъду. Саталлыкъма мен сени.
Айтчы бери, ким эсе да, ол къызны атын. Бирда къарыны аурумасын!
– Алгъа сёз бер да алай – къолунгдан келгенни этерге
айтып.
– Бирда къоркъма, аны унатама деп, мен алай кёп
кюреширик болмам.
– Сора сёз бересе да?
– Айхайда.
– Соргъанны айыбы жокъду, не ючюн базынаса сен
быллай бир – ол да орамгъа атылып къалгъан сыннган
чоюнчукъ тюйюл ушайды да – тукъум адамы, ёхтемлиги, намысы-сыйы. Андан сора да «сюймейме», «кёлюм
бармайды», «жюрегим тартмайды» деген бир затла да
бардыла да?
– Сора не эди да? Жашау сени сакълап турмайды да,
197
сюелип. Кеси да онжетижыллыкъ къыз тюйюл ушайды да. Сени уа не хатанг барды, сен а «орамгъа атылып
къалгъан сыннган чоюнмуса»?
– Оюнсуз-алдаусуз айт, юлдюр-бюлдюр этмей, аны
орунунда сен болсанг эди – не этер эдинг? Тюзюн айт да
къой!
– Ол манга атагъан адамлары сенден осал болмагъанын туура билсем эди – барлыкъ эдим, артыма-аллыма
къарамай. Да не? Иги адам болсун ансы, андан сора не
керекди? Алайды да, къоркъма сен, Князь, Аллах айтса,
къурайбыз ишинги. Айтчы энди къызны атын.
– Ахшы, сен аллай бир базына эсенг – кёрейик. Алай
эсингде болсун – мен керти окъуна да ол къызны бек сюеме, болалмасакъ, ишим бек кырты боллукъду. Аллахчю,
болуш деп, сени аллынга да андан келгенме. Алайды да,
ол бизни хапарыбызны эшитгенлей окъуна – жашауда
аз зат болмайды! – аурууум къарынына, анга деп сылапсыйпап, ёсдюрюп тургъандыла да мени деп, къычырыкъхахай этерге боллукъду. Ол заманда сен, ачыуланып,
сора тур алай, кёрюрбюз кимге барлыгъынгы деп, кетип
къалма, охому. Бир кесек сакълап, ол бираз шошайгъандан сора, дагъыда бир кере тынгылы сёлешип кёр.
Охому?
– Охо, охо! Айтчы бери аны атын!
– Ол – сенсе!..
Шёндюге дери, ышаргъанчыкъ да эте, бизни къатыбызда себелеп айланнган ол тели Мисиров, мени ахыр
сёзлерими эшитип, ахы кетип, бир жанына юркдю. Киштик да, эки-юч атлам артха туракълап, манга къарап
къалды.
Мисиров, арлакъда тохтап, не боладыла была дегенча, жашыртын къарап турады. Бир тапсыз зат болгъанлай, ол къоркъакъ, къачып, думп болуп къалыргъа
хазырды.
Биз ол халда неллай бир заманны сюелип тургъаныбызны билмейме – бир заманда Киштик, эсин жыя башлады да:
– Сен не дейсе, Князь?.. Сен… Керти окъунамы…
Мен… мен…
– Алайбыз да! – дедим мен. – Биз барыбыз да кесибизни башхаладан эсе игилеге санайбыз. «Къарыны
аурумасын», «бир хатанг да жокъду!» – дей эдинг сен,
мени биреуге сата туруп, кесинге жетгенде уа, «орамгъа
атылып къалгъан сыннган чоюн» болуп къалгъанымы
кёрдюнг да?!
Киштик сёз да айтмай сюеле эди.
198
– Жырда айтылгъанча, болма мудах, Сурат, жашау
алыкъа алдады! – дедим мен, къалай эсе да ойнарыгъым
келип. – Бош зат ючюн бузма кёлюнгю, Сурат. Къатын
алыргъа ашыкъгъан кишини эсине аз зат келмейди – эс
бурма да къой. Кел, сен ариу къызса, автобусха дери
ашырайым. Мени тели-мелиле жаншагъанымы уа унут
да къой. Охо да?
– Охо, – деди Киштик, бир тюрлю шош.
– Кел сора, бара барайыкъ.
– Охо дейме. Сёлешип кёрейим дейме ол къыз бла.
– Сурат! Кертими айтаса? Базынамыса?
– Да не этейим да – сёз берген ушайма да! – деп, манга
къарады.
– О, Сурат, сау бол! Нечик аламат болду иш! Мен кесим аны ёмюрде да унаталлыкъ тюйюл эдим. Энди уа…
Энди уа мен къоркъмайма! Сен бу ишни къолгъа ала
эсенг, къайры барлыкъды ол унамай, сен айтханнга къарамай!
Къучакълайым, уппа этейим деген затла эсиме да
келмей эдиле – бош, къолчукъларын къолларыма алып,
къатында сюелип тура эдим мен.
– Князь, бир зат сорайыммы?
– Минг зат окъуна сор!
– Биз былайда эрттенликге дерими турлукъбуз?
– Не билейим да. Манга энди башха тюйюлдю – бара
эсек, тура эсек да, келе эсек, кете эсек да. Эрттенликге
дери да боллукъма турургъа былайда.
– Кел, андан эсе бара барайыкъ, къарачы, кёз байлай
башлагъанды.
Биз Ленин орамына чыгъа келгенибизде, ызыбызда
бир шыбырдагъан тауушла эшитип, къарасам – ол къоркъакъ Мисиров келе турмаймыды! Урушуп, ол телини
къыстаргъа окъуна болмадым, келме къойдум – мен
шёндю кишини да жанына тиерге сюймей эдим.
27
– Эшитемисе, Сурат, къуру кесибиз болгъан заманда
санга, заводдача, Кишиу дей турургъа эркин этемисе?
– Аллын манга бек ачыу тийиучю эди,.. алай айтсала,
алай, сен сюе эсенг…
– Кишиу, «таба баргъан – чаба барыр» дегенлей, мен
дагъыда бир зат тилерик эдим.
– Князь, ол этгенинг а неди? Асыры терк чаба болурмуса?
199
– Сора къойдум, тюз айтаса.
– Хо, айт, бир башлагъандан ары.
– Сен ол къыз бла сёлешгенингде, билдирип къой,
былай-былай, Мисиров эки жыйырма жылына жете келеди, аны себепли харипни заманы жокъду, уялгъан
да этерикди, сабий жаш кибик, сюйгенден ёлеме деп,
орамлада, жоллада-къоллада жылла бла тюбешип айланыргъа дерсе. Андан сора: «Къырал да бир айдан кёп
бермейди къыз бла жашха сагъыш этерге, мен а къыралданмы аманма – мен да бир ай береме сагъыш этерге», – деп,
алай айтханды де. Ангыладынгмы?
– Не эсе да иги ангыламадым.
– Бир айдан сора ол телиге жууап этерге керекбиз
де – не хау, не угъай деп.
– Айтхан а къыйын тюйюлдю – айтырма, алай не хазна унасын ансы. Кесинг бир сагъыш этчи: иги эсе, аман
эсе да – ол къызды да, да сора сени бир кесек таныгъан да
этмегенлей, барама деп къалай айтыр? Алай этсе, андан
кесинги окъуна кёлюнг чыкъмазмы?
– Да…
– Князь болуб’а, кена сени – бир зат ангыламайса! Сен
манга алай бек ышанма. Сёз берген эсем – къолумдан келгенни этерме. Алай бош унутаса – ишни башы сендеди да!
Сен кесинги анга сюйдюрюрге керексе! Ол а къалай этилиучюсюн билмеймисе? Аны киногъа, театргъа да элт,
гюлле, конфетле да ал. Ариу сёзле да айт – ёмюрюмде да
сени къол аязымда жюрютюрюкме, жанымдан да татлы
кёрлюкме дегенча бир затла. Аллай бир къыйынмыды
да алай этген? Ансы сен а сюерик эдинг – кесинг этерик
ишлени да мени юсюме атып. Кена сени князьлыгъынга
кюлейим! Кюз артына унатсакъ окъуна да – сау бол де да
къой: къарт къызла, билемисе, къалай аман затладыла,
хар неге да эс буруп, сайларгъа кюрешип, дунияны хайт
деген жашлары бары да аланы юслерине къырылгъанча.
– Да мен а угъаймы дейме – киногъа, театргъа да
барырма, гюлле, конфетле да алырма, ариу сёзле да
айтырма, алай, бери къара, – деп, мен айланы санап,
бармакъларымы бюгюп башладым, – май, июнь, июль,
август, сентябрь – сау беш айны ичинде иш не бла бошаллыгъын билмей а, мен харип къалай жашайым?
– Нек зат да билмей? Сен айтханлай, бир-эки айдан
билирбиз акъылын. Айтама да – сен хайт десенг!
– Тейри, менден эсе сен хайт десенг, игирек болур
дейме!
– Кюреширме дедим да. Алай ол, бармакъ къыйыр-
200
чыгъын да кёргюзтюп: «Ма быллай бирчик окъуна мен
аны сюерге керекме да!» – деп тохтаса, мен не айтырыкъма? Сора сен шёндюге дери да билмейми тураса: сюймеклик дегенинг аллай затды – ол хар кимге да керекди,
челекле бла болмай эсе да, бир беш-алты тамычычыкъ
окъуна!
– Къаллай бир болгъанын билмейме, алай мени да
барды сюймеклигим – ненча жылдан бери жыйып,
сакълап турама. Мен а аны башымамы урлукъма – берирме.
– Сен аллай бир учуз кёрген сюймекликни ол а унармы алыргъа? Ол керти сюймеклик болмаз кеси да,
бош – сюймекликге ушагъан бир зат болур, – деп, ышармиш этип къарады манга Кишиу.
– Нек бола эди сюймекликге ушагъан бош зат? Мен
аны, берир адам тапмай, жыйып тургъанма ансы. Керти
сюймеклик эсе, сюймекликге ушагъан бир зат эсе да – аны
уа мен къайдан билейим?
– Кёресе да – бу алай бош зат тюйюлдю. Сен къачан
эсе да бирде Эрикген таланы гюллеринде жыйгъан сюймекликни ол сюймекликге санамай къойса уа? Жангы
сюймеклик беригиз манга деп тохтаса уа?
– Къоркъма сен, керек эсе – табарбыз биз анга жангы
сюймеклик да. Минги тауну башындады деселе да – барып, алып келирбиз. Ма алай айтырса анга.
– Ала бары да бош сёзледиле, Князь. Табарыгъынгкъаллыгъынг да алыкъа белгисизди.
– Да бир айны ичинде табылмаса болмаймыды? Не
зат эсе да, ол сюймеклик дегенигиз? Не зат ючюн къырыла болур бу халкъ да аны ючюн – бирда билмейме! Мен
ангылагъандан а – къатынгда сен арсарсыз ышаннган,
тынгылы адам болса – ол сиз эркелетип айланнган сюймекликден кёп да игиди!
– Даулашмайма, алай ол да халкъда жюрюген тёрени бузаргъа унамай, беригиз манга да сюймеклик деп
тохтаса – не этериксе, айт? Алайды да, сен манга уллу
ышанма, Князь. Мен кюрешген этгенликге, сен кесинг а,
бир зат да этмей, къайда эсе да айланып турсанг – билмейме, къуру мен айтханнга къарармы? Ангылаймыса?
Аллах да: «Мадар этсенг – къадар этерме» деген ушайды
да. Мадар этерге кюреш, къармаш!
– Бек ахшы, Кишиу! Жерни жети къатысына кирип
тура эсе да ол сюймеклик дегенигиз – мен табарма аны.
Юлюшюмю алмай къоймам! Ма кёрюрсе! – Алай эталсанг а – сора манга да бек тынч боллукъ
эди. Билемисе, ол юйде къалгъан къызлагъа сюймек-
201
лик – сабийлеге конфет бергенден башха тюйюлдю. Мен
да, сен айтханлай, эсли, алдауу болмагъан адамгъа бек
ышанырыкъма.
– Хо, къайгъырмаз, Кишиу, экибиз бир болсакъ, биз
эталмазлыкъ жокъду. Алайды да?
– Кёрейик, Князь.
– Сора сен мени бийлеге къошаса да?
– Не этейим да – юйренчек болгъанма да къалгъанма.
Кучча десем да боллукъ эди – алай биз къуруда тюйюшюп айланырыкъ эдик да, жарамайды.
– Тюз айтаса, бизге тюйюшюрге жарамайды. Манга
бир кесек тапсыз тюше эсе да – бийлей къалайым.
– Хайда, ахшы жолгъа бар, Князь, мен юйге жетдим.
Тёгерекге-башха къарадым да – ахым кетди: Я Уллу
да, хар нени да билип, кёрюп тургъан Сыйлы Аллах, Зайнаф къоншу юйде туруучу эди да! Шёндю да анда жашай
эсе уа?
– Хайда сора. Унутмай, ол къызгъа айтхан эт – тамбла тюбешейик. Не заман тап болур анга?
– Не затха ашыгъаса да, Князь? Мен алыкъа, аны
кесине тюбеп, сёлеширге керекме да.
Бу этгени уа не болур энди – сюймеймиди мени бла
тюбеширге.
– Сора не этейим да мен? – деп, керти кёлюм бла сордум.
– Тамбла къалып бирси кюн сагъат тёртлеге де, бирда
чыдаялмай эсенг – ары дери мен да бир затын билирме,
юйюнде эсе! Хайда!
– Хайда!
Шуёх халда, къоркъма деп, кёл этдиргенча, къолуму
къысып, юйге кирип кетди. Кёрдюнгмю сен Кишиучюкню – тюзда аллынча, ойнай-кюле айланнганын! «Мен да
бир затын билирме, юйюнде эсе» – кёремисе сен аны?!
* * *
Солуу кюн, жаз башыны дуния сейирлик бир ариу
кюнюнде мен, турма, сохан, гедигин дегенча ууакъ-тюек
салыргъа жер къазар, неда бахчаны ариулар орунуна,
къайры эсе да къурала тургъанымы кёрюп, халкъ, не
хыликкяды бу деп, ыразы болмай, манга къарап турады.
Алай мен да хорлатыр акъылда тюйюл эдим:
– Къачандан бери турмачыкъла, соханчыкъла эр
киши иш болгъандыла?
202
– Къара анга! – деди эгечим, не аз да абызырамай. –
Кимди да санга турмачыкъла, соханчыкъла сал деген?
Сен жерни къаз – ол эр киши иш ушайды да. Бахчаны
да тазаларгъа керекди.
– Хар нени да тизгинин жыйгъан – ол да тиширыу
ишди. Юй, аш-азыкъ, отун, мал – аладыла мени ишим.
Къалгъаны мени ишим тюйюлдю.
– Кёп жаншай турма да, жер къаз!
– Тамбла ишден сора.
– Алайсыз да кеч бола турабыз, халкъ хар нени да
салып окъуна бошагъанды.
– Халкъдан кеч къалгъаныгъызны уа несине махтанасыз? – дедим, галстугуму тагъа.
– Хо, хо, бар. Манга уа артыкъмы керекди, – деп,
Аминат эшиуюн алып тохтады, мен, баям, жанына тийген болур эдим.
Билги эди ол мени Кишиу бла тюбеширге баргъанымы, тейри, тыйгъан угъай эсенг, кеси къуууп чыгъар эди
юйден, анса уа мангамы ышанырыкъ эди кёлегиме бла
кёнчегиме итиу салгъанны, пиджагыма да салып кюрешир эди, тейри. Алай къайдан биллик эди ол аны?
Сагъат да озмагъан эди, чурукъларымы жылтырагъанларына махтана, ишлери болмай, бош, тёгерекни къудуретине къарай, хаулесине айланнган башха жашлача,
мен да паркга кирген жерге бардым – сюйгенле асламында былайда жолугъуучудула. Телефон-автоматха, жаз
башында хар заманда да болгъаныча, омакъ кийиннген
жашла бла къызла тизилип тура эдиле. Ала бары да,
мен бери келгенли сау сагъат болады, къайдаса сен деп,
сюйгенлерине билдирирге ашыгъадыла. Не этерик эдим,
турама тизгинни къыйырында. Бу къарт тели уа не эте
болур деп, жашла бла къызла манга сейирсинип къарайдыла. Алай бир кесекден бары да мени унутадыла: телефон юйчюкню ичинде къызны жаш бла бюгюн, баям,
«телефон» тюбешиую болур – ол, къалгъан дуниядан
мияла эшикни артына бугъуп, сюйгени бла къууанчлы
ушакъгъа батылгъанды. Сюйгенине хапар билдирирге адыргы этип тургъан башха къыз темир ачхачыгъы
бла телефон юйчюкню мияласын къагъады. Юйчюкню
ичинде къыз, жарыкъ сёлешгенин тохтатмай, таууш
таба къарады да, бир кесекчикге огъурсуз къапланнга
ушап къалды – жыртып атарма, къызчыкъ, дей эди аны
къарамы. Бир кесекден тышында къыз биягъы къагъады. Ичинде къыз бютюнда огъурсуз къарады.
– Къарачыгъыз бу къылыкъсызгъа! – деди тышында
къыз, алай батырлыгъы уа андан ары баралмады.
203
Къонакъ юйге эки атламды – ары барама. Тюе кибик, бир уллу кишиге бет этерле, юйюнге, деп, ышана.
Алай администратор тиширыу мени кёрюмдюмю эсине
да алмады.
– Тыш адамагъа бу телефон бла сёлеширге жарамайды, – деди да къойду.
Къоймазлыгъын ангыладым. Биягъы телефон-автоматха къайтама. Аллахха шукур, мияла юйчюк ичинде къыз кетип турады, жашла, къызла да, телефон бла
эки-юч сёз айтып, терк-терк кетедиле. Ма-а, энди мен
да жетдим.
Телефонну Кишиу кеси алды, сакълап тура болур
эди.
– Не хапар? Унаталдынгмы тышына чыгъаргъа?
– Мен харипни къаллай бир кюрешгеними билсенг
эди! Алай, не да болсун, мен айтхан болгъанды. Къайдан
сёлешесе?
– Паркга кирген жерден.
– Алайда тур – мен аны бусагъат созуп келейим.
– Аперим санга, Кишиу! Сакълайма.
Адамды, адам Кишиу а – кёп сакълатмай жетди да,
патчах заманда реальное училищени, алгъаракълада
уа, мен окъугъанда, история-филология факультетни,
энди уа медицина факультетни юйюню къаты бла, эки
жанында да бийик назы терекле сюелген жол бла, паркга
барабыз.
– Эшитемисе, Кишиу, – дедим мен шош, башхала
эшитмезча, – бу манга асыры озгъан иш эте болурму?
– Не? – деп, сейир этди Кишиу.
– Ол сен созуп келген. Сен айтханча, юйде къалгъан
къызгъа уа ушамайды, тейри. Бек тап топпанчыкъ
окъунады, бишген балличик кибик. Сен мени анга кёргюзтсенг, шайтанлары тутуп тохтамазмы, къатыма да
келмегиз деп?
– Ким билсин?! – деди Кишиу, алай уллу абызырамай.
– Къарачы, галстугум бир жанына кетмегенмиди, бу
арт кезиуде аллай бир тели къылыкъгъа юйреннгенди,
къайдан тюзелген эсе да.
Кишиу аллымда тохтады да, керти кёлю бла окъуна
галстугуму тюзетди да, сора аягъымдан башыма дери
къарап чыкъды:
– Къоркъма, Князь, бир хатанг жокъду.
– Санга алай кёрюннгенликге… Эшитемисе, бир затымы да букъдурмай, мени юсюмден толу хапар айтханмыса кесине уа?
204
– Жик-жиги бла. Сени хапарынга кёре, ол мёлекди
дегенди, алай мёлеклени да сабийлери болады деб’ а мен
эшитмегенме.
– Не деп къутулдунг сен а?
– Мен а алай айтдым: «Кентаврланы – белинден энишгеси ат болгъан кишилени, нимфаланы, беллеринден
энишгелери чабакъ болгъан тиширыуланы юслеринден
эшитгенсе да хапарла? Эшитгенме дейди. Эшитген эсенг,
дейме, Мисиров а белинден энишгеси киши болгъан
мёлекди дегенме.
– Не деди да ол заманда?
– «Да не, – дегенди, – бек сейир окъунады – мёлек
киши!» – деп, Кишиу, сунмай тургъанлай ойнагъанын
къоюп, керти да кёлю бла: – Сора аны манга не айтханын
билемисе?
– Не? – деп, мен тохтагъан окъуна этдим.
– Кёп башымы аурутма демеймиди манга. Сен ол
мёлек кишиди дей эсенг, ийнанама, алай окъуна болур.
Алай мындан ары манга керексиз хапарла айтханны
къой демеймиди?! Ангылаймыса?
– Нек эсе да иги ангыламайма.
– Алгъа мен да ангыламагъан эдим. Не дейсе деп соргъанымда уа: «Мен аны сабийлерин кёрюрге, ала бла
сёлеширге, ала бла шуёх болургъа сюеме, ансы сени
мёлек кишинг манга керек тюйюлдю!» – деп иймеймиди. Ангылаймыса? «Э къыз, телими болгъанса? – дейме
мен. – Ол жашны, харип, къоркъутурса – сени акъылдан
шашхан бир зат сунар!» Аны бла мени ишим жокъду деп,
тирелип тохтамаймыды. Мен кесим окъуна иги ангыламадым анга не болгъанын. Алайды да, Князь, мен сизни
бусагъатда окъуна танышдырайым, алай ол мен айтхан
эсингде болсун – ол бюгюн окъуна сёлешип башлар, эсине тюшсе, ол затны юсюнден. Ангыладынг да?
– Ангыламай а! – деп, таукел жууап этерге кюрешдим,
кесим а, тюзюн айтханда, бир кесек абызырап эдим.
Кишиу тёгерекге-башха къарады, паркны суу жанында уллу жёге тереклени тийрелери салкъыныракъ
эди да, адам хазна жокъ эди, халкъ паркны ортасы бла
баргъан кенг жолдады – анда омакъ да омакъды, кюн
да иги жылытады. Сора, бу тийреде кесибизден сора
жан болмагъаны себепли, эркин-эркин сёлеше, ойнай,
ол кеси созуп келген къыз бла мени танышдырып башлады:
– Танышыгъыз бир биригиз бла – ахшы сагъатда! – деп,
манга къолун узатып:
– Бу Киштикланы Ахматны къызы Суратды, – де-
205
ди, – бу уа Мисирланы, – мени таба къарап, ол къыз эшитмезча, терк окъуна шош ауаз бла: – атангы аты? – деп
сорду, мен айтдым да, биягъы уллу сёлешип, ишин бардырды: – Исмаилны жашы Магомет. Сурат, Магомет,
айып этмегиз, мени юйде къыстау ишлерим бардыла
да, кете барайым, сиз а, керексизге уялып турмагъыз
да, сёлешген да этигиз, ойнагъан-кюлген да этигиз. Хо,
хайт дегиз!
Алай бла, баям, Сурат бла мени кесибизни къоюп,
Кишиуню кетип къалгъанлыгъы болур эди.
– Мен а энди не дерге да билмейме сени атынга? – деп,
«абызырап къалдым».
– Энди дегенигиз, Магомет Исмаилович? Эндиге дери
да, энди да мени атым Суратды, Сурат Ахматовна.
– Сурат деп къоя турсам сюерик эдим, жаныгъызгъа
тиймесе.
– Атым алай эсе – сора нек тиеди жаныма.
– Ол «сиз-бизлени» да къоюп?
– Болсун.
– Кишиу санга мени юсюмден хапар айтыргъа кюрешген болур – алайды да?
– Хау, айтханды.
– Жашны бла къызны танышдыра туруп, аланы юслеринден болгъанны ариуун айтыучудула, алайды да,
сен Кишиу айтхан затлагъа алай уллу ийнанма. Ким
биледи, ол мени кёкге окъуна жетдирген болур. Мен а,
кертисин айтханда, жерде да алай тынгылы сюелалмайма.
– Ангылайма.
– Къысхасы, юйде адамы болмай жашагъан эр кишиге къыйынды, хо, Аллах айтхан болур, хар не да тап
болур, ары дери уа… деп… Ангылаймыса?
– Ангыламай а.
– Ангылай эсенг, сора, ийманынг хакъына, асыры
кёпге созуп турма да, кел да, бизни бла бирге Хасанияда
жаша да тебире.
– Жарамайды алай! Алай жарамайды да! – Бу уа,
тейри, Кишиу кесиди ансы, ол сюйреп келген къыз а
тюйюлдю. – Мен ангылайма сени, алай сен да ангыла
мени – мен алай эталлыкъ тюйюлме! Ол, айтдырмай
къоймай эсенг, айыплы иш окъуна боллукъду – иги
танышхынчы окъуна эрге къачып кетди деген! Аллай
къызны юсюнден халкъ не айтыр?
– Манга сени не таныргъа, не билирге керек тюйюл
эсе уа, мен не этейим? Мен сени эрттеден бери да таныйма, сен мени бек ышангылы жашау нёгерим болурунга
206
толу ийнанама, жюрегим да бу ишге ыразыды. Биз бир
болсакъ, хар небиз да тап болур деп, мен толу ышанама,
ийнанама, андан сора не керекди?
– Мен а? Мен да санга ийнаныргъа, ышаныргъа керекме да?! Мен да адам ушайма да!
– Къара анга! Мен экибиз да бир бирибизни эрттеден
бери да таныйбыз деп, алай сунуп, сёлеше турама ансы,
аны не хапарлыгъы барды – сен не аз да экили болгъан,
жюрегинг тартмагъан, толу ийнанмагъан ишни этгенден,
Аллах сакъласын! Сен тюппе-тюзсе. Алай адамланы тынгылы билген да алай тынч иш тюйюлдю. Биргесине
жюз жыл жашап, аны не тукъум адам болгъанын а билмей да турурса, тейри – адам дегенинг да, сау дуния кибик, бир затды. Аны айтханым – биз, не кёп заманны
айлансакъ да былай, бир бирибизни ахыргъа дери уа
билаллыкъ тюйюлбюз да тюйюлбюз. Аны себепли уа
биз кесибиз айтыргъа керекбиз – ма бу заманнга хар не
да ачыкъ болсун деп.
– Бек тюз айтаса. Сен а бу ишни бюгюн-тамбла этейик
дегенча, алай сёлешесе.
– Иги сагъыш этигиз деп, къырал сюйгенлеге бир
ай бере эсе, мен а санга сау юч ай окъуна береме – августха дери. Энди алдаусуз айт – ол заман боллукъмуду
санга?
– Магомет Исмаилович, ол заманнга дери уа сиз манга, бирда болмагъандан ары, ол халкъ къырылгъан
сюймекликден бир бюртюкчюк окъуна табармысыз? – Бу
уа, тейри, Кишиу кеси тюйюл эди, ол сюйреп келтирген
къыз эди ансы.
– Сурат Ахматовна, алан, бу тели ким эсе да дунияны тюп-баш этди да деп, халкъ алай айтырча, излерме
мен ол сюймекликни, бар эсе жер башында, жер тюбюнде да, алай, табалмасам а – эс бурмагъыз да къоюгъуз
анга! Ансыз да жашаяллыкъбыз, эрттегили шуёхларыбыз – адамлыкъ бла ышаныулукъ андан эсе иги нёгерлик этерикдиле бизге. Сен анга толу ийнан!
Сурат Ахматовна, мени таш жюрегими эритирге умут
эте, терен кючсюндю.
– Сюймеклик дегенинг, жюрюген хапарлагъа кёре – бек багъалы затды, – деп, философиягъа кетгеними, алай эсе уа, доп-добум да теркден бошалмазлыгъын
билдире, мен, къолум бла белине тийип, кел, бара барайыкъ деп, белги бердим. – Къатын аллыкъ жаш сюйген къызыны челек бла бир сюймеклиги болгъанын, ол
сюймекликни барын да анга берип къоярыгъын айтады. Къыз да, сюймеклигим асыры уллудан, тунчугъуп
207
окъуна къалмагъы эдим деп къоркъама дейди. Экиси
да, бир бирлерине ийнанып, загсха барадыла, бирге
жашап башлайдыла. Багъалы зат дегенинг а – ол багъалы затды. Аны уллулугъу, ауурлугъу, кимники эсе да
шарт белгили болургъа керекди. Ол жаш бла къыз а,
сёз ючюн, бир кесек жашагъандан сора ангылайдыла – биринде да, аллын кеслери айтханча, аллай бир
сюймекликлери болмагъанын. «Сен мени алдагъан
этгенсе – жокъду сенде сюймеклик!» – деп, жиляйды
къыз. «Сенде жокъ эди сюймеклик! Менде уа бар эди.
Сен урлап, жоюп къойгъанса ансы!» – деп къычырады
жаш. Багъалы затла – алтын, накъут-налмас десенг да,
сюймеклик, ахча десенг да, башха тюйюлдю – жюрюген
жерде адамланы орталарына сууукълукъ, дауур сугъулмай къалмайды. Аны хатасындан а – уруш, тюйюш.
Алайды да, Сурат Ахматовна, биз урушмай-тюйюшмей
жашаргъа сюе эсек, сюймеклик излерге керек тюйюлдю, андан эсе ийнаныу, ышаныу деген затла кёп да игидиле. Ийнаныу, ышаныу – ала жашауну мурдорудула,
ол сюймеклик дегенлери уа – бош, окъа баучукъ кибик,
бир жылтырауукъ, ышангысыз, къарыусуз затчыкъды. Толу ийнаныу болгъан жерде хар заманда да кюн
тийгенлей турады, жюрегинг да къууанып, бетинг да
жарып. Мен санга ийнанама, сен да ийнансанг манга – кюнюбюз, кечебиз да кюн болур! Ийнан сен анга! Ол заманда уа не этеме мен сени сюймеклигинги!
Сурат Ахматовна биягъы терен кючсюндю – алай бла
манга: «Сора ол сюймеклик дегенлеринден манга бир
бурхучукъ да жетерик тюйюлмюдю?!» – деп соргъан да,
ачыуланнган да этгенлиги эди.
– Магомет Исмаилович, сизни уа болмагъанмыды
бир заманда сюймеклигигиз? Огъесе, ол болгъан сюймеклигигизни саулай да кимге эсе да берип ийип, къурулай къалып, энди уа, не сылтау этерге билмей, манга
бош хапарла айта тура болурмусуз? – деп, мени игида
ырбыннга къысды.
Мен, не айтыргъа билмей, абызырап къалдым. Да къалай айтырыкъ эдим да мен анга, сизни да Аллах сыйласын, ол бири менде болгъан сюймекликни, хазна затын
къоймай, биргесине алып кетгенини, андан къалгъан
бурхучукъланы уа Зайнаф ол биз жууунган суугъа быргъап ийгенини, андан бери уа, ишин этип, мен кесим да
бу арт кезиуде аны уллу излемегеними юсюнден? Хо, харип, сен да къуппа-къурулай къалып къалма деп, берген
эсе да Уллу Аллах манга да бир сюймеклик бурхучукъла, барды менде да сюймеклик, ма, сени болсунла деп,
208
Суратха къалай берип къояйым, кёзюм къыйып – ол
да, тюзда Зайнафча, кюлюп, ол мен узатхан сюймеклик
адыргычыгъымы суугъа атып къойса уа? Сора мен жазыкъ
къалай жашарыкъма бу аман дунияда бир сюймеклик
бурхум да къалмай, ташжюрек болуп? Тейри, бар эселе
да бир сюймеклик бурхула, айтмам мен шёндю Суратха
аланы юслеринден хапар. Шо очукъланы уа энди мен бек
къаты сакъларыкъма – манга толу ийнанып, ким келсе
да юйге – ала анга жетерикдиле.
– Сени сорууунга жууап этген манга бек къыйынды, Сурат Ахматовна. Нек дегенде жаш заманымда мен
сюймеклик не болгъанын иги билмей эдим. Мен сюймекликни, шуёхлукъну, тенгликни бир биринден айыра да билмеучю эдим, аланы кишиден букъдургъан да
этмегенме. Сора неси сейирди да, шуёхларымдан бирине
мени сюймеклигим керек болуп, ол аны алып кетген
эсе? Керти да шуёхла бир биринден бир затны да аяргъа
керек тюйюлдюле да. Сора, мен акъыл этгенден, Уллу
да, Сыйлы да Аллах, былай, заман ёте баргъаны къадар,
адамлагъа сюймекликден бир кесекле юлеше болур дейме. Оллахий деп, ант этеме – манга жетген сюймекликни, бир бурхучугъун да тас этмей, саулай да келтирип,
санга берирге! Охому?
– Охо, къурудан къулакъ ахшы!
– Ким биледи, Аллах айтса, ол къулакъ къара къундуз окъуна болуп къалыр!
– Аллай иш жомакълада болады ансы, Магомет Исмаилович, жашауда уа – не хазна.
– Аллай бир кёлсюзлюк этерге жарамайды, Сурат
Ахматовна – сюйсенг ийнан, сюйсенг къой, жашау дегенинг да аман зат тюйюлдю, къундузсуз окъуна да. Жашау дегенинг, кертисин айтханда – ол уллу, жарыкъ
байрамды! Алай тюйюлмюдю да? Бир къарачы тёгерегинге – кёремисе ол тауланы, агъачланы, кёкню, кёкде
булутланы! Нечик сейирликдиле, аламатдыла ала! Ол
гюл къадаргъа уа бир къара!
– Иги болду эсиме салгъанынг – мен да сени бла гюллени юсюнден сёлеширге деп тура эдим.
– Сёлешейик, нек сёлешмейбиз да.
– Сен математиканы унутханмыса?
– Не билейим да. Математиканы уа мында не иши
барды?
– Гюлле деген сёз бла бир-эки тенглешдириу этчи.
– Гюлле дегенинг – ол къууанчды, гюл дегенинг – ол
ариулукъду…
– Андан да белгили сёз барды.
209
– Не сёз?
– Сабийле – жашауну гюллеридиле деген сёзню
эшитгенмисе? Къалай тюз айтылгъанды да?
– Айхайда.
– Сабийле, гюлле кеслери уа не затладыла?
– Не билейим да.
– Ботаниканы да, биологияны да осал билесе, Магомет Исмаилович. Гюлле, сабийле – ала жашауну тохтаусуз баргъаныдыла. Гюлле, сабийле болмасала, юйюр
болмайды, юйюр болмаса уа, жашау юзюлюп къалады.
Алайды да?
– Алайды.
– Къысхасы, жашауну бек уллу ишлеринден бири –
гюлле, сабийледиле. Уллудан алып къарасагъ’а – андан
сора жашауну иши да жокъду. Алайды да?
– Алайды.
– Эртте заманлада, адам улу кесини уллу анасы бла – Табийгъат бла – шёндюден эсе татлыракъ жашагъан заманлада, тиширыуну, эрге барса, ол, кесини тукъумундан
чыгъып, кишисини тукъумуна къошула эди. Андан ары
аны хар не иши да кишисини тукъуму кючлю, къарыулу
болсун деп, ол затха атала эди. Алаймыды?
– Алайды.
– Эки-юч айдан, ол ишге Уллу Аллахны ыразылыгъы
болса, мен да угъай демесем, сен да дау этгенинги къоймасанг, мен Мисирланы тукъумуна ётерге керекме.
Алаймыды?
– Алайды, Аллах айтса! – дедим мен, аны бу тохтаусуз
«алаймыдылары» къайры элтгенлерин толу да ангыламай, бир кесек сагъайып.
– Ол заманда уа мени бек уллу ишим Мисирланы
тукъумларыны юсюнден къайгъырыу боллукъду, тюзю – Мисирланы сабийлерини юслеринден. Алаймыды?
– Алай окъуна болур.
– Алаймыды, болурмуду?
– Алайды.
– Алай эсе, бу эки-юч айны ичинде, кесими бек уллу
ишим бла кюрешмей, сени бла орамлада айланыргъа
нек къалгъанма мен?
– Не дегенинги мен иги ангылаялмайма, Сурат Ахматовна.
– Ахшы, ангылатайым. Мени бек биринчи, бек уллу
ишим болуп, сен угъай, Магомет Исмаилович, Мисирланы сабийлери чыгъадыла. Биз ол акъылгъа келмедикми
да? Алай тюйюлмюдю?
Ол мен харипни къайры тартып баргъанына алыкъа
14 Хучиналаны Мухаммет
210
да толу тюшюналмай, бир затла айтыргъа кюреше къалдым.
– Алаймыды, алай тюйюлмюдю деп соргъан ушайма
да мен?! – деп, «ачыуланып», аягъы бла жерни тепледи.
– Алай болмай а, Сурат Ахматовна, сен тюппе-тюзсе! – дерге ашыкъдым «мен жазыкъ».
– Алай эсе, Магомет Исмаилович, сен айтхан хапарлагъа кёре, мен сени, жюз жыл биргенге айлансам да,
ангыларыкъ тюйюл эсем, сора бармыды да магъана санга
заманны зыраф этгенни?
– Сюйгенинглей эт, Сурат Ахматовна, – дедим, ичимде болгъан ауазымдан сезилип къалмасын деп кюреше.
Ма энди хар не да ачыкъ болду – ол мен этген умутла
бары да бош кёре эдим! Дуния бир тюрлю сууукъ кёрюндю манга. Сууукъ да, къарангы да. Мен, адыргы этип,
тёгерегиме къарадым – къайры къачып къутулсун энди
бу бедишликден а адам?..
– …Алай эсе, мен былай буйрукъ этеме, – деген сёзле
къайдан эсе да бир кенгден эшитилдиле, – хар шабат
кюн бла ыйых кюн сен, бир чырмау чыгъып къалмаса, сабийлени биргенге алып келе турлукъса. Болсунму
алай, Магомет Исмаилович?
Не дейди ол, ангылагъаныгъыз бармыды?!
– Сен не дейсе, Сурат Ахматовна? – Ол соргъан мен
окъуна болурма дейме.
– Мен алай айтама – мен сени сабийлеринги кёрюрге сюеме, ала бла паркда айланыргъа, ала бла шуёх болургъа сюеме дейме. Ала танымагъан, кёрген, сюйген
да этмеген адам – мен къалай кирип барлыкъма аланы
юйлерине? Сен, Магомет Исмаилович, мени Хасаниягъа
чакъыраса – сау бол, манга аллай уллу хурмет этгенинг
ючюн, алай, жанынга тиймесин ансы, сени бла бирге
мени ары сабийле да чакъырмасала, къыйын боллукъду
манга ары баргъан. Ангылаймыса?
– Ангыламай а, алай… Не айтырла да адамла? Сени
бир танышларынг жолукъсала…
– Не да айтсынла! Бизни уа ала бла не ишибиз барды?
Хар кимни кесини иши барды. Адамланы жаншагъандан сора ишлери жокъ эсе – жаншама къой. Бизни уа
ишлерибиз бардыла да, биз ол ишлени этерге керекбиз.
Кесибиз къалай тапха санай эсек да – алай. Тюзмю айтама?
– Тюппе-тюз! Алай…
– Тюз эсе, сора «алай-былайла» керек тюйюлдюле.
211
Аны бла сёзюбюзню бошайыкъ. Энди уа – айланайыкъ,
солуюкъ, къарайыкъ. Болсунму?
Мен, Сурат Ахматовнагъа сездирмей, Кишиуню къулагъына:
– Кишиу, нек эсе да мен бу къыздан къоркъа башлагъанма, кесинден сорургъа базынмайма – ол кинола,
театрла, гюлле, конфетле бла уа иш къалай болсун энди?
Мен аны киногъа чакъырсам, ачыуланмазмы?
– Бусагъат сорайым, – деп шыбырдады Кишиу да
къулагъыма.
Барабыз ашыкъмай, тяттий-тяттий этип. Кишиу,
баям, ол бири бла сёлеше келе болур.
– Эшитирге да сюймейди! – деди бир заманда, мени
таба бурулуп. – «Быллай ариу ингирде, быллай хауа
бола тургъанлай, жаз башында!» – деп къычырып тохтагъанды.
– Не дейсе, – дедим мен биягъы Кишиуню кесине, –
къычырып-хахай этип тебиремезми мен аны былай, бир
азчыкъ уппа этсем, а?
– Не – акъылданмы шашханса?! – деп «къычырды»
Кишиу, ахы кетип, кёзлерин да жандырып.
28
Жаз къалай эсе бир хышты-мышты ётюп кетди:
Кишиуню айтханын эте, ол къызгъа кесими ариу кёргюзтюрге кюреше, кинолагъа, театрлагъа, парклагъа
жюрюгенден, конфетле, гюлле ала айланнгандан башым
ычхынмай къалгъанды. Шабат кюн бла ыйых кюнледе
уа кёбюсюнде бешибиз да бирге айланыучу эдик – мен,
Сурат Ахматовна, Индира, Хызыр сора Кишиу да. Хар
ыйыкъ сайын ол юч да бериуню къалай хазыр этип тургъаныма кесим да сейир этеме, ол угъай эсенг – газетге
да бир затла «тырнаргъа» кюрешеме.
Кертиди, газетге деп, энчи жазып мен уллу кюрешмейме – радио бла баргъан бериумю жазмасын, бир кесек тюрлендирип, ийип къояма ансы. Радиода эрттеден
бери да ишлеген сынаулу журналистле барыбыз да алай
этебиз. Бир кезиуде газетни оноучулары, дёрденлерин
кёпдюрюп, радио бла берилген затланы чыгъара турлукъ тюйюлбюз дерге да кюрешген эдиле, алай ишлери
бармагъан эди.
Не да болсун, мен хар нени да ашыгъышлы эте, айлана-бурула, август айны жете келгенине эс бурмай окъуна
къалгъан эдим. Ма алай, жашау дыгаласына къалып,
14*
212
мен тели августну юсю бла сентябрьге ётюп кетерге да
боллукъ эдим, аллай кюнлени биринде, кюн а бир дуния
сейирлик, шабат кюн ингир алада, биз суу боюнунда
юйге кетерге хазырлана тургъаныбызлай, Кишиу:
– Не дейсе, Князь? Келишимге къол салыргъа хазырмыса? – деди.
– Не келишимди ол? – деп сейирге къалдым, кесим
да Хызырны кёлегин табалмай тура эдим да, аны келишимлерими эдиле эсимде. Хызырны уа аллай бир
тели къылыгъы барды – сюйген жеринде тешип атар да
юсюндегин, сора сен а изле да айлан аны суу боюнунда – Акъ-Суудан Нальчикге дери!
– Къызгъанчлыкъ эсингде зат къалдырмаймы къойгъанды, ай хариб’а! – деди Кишиу кеси эсе да, Сурат эсе
да.
– Тюзюнлей, адам ангыларча, айт, ийманынг хакъына, не къызгъанчлыкъ, келишим эсе да бу?
– Сора жаз узуну мен боппа-бошунамы къыдырып
айланама таулада, агъачлада, суу боюнларында? – деди
ол. – Алгъанмыса манга алтын сагъат бла жаухар минчакъла? Кёрмеймисе, ол тели къызгъа айтханымы этдирирге аздан къалып тургъанымы? Къарачы – сени
Царицанг бла къалай кюреше турады ол? – деп къошду, Индираны жыйрыкъчыгъын къагъып, чашчыгъын
жыя. Ол а, Кишиуню алай кюрешгени асыры хычыуун
тийгенден, сёз айтмай, ары-бери бурула сюеледи.
Биз барыбыз да юйде окъуна да, Индирагъа Царица дейбиз, нек дегенде ол дуниягъа аты айтылгъан
тиширыуну – Индияны премьер-министри Индира
Гандини – атын жюрютеди. Анасы, харип, кеси тилеп
ататхан эди алай – Индираныча, аны къадары да ким
да сукъланырча болсун деп. Сора бир заманда сёз нени
юсюнден баргъаны ол мени тели башыма да жетди.
– Мен сени бла бирге угъай эсенг, миллион келишимге окъуна къол салыргъа хазырма! – дедим мен Кишиуню къулагъына, соргъан ол бири угъай, Кишиу кеси
болгъанын билип.
– Игиди сора. Аны юсюнден тамбла сёлеширбиз, шёндю уа – юйге! – деп, ол да нек эсе да шош сёлешди манга,
сабийле бизни «келишимлерибизден» зат ангыламазлыкъларын бек иги биле да тургъанлай.
– Сурат, мен да сени бла барайыммы? – деп тохтамаймыды, биз барыбыз да Долинскде автобусла тохтаучу
жерге жыйылгъандан сора, Индира. Былайдан Кишиу
шахаргъа кетерик эди, биз а – Хасаниягъа.
Кишиуню абызырап къалгъанын кёрюп турама, анса
213
уа не айтырыкъ эди ол зат ангыламагъан сабийге. Угъай
десе – жанына тиерикди, биргесине уа къайры алсын?
– Сурат бир къатын бла жашайды шахарда, анда тарды, къуру бир отоулары барды, ундурукълары да къуру
бирчикди, – деп, мен Кишиуге болушлукъгъа «къууулдум».
– Сора нек жашайды да ол анда?
– Хар ким да кесини юйюнде жашайды сора уа.
– Шуёхла уа бир бирлерине болушургъа керекдиле
да! Исламчыкъ береди да манга кесини машинасын. Исламчыкъ – къоншу жашчыгъыбызды.
– Керекдиле. Ислам да иги жашды, – дедим мен, сёз
башха жанына бурула башлагъанына къууана.
– Да сора Сурат а нек жукълайды ол къатын бла бир
ундурукъда – бизде барды да ундурукъ? Биз шуёхла
тюйюлбюзмю да?
– Сурат юйге келмесе, ол къатын анга урушхан этерикди, тюйген да этерикди. Сора сен Суратны тюйселеми
сюесе?
– Угъайа!
– Да сора ол юйюне барыргъа керекди.
– Хо сора, – деди, мудахчыкъ болуп, Царица. – Папа,
сен Суратны кесине ундурукъ алырса да?
– Алырбыз, сюе эсе.
– Сюерикди.
– Мен билмейме да, Индира, аны сюеригин. Суратны
кесинден сорургъа керекди.
Индира Кишиуню аллына барып, ол а, биягъыча,
абызырагъанлай, не этерге билмегенлей, чёгюп, Индираны белчигинден тутду.
– Сен сюерикмисе папа санга ундурукъ алса – кесинг
жата тутурча?
– Мен бир кесек сагъыш этип кёрюрме, охому, Индира?
– Нек этесе сагъыш? Хо де да къой!
– Хо, хо, Царица! – деп, Кишиу Индираны кесине
къысып, эки-юч кере да уппа этди.
Тюзда ол кезиуде тюбюнден автобус келип тохтады
да, Кишиу, биз ючюбюз да аны этегине илинип тохтарыкъ кибик, будуман болуп, аны ичине ташайып кетди.
Ючюбюз да иги кесек заманны автобусну ызындан къарап турдукъ, биз бирда ангыламай эдик: ол – шахаргъа,
биз а – Хасаниягъа нек барыргъа къалгъаныбызны. Биз
барыбыз да нек бармайбыз Хасаниягъа – алай тап боллукъ тюйюлмю эди да барыбызгъа да?
Экинчи кюн ингир алагъа, Индираны, Хызырны да
214
юйде къоюп, мен кесим кетдим шахаргъа – баям, тынгылы сёлеширге, сора, Аллах айтса, экибизни арабызда
шуёхлукъну эм бир бирге толу ышаныулукъну юсюнден
Келишимге къол салыргъа тюшерик болур. Аллай жууаплы ишле этилген заманда уа сабийле юйде болургъа
керекдиле, уллулагъа чырмау болмай…
Келди Кишиу да, тап, омакъ да кийинип, алай нек
эсе да бети бир кесек акъ кёрюне эди.
Мен къоркъгъанча, кёпге созулгъан къыйын сёлешиуле болмадыла. Биз, бара барып, паркны бир ташаракъ
жерине тюшгенибизде, мен тели, хар замандача, ойнагъан кибик этип:
– Кишиу, мен Келишимни проектин хазыр этгенме.
Анга окъур эдим, сюе эсе?
– Окъу! – деп къойду Кишиу, кишиге да сормай.
Мен, къагъытны тутханча, къолуму алгъа этдим да,
«окъуп» башладым: «Бу Келишимни этген эки да Сыйлы
Жаны – бир жанындан Киштикланы Ахматны къызы
Сурат, мындан ары анга «къыз» дей турлукъбуз, башха жанындан а – Мисирланы Исмаилны жашы Магомет, мындан ары анга «жаш» дей турлукъбуз, юч айны
ичинде шуёх эм бир бирге хурмет этиу халда баргъан
кенгешледен сора былай оноу этгендиле:
Биринчиси – шуёхлукъну, бир бирге толу ышаныуну
эм дайым да болушууну юсюнден бу Келишимни къабыл
этерге эмда Уллу Аллахны, Кёкню, Жерни да шагъатха
тутуп, халкъ аллында эр бла къатын болгъанларын баям
этерге.
Экинчиси – бу Келишимге хурмет эте, мындан ары
къыз жаш бла бирге, жаш къайда эсе да – анда жашаргъа
керекди. Бусагъатда: Къабарты-Малкъар АССР, Хасания эл. Бегимни бу кесегинде айтылгъан иш 1-чи августха дери тамамлансын. Къыз анга чырмау этмесин.
Ючюнчюсю – аллындан айтылгъаныча, бу Келишимни болдуруугъа салгъан къыйыны ючюн жаш Кишиуге
нохтабау этсин 1-чи августха дери.
Тёртюнчюсю – халкъла аралы къагъытлада мындан
ары къызны аты – Мисирланы Сурат Ахматовна деп,
алай жюрюсюн.
Бешинчиси – шуёхлукъну, бир бирге толу ышаныулукъну эм дайым да болушууну юсюнден бу Келишим
эки жаны да къол салгъандан сора, къабыл этилгеннге
саналады.
Келишим 1975 жылда 25 июльда Къабарты-Малкъар
Автоном Совет Социалист республиканы ара шахары
Нальчикде этилгенди».
215
– Келишимге къошарыгъынг бармыды? – деп сордум
мен, «окъуп» бошагъандан сора.
– Барды, – деди ол. – Аллында, эки жанын да айтып
бошагъан заманда, дунияда жюрюген тёреге кёре, алгъа
жашны айтыргъа керекди, къызны уа – андан сора.
– Тюзетдик. Энди уа?
– Не да этип, Келишимде сюймекликни юсюнден сёз
да айтмай, къутулуп кетерге сюесе да?
– Менде аллай зат барды деп, киши да билдирмегенди шёндюге дери сора уа? Болмагъан затны юсюнден
сёлешгенни уа не магъанасы барды?
– Ким биледи, бар эсе уа биреуленни бир бурхучукълары окъуна да? Юч ай баргъан кенгешлени кезиуюнде
биз къалай эсе да сюймекликни юсюнден сёлешмегенбиз да. Сора сен кесинг да бир затла айтхан ушай эдинг
да – дунияны тюп-баш этсем да, бар эсе, жер тюбюнде,
жер башында эсе да, бир затла уа табарма деп. Огъесе
мен ётюрюкмю айтама?
– Сен кесинг кёрюп тургъанса да, Кишиу, – сен айтханча эте, мен, онг болгъанлай, Сурат Ахматовна бла
бирге кинолагъа, парклагъа жюрютгенден, суу боюнларында айланнгандан ычхыналмагъанма. Жерни тюпбаш этерге кереклисини юсюнден унутуп къойгъанма.
– Сора не этейик да энди?
– Кел, Келишимге аллай жорукъ къошайыкъ – бир
бирибизден багъалы затланы, ол санда сюймекликни да,
букъдурмайбыз. Битеу багъалы затла, барла, боллукъла
да, саулай юйюрнюдюле дейбиз, ол юйюр хазнадан тыш
адамына бир зат бере турмазгъа. Алай этсек, эки жанына
да тап тюше болур дейме.
– Болсун алай окъуна. Бу болумну ахырына сал да,
сора анда кишиулени, чычханланы юслеринден, ким эсе
да биреуню алагъа бир затла этерге кереклисини юсюнден дегенча, магъанасыз жерлени кетерирге.
– Да…
– Магомет Исмаилович, халкъла аралы къагъытлагъа кесигизни энчи ишчиклеригизни къошайыкъ дегенигиз ушагъысыз болгъанын къалай ангыламайсыз?
Кесигизни ишлеригизни кесигиз эте туругъуз, сизни
ишлеригизни юсюнден хапары болмаса, жашаялмаймы
къаллыкъды дуния?
– Ахшы, Сурат Ахматовна.
– Бер бери.
– Не затны?
– Келишимни – къол салыргъа керек ушайды да.
Бармыды къаламынг?
216
Мен Суратха къаламны да, Келишимни да бердим.
Ол а, къолу бла бир тюрлюле да булгъап, «къол салды».
Мен да алай этдим. Сора бу уллу да, жууаплы да ишни бошагъаныбыз бла къызны алгъышладым да, къучакълап,
уппа этдим.
– Телими болгъанса?! Адамла кёредиле! – деп, къучагъымдан ычхынды, бети да къызарып, – уялгъандан.
– Сейир-аламат – тохтамай, кече-кюн да алай айтадыла: эр кишиле, къатынларыгъызгъа аслам эс бура
туругъуз, уппа эте туругъуз! – деп. Сен а алай этерге
къоймаса – ол не хыликкяды?
– Мен алкъынчы сени къатынынг тюйюлме да, – дерге кюрешди ол.
– Къалай тюйюлсе? Келишимде не айтылады – къол
салыннгандан сора, жаш бла къыз эр бла къатындыла
деп айтылмаймыды?
– Хо, хо, айтылады…
– Кел сора! – деп, мен аны къолтугъундан алдым.
– Къайры? – деп, сейир этип, тирелди ол.
– Бюгюн биз къуру кесибиз тоюбузну этебиз. Ресторанда.
– Не дейсе? Къалай…
– Не хапарды бу? Ким кёргенди быллайны уа – таулу
тиширыуну кишисини айтханын этерге унамай тохтагъанын?
– Аллах хакъына, бу ишинг а зулмулукъду, Князь!
– Рестораннга элтген зулмучулукъгъа саналса эди,
дунияны халкъы саулай да зулмулукъну сайлар эди…
Шабат кюн жетгенлей, Мисирланы келечилери, ючеулен болуп, Киштиклагъа тебиредиле, ала Мисирланы
Исмаилны жашы Магометге Киштикланы Ахматны
къызы Суратны тилерге бара эдиле. Адетге кёре, ол жазыкълагъа чай окъуна бермей, хо, тукъумну Таматала
Кенгешин жыярбыз да, аны оноууна кёре этербиз деп,
ийген эдиле. Жаш адамла биле да болмазла, быллай
ишни оноуун юйню таматасы кеси этип къоймай (угъай
деп), тукъум таматаланы оноуларына бере эсе, сора ол
ишни къурала баргъанына шагъатды. Республикада да
иш алай къуралыпды да – правительство кеси сюйген
законланы жарашдырып, аланы Баш Советге береди.
Баш Советге дери жетди эсе закон, ол къабыл этилмей,
хазна къалмайды. Алайды да, Мисирланы келечилери
этген муратларына жетген эдиле – иш Таматала Кенгешине жетди эсе, къуралгъаннга сана да къой.
Экинчи шабат кюн бизникиле биягъы Киштиклагъа бардыла – тукъум таматаларыны айтырыкъларын
217
эшитирге. Бу жол а ала, сыйланнган да этип, кеч келген
эдиле. Келгенлей окъуна, юйде сакълап тургъанлагъа
хапар айтдыла.
Жаш, ол мен болургъа керекме, партияда болгъанын
да, аллай ишни жюрютгенин да эсге алып, алгъан-берген
болмасын деп, эки жаны да алай оноу этдиле. Келинни
келтирирге уа энди боллукъ шабат кюнде барыргъа.
– Къыйнамайыкъ деп, азыракъ адам жиберигибизни
тап ангылаталдыгъызмы – жанларына тиймезча, – деп
сорду бизни таматабыз, Татаны гитче къарындашы.
– Хар нени да бек тап ангылатып айтханбыз.
– Хо сора, Аллахха шукур. Сора ахшы сагъатда,
ахшы кюнде башланнган иш болсун, хазырланып тебирерге керекди – алай кёп заман къалмагъанды, – деди
бизни хан-патчахыбыз.
29
Ол заман да келди, тоюбуз да болду, мен айтмасам,
кесигиз да ангылай болурсуз – заготовительни, тюкенчини, неда склад таматасыны тоюча, алай залим угъай,
мени кибик къыйыр-этекде ишлеген журналистни, неда
бир факъыр интеллигентчикни тоюча – бир кесек ашагъан-ичген да, ойнагъан-кюлген да этсек – ол болмаймыды да деген той. Бизге ол керек да тюйюл эди – тёртбеш тууар союлгъан, бир ыйыкъгъа баргъан, дунияны
сейирге къалдыргъан той.
Алай бла, ашап-жашап башладыкъ биз, бир юй болуп.
Аллахха шукур – ишлегенибиз ашаргъа-ичерге да, киерге да жете эди, андан сора биз излеген да жокъ эди.
Кишиу бла мен, бир юйюр къурап, ашап-жашап келгенли, сау тёрт жыл учуп, ётюп кетдиле. Эки да Сыйлы
Жаны этген Келишимге кёре, ол жылла тынч-ырахат
жашауну, бир-бирге толу ышаныулукъну эмда ийнаныулукъну жыллары эдиле. «Къырал» тилни къоюп,
хар ким да ангыларча айтханда уа – иги жылла эдиле,
хатасыз, кёз тиймесин деп, алай окъуна айтып къояйыкъ.
Бизни хайт деп жашап тургъан «къыралыбызда» халкъ
да энди танг кесек ёсгенди – бизге Мурат, Мариям, Лейла да къошулгъандыла. Аладыла бизни байлыгъыбыз.
Кюбюрледе мугут эте тургъан дарийле, быстырлагъа
чулгъаннган алтынла, сууукъ бриллиантла алагъа къалай тенг болсунла? Къолунгда бир сабий – ол сау дуния
байлыгъы тюйюлмюдю? Бизде уа беш да къатлап барды дуния байлыгъы! Къайсы халкъны, патчахны барды
218
аллай бир байлыгъы? Жокъду жер башында не аллай
хан, не аллай патчах! Муратха Кишиу Княжич дейди.
Мариямгъа уа – бир Рим бийче, бир а Белянка дейди.
Лейляны аты уа, ары-бери ийлей кетгенден сора – Лейлякъуш, Къушайхан, Ханка болгъанды. Кече сабийледен
бири жётел иш этсе, энди алай сорабыз: «Ол Ханкады
да?» – деп.
Кишиу, ангылагъан болурсуз, заводда ишин эртте
къойгъанды, энди ол харип – огъесе насыплымы? – юй
жумушладан хазна ычхынмайды, эшерге да юйреннгенди. Бир-бирле алай сорургъа боллукъдула: «Да
сора къалай жашайсыз да сиз? Ненча боласыз кесигиз
да энди – тогъуз адам!» Жашайбыз биз да, халкъ жашагъанча – ачдан, жаланнгачдан къыйналмайбыз, андан
сора не керекди бизге? Къалай бламы? Алай бла – мен
ай сайын 200–250 сом алама, Аммаканы пенсиясы 40
сом болады, ол 300 сом болдуму? Жаулукъла, бёркле
этип, тиширыула да аллай бир аладыла, 600 сом болдуму? Тохтагъыз, андан «серебрянканы» бла жюн халыны багъасын чыгъарыргъа керекди. «Серебрянканы»
бир килограммыны багъасы 100–80 сом, жюн халыны
уа – 40–30 сом болады. Эшген машинагъа да, бояулагъа,
анга-мынга да бир затла къоратыргъа керек. Къысхасы,
чыгъышларын кетерсенг, тиширыуланы файдаларыны
жартысы къалады – олду аланы иш хакълары. Алайды
да, бизни республиканы оноучулары суннганча, эшиу
бла алыннган ахча алай тынчлыкъ бла келмейди. Ала
уа, оноучула, Аллахха шукур, халкъ кесине иш тапды
эсе деп, къууаныр орунуна, эшиу иш бла кюрешгенлени, къыралны душманларына тенг этип, ызларындан
тюшюп айланадыла. Таулу тиширыуланы этгенлерин
къойдурууну республиканы оноучулары уручулукъ
бла, башкесле бла, наркоманла бла кюрешге тенг этип,
ол ишге бек уллу эс бурадыла. Эшилген жаулукъла,
бёркле сатхан тиширыуланы милицала, къуууп, изгилтин этедиле, туталгъанларындан сатарыкъ затларын
сыйырадыла, къыгъытла жарашдырып, тазирле саладыла. Хасания аягъында, суу боюнунда, бир жерчикге
жыйыла тебиреген эдиле да сатханла, алгъанла да, кюнлени биринде алайгъа да эки-юч машина толу милица, жетип, ыстауатха бёрюле кирген кибик, тёгерекни
къычырыкъгъа-хахайгъа алдырып, туталгъанларын
тутуп, къалгъанларын чачып кетген эдиле.
Хар юйюрде да, бир кибик, жашау тюз жолгъа тюшюп, къайгъысыз бармайды – биринде юй таматасы ичгиге алданып, биринде ууакъ сабийле, къартла болуп,
219
биринде уа тиширыу башы бла, къолунда сабийле бла
къуру кеси къалып. Жашау дегенинг алайды – ол хар
заманда да, ананг кибик, огъурлу болмайды, бир-бирде
огъурсуз ёге ана кибик да болады. Аны айтханым, ма
аллай онгсуз, къарыусуз юйюрлени тиширыуларына
жашау этген къыйын эди да, ала бирем-бирем, экеу-экеу
болуп, курорт ичине къутулуп, жашыртын, милицагъа
кёрюнмей, сатаргъа кюреше эдиле эшген затларын – «серебрянкадан» эшилген дуния сейирлик «паутинка» жаулукъларын бла бёрклерин. Эшилген затланы сатхан
тиширыулагъа «уугъа барыу» милицалагъа аламат файдалы иш болуп къалгъанды. Солургъа келген адамла
да, сейир этип, къарап тургъанлай, милицала, уялмай,
таулу тиширыуланы, къыралгъа бир бек уллу хаталары
жетген аман адамланы къуугъанча, къуууп, тутуп, милицаланы юйлерине алып кетедиле. Жолда бара, аланы
хазна къалмай барысы да «къачып» къутуладыла, жаулукълары, бёрклери бла артмакъларын милицаланы
къолларында къоюп. Алагъа «къачаргъа», айхайда,
милицала кеслери онг бередиле. Быллай ишледен уллу
ангылаулары болмагъанлагъа ачыкъ окъуна айтып къоядыла: «Бар, бу жолдан сора тюше турма! Жаулукъларынгы уа (бёрклеринги) артда алырса, сюд эркин этсе», – деп.
Аллайын къатсынла – эки-юч жаулукъ ючюн неда
тогъуз-он бёрк ючюн таулу тиширыуну санга сюдлегеайранлагъа кирипми айланырыкъды, андан эсе аланы
жангыдан эшген тынч ушайды да. Алай бла, ол сыйырылгъан жаулукъла, бёркле милицалагъа къаладыла да
къаладыла. Эринмесе «жюн уугъа» баргъан милица бир
кюннге тёрт-беш артмакъ окъуна тюшюрюрге боллукъду. Аз тюйюлдю да? Аз эсе да, кёп эсе да, ким билсин,
алай ол ишледен тюшген файданы хайырындан Долинскде – курорт тийресинде ишлеген милицала, факъыралыкъ
жыяргъа жете келген журналистле, инженерле кибик,
автобуслада тюртюле айланмайдыла, энди ала «Жигулилеге» миннгендиле. Милицаланы таматалары аланы
бу «сиркиулюклерин» эслемей эселе, урушмай эселе,
сора, баям, алагъа да бир тюк тюше болур. Таулу тиширыуланы жаулукъларындан бла бёрклеринден тюшген
«тюк» андан ёрге уча эсе да – ким билсин. Ай шахарны,
республиканы да оноучулары, эшиу бла кюрешип, адамла заводлагъа, фабрикалагъа бармайдыла, жамауатны
сейирлерине чюйре келген бу бедишлик бла сиз къаты
нек кюрешмейсиз деп, милицаланы таматаларына бошундан уруша болмазла – аланы да болур бир сейирлери дейдиле «кёпню кёргенле, кёпню билгенле». Ол
220
затха ийнанырыгъынг келмейди, алай ийнанмай да не
этгин – эшиу бла кюрешге республиканы, шахарны да
оноучулары бекден-бек къызына барадыла. Ала, баям,
алай окъуна умут эте болурла – эшиуню да, эшилген
затланы сатханны да арталлыда тыяргъа, къурутургъа
деп. Алай ол умутну башында бир акъыл кири болгъан
адам этмезге керекди да – ол болмазлыкъ ишди да, андан. Мал ёсдюрюу, жюн бла кюрешиу – ёмюрледен бери
да таулу юйюрню жашау мурдоруду. Малды, жюндю
таулуну жашау тутуругъу, къатыгъы, гыржыны да.
Бюгюн да алайды, башха тюйюлдю. Адамла асламында
кеслерини юйде тутхан малларына, бахчаларына базынадыла. Алай эсе, таулу юйюрде уллу, гитче да ишлеп
кюрешедиле: мал тутадыла; алма, картоф, хобуста ёсдюредиле; жюн ийиредели; жаулукъла, огъары жанла,
чындайла, бёркле эшедиле. Къырал къуллукъчула уа
алагъа: «Сиз таула ичинде къыйын болумлада жашайсыз, алай анга да къарамай, къолларыгъызны бошлап
къоймай, къармашып, мажарып кюрешесиз да, кеси
арбазларыгъызда да ишлерге жетишесиз, кесигиз да
хар керегигизни табып жашайсыз, сабийлени да, ачжаланнгач этмей, ёсдюресиз – сау болугъуз, биз ыразы
кибик, Аллах да ыразы болсун сизге!» – дер орунуна:
«Кимди арбазында ол артыкъ къойну тутхан? Кетеригиз! Кесигизден да къыралгъа файда жокъ, сабийлени
окъууларына да чырмау боласыз!» – деп къычырадыла.
Элледе мингле бла адамла иш табалмай айланнганларын
билмегенча. Эшиу бла асламында къыралны жумушуна
жарамазлыкъ къарт къатынла, ууакъ сабийли анала бла
сабийле кюрешгенлерин билмегенча. Кёп да тиширыуланы, къырал ишден къайтхандан сора да, эшиу этгенлерин билмегенча. Ёмюрде да сабийни тап юйрениуюне,
окъуууна да къолундан келгенча, ишлеген, чырмагъан
угъай, болушхан этгенин билмегенча. Къырал кеси да
сабийле асыры кёп ишлейдиле деп угъай, ишлерге сюймейдиле, мытырла, хомухла болуп ёседиле деп, дайым
да «жиляп» тургъанын билмегенча. Ахырысы бла уа,
ишди, жаланда ишди адамны адам этген да, аны къолайлы, тап, жашау тутуругъу, ёзеги да дегенден арталлыда
хапарлары болмагъанча.
Сейирди иш – къалай болады алай айтыргъа адамгъа:
«Ишлеме, иги жашаргъа кюрешме – ол къыралгъа хата
болады», – деп? Анга ийнаннган къыйын эсе да, бизни
республиканы оноучулары алай айтадыла да! Къырал
былай эт десе уа, угъай, этмейме деб’а бир кёр, хычыуун эсе! Алай, Аллахха шукур, хычыуун тюйюл эсе да,
221
къыйын эсе да, угъай, алай а жарамаз – биз а ишлемей, ашамай-жашамай тураллыкъ тюйюлбюз дегенле
бардыла. Ала ишлейдиле, аланы ишлеген затларын а
солургъа келгенле аладыла, юйлерине келгенден сора
уа, нёгерлерине махтанадыла – бу сейирлик ариу жаулукъну мен Кавказда юч тюменнге алгъанма, мында уа
саудюгерчиледен жети тюменнге окъуна кючден аласа
деп. Узакъ жерледе кеслерини эшген затлары багъа сатылгъанларын таулу тиширыула да биледиле, алай жолоучулукъгъа базыннганла кёп тюйюлдюле ансы – милицала бла «тарт-соз» болуп айланнган алай хычыуун
иш тюйюлдю. Аны себепли уа тиширыуланы асламысы
эшген затларын таулу эллеге жол салып тохтагъан саудюгерчилеге сатадыла, ашыкъмай, аланы келирлерин
сакълап. Къыралны узакъ жерлеринден келген саудюгерчилеге да, ол ишге базыннган кесибизни адамларыбызгъа да Малкъар бла Къарачай, керти окъуна да, Эльдорадо болуп къалгъан эди.
30
Бек сейир адамма мен, дёрденли таулу кишиге саналып тургъанлыкъгъа, тюзда ол туман тюбюнден
чыгъалмагъан Альбионну1 жашы кибик, кесими алай
жюрютеме – тейри, бу жол а мен хорларгъа керекме деп,
ол затха толу ийнанып, тутушургъа чыгъама да, артда
уа, хорлатырыкъма да хорлатырыкъма деп, андан сора
къалай боллугъуму сагъышын эте айланама. Алайды да,
партиядан, ишден да къыстасала, не этерикме, къайда
ишлерикме деп, мен эрттеден бери сагъыш этеме. Да не,
хайт деп, хар атламларын да тюз этип, къолгъа алсала,
уллу къыйналмай окъуна къыстаяллыкъ болурла мени
партиядан, ишден да. Алай ала, ашыгъып, ат башындан
этип къояргъа кюрешедиле да, болалмайдыла ансы. Ол
затланы унутмай, мен иги кесек замандан бери да юйде
сёзню алай бардырып кюрешеме – журналист ишни не
къадар сёгюп, эртте-кеч болса да бир башха ишге кёчмей
къаллыкъ тюйюлме дегенча.
Аммакагъа, эгечиме, башха жууукъларыма, сёз
ишни юсюнден барса, мен хар заманда да «жиляп» тохтаучу эдим – къуру хакъчыгъындан сора бир тюрлю
файдасы болмагъан, къагъытла бла кюрешгенден адамны кёзлеринден бошатып къоярыкъ бу ишден къайры
кетейим деп. Андан эсе котельныйде оператор болуп
1Альбион – Ингилизни атларындан бири.
222
ишлеген окъуна кёп да игиди деп – бир кюн ишлейсе, юч
кюн а – юйде. Ол бош кюнлеримде уа, башха жашлача,
мен да юйле къалап, сюртюп, бек иги ахча алыргъа боллукъма. Алайды да, бюгюн окъуна ишден кетип, кечеги
къалауургъа тохтасам окъуна да, юйюрню «эсли» къаууму – не Аммака, не Аминат, не башха жууукъларыбыз
артыкъ бек сейир этерик тюйюлдюле, ол угъай эсенг,
Аллахха шукур, жетген киши кибик, юйню къолайыны
юсюнден да къайгъыра башлагъанды деп, ыразы болуп
къаллыкъдыла.
Кишиу бла иш къыйыныракъ эди, алай биз да алай
халам-балам тюйюл ушайбыз да, айтханыбызгъа аны
ийнандыралмазча. Кишиге жукъ сездирмез эсегиз, былайда мен сизге бир зат айтырлыкъ эдим – мен литератураны сюйгенден сора да, кесим да бир затла жазаргъа
кюрешеме. Юч-тёрт хапарым радио бла берилген эди,
Темиржанов бизге келгинчинге дери, газетледе да бир
затла чыкъгъан эдиле. Бир-эки кере «Литературная Россия» деген газетге да ийип кёрген эдим, алай ала бир
жол мен жазгъан Толстойну бир хапарына ушайды да,
бераллыкъ тюйюлбюз деген эдиле. Аланы жаз тиллерин халкъда жюрюген тилге кёчюрсек, мен урлакачыкъ
эдим, Толстойну хапарчыгъын, тюрлендирген кибик
этип, кесим жазгъанма деп, алагъа жибергенме. Экинчи
кере уа, Толстой совет аскерде къуллукъ этген жашны
юсюнден жазгъан болмаз да, юйюнге, деп, аскерде къуллукъ этген жашны юсюнден хапарымы иеме. Бу хапарны «Старшина-сержант» деген журналгъа ийсегиз, иги
боллукъду деп, жууап келеди. Аллай журналны барлыгъын-жокълугъун мен билген да этмей эдим. Андан
сора литература бла кюреширге кёлюм да уллу бармай
эди, заман да хазна жокъ эди.
Узун хапарны къысхасы – мен да кюреше эдим бир
затла жазаргъа. Къысха хапарчыкъла жазаргъа артыкъда бек сюе эдим. Кишиу Хасанияда жашап башлагъандан сора уа, мени бу «гюняхымы» ол да билген эди.
Билмей а – ол иш бла манга кечгиде, халкъ жатхандан
сора кюреширге тюше эди да. Бек сейири уа неди десегиз – мени жазгъанларымы Кишиу да жаратханы эди.
Мен начас а ол затны хайырланмай къалай къояр эдим!
Алгъа мен алай бек да «жилямай» эдим, бош «сынсыгъан» эте эдим ансы, артдан ала уа, Темиржанов бла не
сен, не мен деп тутушмай болмазлыгъымы сезгенимден
сора уа, хорлансам, «атдан жыгъылмай» къутулургъа
онг боллукъ тюйюл эди да, «ачы къычырыкъ этип, сарнап
башладым» – мен, ким биледи, таулу Шолохов эсем а,
223
сора не этейим мен харип, бу хужу къаллыкъ журналист
ишни хар нени да малтап баргъан ауур чархыны тюбюнден чыгъалмай къалдым да деп.
Тейри, ол иш тюнене къалып, бирси кюн ингирде
болур эди дейме. Хайт деген таулу келинча – чикилясын
башына тап къысаргъа юйреналмай барады ансы, уллу
хатасы уа жокъду – Аммака да, Аминат да жатхынчы,
юй жумушла бла кюреше кетип, бизни жаныбызгъа, отоууна дейик, кечирек келген эди. Ол отоуда жукълап тургъан сабийлени жууургъанчыкъларын тюзете, бир кесек
мычыды да, сора тыншчыкъ мени жукълап тургъан сунуп, уятыргъа къоркъа болур эди, бизни отоугъа кирди.
Мени тёшекде угъай, стол артында кёрюп, келе-келип,
инбашымдан башын созуп, стол юсюнде къагъытлагъа
къарады.
– Не ишлейсе, Князь? – деп, шош сорду.
Мен анга эки-юч къысха хапарчыгъымы окъудум. Ол
аланы махтагъандан сора уа, бир уллуракъ хапарымы
бердим. Ол окъуй тургъунчу уа, тышына чыгъып, тютюн
ичип къайтдым. Кишиу хапарымы ахыр чапырагъын
окъуй тура эди. Окъуп бошап:
– Князь, да сен керти окъуна да жазыучуса да! Бек
иги хапарды! – деди ол. – Ийманынг хакъына, тюзюн
айт, бу иш керти да кесинг бла болгъан ишмиди? Сен
быллай бир сюйген ол къыз а ким болур эди?
– Кишиу! – дедим мен, аны «жахиллигине» бир бек
сейир этгенча, кесим а эслилигине, тюзюн сезип къойгъанына керти да сейир эте: Зайнаф хапаргъа асыры
«саулай» сугъулуп къалгъан кёре эдим! – Энди сангадамы ангылатып кюреширге керекди хапар дегенинг – ол
бош, жомакъ кибик, ётюрюк зат болгъанын?!
– Хо, хо, болсун алай. Нек жибермейсе да сен бу хапарны бир жары? Сёз ючюн, «Юность» журналгъа?
– Сора сюерик эдинг! «Юность» журналгъа къыралгъа атлары айтылгъан жазыучула окъуна кючден
сугъуладыла. Мен а кимме – бош, тюртюне-сюртюне
айланнганладан бири…
– Кесибизни – «Кабардино-Балкарская правда», «Советская молодёжь» газетлерибизге уа нек кёрмейсе ийип?
– Газет дегенинг – ол политика бла кюрешген бир затды. Биз, совет адамла, ма былай къууанчлы жашайбыз,
партия халкъны юсюнден ма былай къайгъырады, комсомол жаш тёлюню ма былай юйретеди – ангылаймыса?
Сени сюймеклик хапарларынг алагъа керек тюйюлдюле.
Ма былай, тогъуз-он дегенча, аллай бир хапар жазып,
китап басмагъа элтирге керекди.
224
– Сора нек этмейсе да алай?
– Журналист дегенинг – ол жазыу ишни къулу-къарауашыды, кюнню узуну ол харип аллай бир жазады,
окъуйду, ингир алагъа ол, бар кючю таркъайып, шыртшырт эте, алай келеди юйюне. Билемисе, французлу
алимле алай айтадыла – журналистни бла шахтёрну
иши бир кибик ауурду деп. Сен а дагъыда ол жазыкъны
ишден сора да стол артына олтуртуп, хайда – жаз деп,
желкесинден тутуп тохтаргъа умут этесе. Жарамайды
алай! Къалай ангыламайса сен аны?
– Да сора не этейик да, жаным-кёзюм? – Бу халда аны
манга жазыкъсыннганын эслеп, мен, кесими тыймай,
«сарнап» башладым.
– Ангылаймыса, литературада бола келген ишле бир
затны кёргюзтедиле – жазыучу болама деген адам, хар
затны да къоюп, къуру жазыу бла кюрешмесе, муратына
хазна жеталмайды. Алай мен граф Толстой тюйюлме
да – юйюрюм а, сабийлерим а не бла кечинсинле деп сагъыш этмеген, ырысхысы жетишген. Мен юйюрюмю, сабийлерими юслеринден да сагъыш этерге керекме. Алай
эсе уа – ишлемей болмайма. Иш а, бу журналист иш,
борбайларымы къыйып, арытып, ырахын этип, къолума
къалам алыргъа къоймайды. Мен башха ишге кёчерге
керекме, жазыу иш бла арталлыда байламлы болмагъан.
Ол заманда мен ишден бош заманымда бек сюйюп кюреширик эдим, жазып!
– Аллай бир термиле эсенг жазаргъа – кёч сора башха
ишге.
– Кёчерик эдим, алай сен, мен этген умутну айтсам,
унарыкъ тюйюлсе ансы.
– Ким биледи, унап окъуна къалсам да – айтчы, бир
кёрейик.
– Мен къыйналмай табарча жаланда эки иш барды –
не кече къалауур, неда котельныйде оператор болгъан.
Билемисе, министерстволада, уллу организациялада,
музейледе кече къалауурла бардыла, аланы ишлеген
жерлери жазыучу болама дегеннге аламатдыла – энчи
жылы отоуу, киши да жокъ, шош. Аламат, аны юсюне уа
дагъыда иш хакъы. Бир кезиуню ичинде эки да уллу иш
этиледи – юйге ахча да табама, жазыу иш бла да кюрешеме. Былайда журналист бола тургъанлай, кече къалауургъа уа къалай барады адам деген магъанасыз оюмну,
керексиз дёрденликни хорларгъа керекди. Андан сора
зат да угъай. Шёндю журналист дегенинг алай сыйлы иш
да тюйюлдю – кеслери да дуния бла бир: районлада, уллу
организациялада окъуна газетле чыгъадыла. Журалист-
225
ни бир тюрлю даражасы къалмагъанды. Ол угъай эсенг,
биз халкъны безитген окъуна этгенбиз. Жазгъаныбыз а
нени юсюнденди – нартюх бахчаланы, фермаланы, багушну бахчалагъа ташыгъанларыны юслеринден. Билемисе, бир-бирде иш неге жетеди – сен, дёрденчигинги
кёпдюрюп, журналистме деп, заводха келесе, анда уа,
заводну директору угъай эсенг, парткомну секретары
окъуна, сени уллу кюсемей, не мадар да этип, профком
таба ашырыргъа кюрешеди, неда социалист эришиуню
къурагъан адамгъа. Ангылаймыса, бизни – журналистлени – киши да сюймейди, бизге киши да хурмет этмейди, хар ким да бизден теркирек къутулур мадарны излеп
тебирейди.
Бир-бирде, айтдырмай къоймай эсенг, мен уялгъан
окъуна этеме журналистме дерге. Адамла кёзюбюзге
ачыкъ окъуна айтадыла – сиз бош затла бла, ётюрюкле
бла кюрешесиз ансы, халкъгъа керек бир затны юсюнден
керти хапар айтыргъа ётюгюз жетмейди деп. Бу ишде
бек осалы уа – ол керти да алайды! Къалай кёрюп болмайма мен журналист ишни – сен билсенг эди аны!
– Заводубузгъа къайт да къал, несине кесинги къыйнап айланаса да сора быллай бир?! – деди керти кёлю
бла да Кишиу.
– Завод – ол асыры уллу ишди, мен а жазаргъа сюеме, анга уа кечеги къалауурдан игиси жокъду. Радиода
алгъанымдан аз анда да аллыкъ тюйюлме, нек дегенде
бош заманымда мен бир-эки очерк жазсам окъуна – ол да
бола кетеди иги кесек. Къысхасы, ачдан ёллюк тюйюлбюз. Сен не дейсе ансы, Кишиу?
– Сен арталлыда ишлемей къойсанг окъуна, ачдан
ёллюк тюйюлбюз, Князь. Биз да ишлейбиз, Аммака
пенсия алады – ынгкъыр-тынгкъыр болса да, ол бизге
жетерикди. Аллах хакъына, керти айтама. Бош, къалай
эсе да бир тюрлю болады ансы – журналист кечеги къалауур болуп. Адамла не айтырла? Ишден къыстагъан
этгендиле ансы, кетерик тюйюл эди дерле.
– Сора не эди да – айтма къой сюйгенлерин! Мен бу
тели журналистикадан кетип, сюйген ишим бла кюреширге онг табайым ансы, къалгъаны бошду. Артда, ол
тели ишден заманында нек кетген болмаз эдим, къалай
зыраф ётдюрюп ийдим жашаууму деп, чогъож болуп айланмайым ансы. Бир ауукъ замандан сора, ол мен этген
умутла болмасала, заводха десенг да, журналистикагъа
десенг да, къайтхан алай къыйын иш боллукъ тюйюлдю.
Угъай, жазыучу болалмасам да, радиогъа уа энди къайтырыкъ тюйюлме. Журналистика дегенинг да – ол да,
15 Хучиналаны Мухаммет
226
уллу цехде ишлегенча, саулукъгъа хата салгъан ишди.
Керти айтама. Ол ишден мени къалай арыгъанымы билсенг эди сен!
– Радио болуб’а – ант анга жетгенди. Андан сора жер
башында ишлер жер болмагъанча. Керти айтама, аллай
бир сюймеген ишингде неге тураса? Кет да къал тамбла
окъуна, сюе эсенг! – деди керти да кёлю бла Кишиучюк.
Баям, мени «сарнау салып жилягъаным» кесини
ишин этген болур эди – ол манга керти да эриген эди.
Бек сейири уа неди десегиз – сюйген ишим бла – литература бла тынгылы кюрешип башламасам, жырда
айтылгъанлай, манга бу жашау неге керекди деп, анга
Кишиуню ийнандырама деп кюреше кетип, аны бла бирге ол затха кесим да ийнанып къалгъан болурма дейме. Хау, журналист ишден безгенме, радиодан кетмей
болмайма деп, мен бир мурат бла «жиляй» башлагъан
эдим алгъа – мени жыкъсала, «атдан атсала», радиодан
кетип, башха жерге кесим кетгенча болсун, юйдегиле ол
ишге уллу ачыу этмесинле деп. Алай энди уа, къарайма
да, сагъыш этип, – да не, бек тюз окъуна айта болурма
дейме деп тохтагъанма кесим да. Да не – ол мен айтхан
затла бары да кертидиле да: биз, журналистле, жашауну нартюх-багуш, мал-къош, цех-бригада деген баш
къатларындан тереннге баралмай, халкъны ахшы умутларын билалмай, жарсыуларына эс бурмай, хыбырдап
айланнганыбыз да, мени кесими бу ишден арыгъаным,
безгеним да. Бек осалы уа неди десегиз, мен алгъын алай
сунуучу эдим – бизни, журналистлени, болмачылыгъыбызгъа да къарамай, дагъыда радиону, телевиденияны,
газетлени да ишлери халкъгъа керекдиле, аласыз жашау татыусуз, мудах да болуп къалыр эди деп, энди уа
сезе башлагъанма – алгъын мен суннганча, халкъны
жашауунда биз кесибиз да, этген ишибиз да алай уллу
магъананы тутмайбыз. Башха тюрлю айтханда – бизни
республикада журналистика керекли даражада тюйюлдю.
Алайды да, мен къуру юйдегилерими, Кишиуню да
угъай эсенг, кесими окъуна ийнандыргъан эдим эрттекеч болса да радиодан кетерге кереклисине. Ол а аламат
эди! Энди мени тутушдан тыйгъан хазна зат жокъду. Мен
хорлансам окъуна, не эди да – не бек этселе да, ишден
къыстарла, ол а бош затды, мен кесим да хазырма кетерге. Жыгъылсам окъуна, не – аны ачыуундан эсе начасла
бла хайт деп сермешгенни хычыуунлугъу уллу ушайды
да! Къуру Темиржановну, мени къыстаргъа тап амал табалмай, къалай дыгалас этип айланнганына ышармыш
227
этип къарап тургъан кеси окъуна не багъасы барды! Сен
алай кюреше тур, эшек, манга уа башха тюйюлдю – кесинги да, ишинги да капегиме кёрмейме! Мен алай айтханлыкъгъа уа, алай уллу кёллю да болма, начас, – алыкъа
ким кимни хорларыкъ эсе да бир къарайыкъ!
Алда боллукъ ол деменгили сермешни суратлары,
кёз аллыма кёрюне, манга аллай бир таукеллик бере
эдиле – мен, кесими тыялмай, Кишиуню къучакълап,
тёгерек бурдум.
– Сабийлени уятаса! Акъылданмы шашханса,
Князь? – деп «къычырды» ол, шош.
– Угъай, Кишиу, мен акъылдан шашмагъанма,
акъыл менден шашханды ансы! Алайды да, энди мен
тау къуш кибик эркинме. Энди мен бир затдан да къоркъмайма – сен къатымдаса да, андан!
31
Жаз Башы батыр Къыш эмегенни хорлагъан эди да,
табийгъат саулай да – адамы, малы да, къыш сууугъуну азабындан къутулуп, къууана эдиле. Кёк да, таула
да, адамла да, шёндюге дери бир заманда болмагъанча,
ариу кёрюне эдиле. Кесини жылыуу бла бирге Сыйлы
Кюн, Аллах айтса, хар не да тап болур деген сезимни,
таукелликни жыллыкъ мардасын адамлагъа, баям, ма
бу кюнледе бере болур. Алайды, алай, ансы мен бюгюн
некме былай – хар нем да тапды, тамбла уа, Аллах айтса,
андан да аламат болур деп, кёлюм алай айтып тургъанча. Да не – борчларымдан къутулгъанма, намысыгъыз
тёппемде болсун, ол бала-чагъа кибикле да сау-саламат,
Кишиу да ангылай башлагъанды энди – адам ишлеген
этсин ансы, ол заводда ишлей эсе да, юйде ишлей эсе да,
башха болмагъанын да, аллынча, хо, этейим, эш дей
эсегиз деп угъай, кеси сюйюп окъуна эшеди. Не айтыу,
ол, энчи техника билими бар адам, заводда мастер болуп ишлерге керек эди, алай юйде жаулукъ, бёрк эшип
кюрешеди. Не этериксе, ол шёндю мастерни ишинден
эсе сыйлыракъ ишни – аналыкъ ишни тамамлай эсе.
Ананы ишинден сыйлы да, уллу да иш а бармыды жер
башында? Жокъду, боллукъ да тюйюлдю! Алгъа, Мурат
къуру кеси болгъан заманда къагъанакъ, Кишиу бир кесекден ишге чыгъарлыгъына не аз да ишекли тюйюл эди.
Алай, Мариям бу дуниягъа кёз ачып, мен да жашаргъа
сюеме деп тохтагъандан сора, ишге алай теркден чыгъалмазлыгъын ангылагъан эди. Лейла туугъандан сора уа,
15*
228
заводну сагъыннган окъуна этмей къойгъан эди – тогъуз-он жылдан алгъа энди, юйню, сабийлени къоюп,
заводда ишлерме деген умут болмачы эди да, андан. Ма
энди уа, Индира бла Хызыр да ёсгенден сора, бу заманда,
сабийле жете келген тынгысыз заманда да, кеси сейирлеринги алгъа салып, сабийлени уа артха тюртген кибик
этип, мен да адамла ичинде болургъа сюеме, эрикгенме
юйден деп, ишге чыкъгъан алай тюз иш болмазлыгъын,
кесини борчун тынгылы толтургъан ананы ишинден
уллу, сыйлы да иш болмагъанын толу ангылагъанды.
Ма ол кюн, Кишиу бу затны толу ангылагъан кюн, мени
къыралымы-юйюрюмю къууанчлы кюнюне санаргъа
боллукъду.
Ол кюнден башлап, биз, бош затлагъа, болмачы затлагъа эс бурмай, тынч-ырахат жашап башладыкъ. Кишиу алагъа кёз-къулакъ болгъанын къоймаса да, энди
Индира бла Хызыр да, Тизгинликни бла Тазалыкъны министрлери болуп, алыкъа школгъа жюрюмеген
ууакъ-тюеклени, къол къапларына жыйып, низамгъа
юйрете башлагъандыла, аны бла-бирге уа Сатыу-алыуну эмда Аш-азыкъны министрине да болуша эдиле. Не
десенг да, ала алыкъа хайт деген, жетген жаш бла къыз
тюйюл эдиле да, аны себепли уа бир-бирде, ангылаулары жетишмей, тапсыз этип да къоя эдиле, алай ол бош
эди – ала аз-аздан хар неге да юйрене, эсли бола бара
эдиле.
Сора, айтыгъыз, ийманыгъыз хакъына, неге керекдиле манга керексиз къайгъыла-сагъышла да, мудахлыкъ, таукелсизлик да? Итлик ишле этип айланнган,
кеслерин а халкъгъа шыйыхлача кёргюзтюрге кюрешген эшекле этсинле къайгъылы сагъышла, ала жашамасынла тынч-ырахат да. Хау, айтхан тынчды, жашауда уа
алай болмайды – кёпдюле, топпа-толудула ала, начасла,
бир иги иш этмегенлей, кеслери уа, бир къайгъылары
болмай, тынч-ырахат жашагъанла.
«Эшитемисе, къаллай тели адамса, сен быллай ариу
кюнде, керексиз затланы юслеринден сагъыш этип, кеси
кесинги кёлюнгю бузуп кюрешген? – деди Эсим. – Итле
сийсинле сени ол начасларынгы барысыны да юслерине! Билирге сюе эсенг, начасла къалыубаладан бери
да жашай келедиле, жашагъан да этерикдиле къыямат
кюннге дери – да сора не магъана барды жашауунгу ол
эшекле бла кюрешге бергенни? Минг жыл окъуна жашасанг да, сен алагъа этерик жокъду! Эшитемисе, сен угъай
эсенг, саулай адам улусу да хорлаяллыкъ тюйюлдю
аманлыкъны-итликни! Алайды да, иги жаш, бир кесек
229
сагъыш эт да, бу магъанасыз ишни къой да къой, унут.
Андан эсе жаша, ойна, кюл. Дагъыда бир зат эсингде болсун – сен аманлыкъ бла не бек кюрешсенг да, бир киши
бир заманда санга аны ючюн сау бол дерик тюйюлдю!
Эшитдинг да – бир киши бир заманда да угъай!»
Эсими айтханы тюз эди, мен аны ангылай эдим да,
ма аны ючюн бола эди жюрегим да такъыр. Хау, алайды – алыкъа дуния башында бир жерде да Игилик бла
Тюзлюк, Аманлыкъ бла Терсликни хорлап, хан-бий
болуп тохтаялмагъандыла. Баям, алай боллукъ да болмаз, сора неге керекдиле да была бары да – кюреш да,
ёлюу-ёлтюрюу да, ачыгъан, къан тёкген да, жилягъансарнагъан да? Неге? Не ючюн? Жаланда адамла ахшы
умутларындан тюнгюлмез ючюн, аланы, къайта-къайта
да, Аманлыкъ бла, Терслик бла къанлы сермешге кётюре
турур ючюн? Да биз Аманлыкъны, Терсликни да бир
заманда да хорлап чыгъаллыкъ тюйюл эсек – сора ол
кюреш неге керекди? Неге? Не ючюн?
Алайды да, аманлыкъ хар заманда да боллукъду жер
башында деп, ол затны толу ангылап тохтаргъа керек-ди.
Алай ишни алайлыгъын ангылагъанлай окъуна, тюнгюлюп, кёлсюзлюк этип, къолланы бошлап къояргъа жарамайды да. Дунияда аманлыкъдан, ётюрюкден, терсликден сора игилик, тюзлюк, огъурлулукъ деген затла да
бардыла да? Ала хар заманда да биргедиле, бир бирлери
бла тутушханлай келедиле. Аланы ол деменгили тутушлары, бир такъыйкъагъа да тохтамай, хар къайда да
барады: саулай дунияда да, бир къыралны, бир халкъны,
бир къауумну, бир юйюрню ичинде да! Ол угъай эсенг,
бир адамны ичинде да! Айтчы бир бери тюзюн – сен а
къуру кесингмисе, къуру биреумюсе? Эсинге бир тюшюрчю – азмы тартыннганса сен а кёп да кезиуледе
аманлыкъ этерге? Анса уа азмы уялгъанса, къызаргъанса, этген ишинг ючюн жерге кирлик болуп? Сора бир
заманда да сен не къоркъакълыкъ, не тели женгиллик,
не къылыкъсызлыкъ этмегенмисе? Билеме, биле – сен
батыр да болгъанса, иги ишле да этгенсе, тюзлюк ючюн
да кюрешесе. Мен кесимде болгъан тапсыз къылыкъланы хорларгъа кюрешеме дегенинге да ийнанама. Алай а
сен биреумюсе да, сен минг адам окъуна тюйюлмюсе? Ол
сени кесингде болгъан адам къадар а, къауум-къауум
болуп, бир бирлери бла кюрешмеймидиле да? Кёресе да
сен – къуру кесинги ичингде окъуна нечик уллу тутушсермеш барады, бир-бирле уа адамла бары да мёлекле
кибик болуп къаллыкъ заман келликди дейдиле! Аллай заман бир заманда да келлик тюйюлдю! Айтдырмай
230
къоймай эсенг, анда тюйюлдю да жашауну магъанасы
да. Жашауну магъанасы – ол Адамлыкъны, Игиликни,
Тюзлюкню, Огъурсузлукъ, Аманлыкъ, Терслик бла тохтаусуз кюрешлериндеди. Адамлыкъ, Игилик, Тюзлюк
не аз да къарыусуз бола башлагъан жерде Огъурсузлукъ,
Аманлыкъ, Терслик, онглу болуп, хорлай башлайдыла. Мени жаууму да жюрегинде, юйюнде, халкъында,
къыралында Огъурсузлукъ, Аманлыкъ, Терслик, онглу
болуп, Адамлыкъны, Игиликни, Тюзлюкню, ырбыннга
къысып, онгсуз этсинле. Ол заманда адам кеси огъурсуз
болады, халкъ, зулмулукъгъа тюшюп, аман кюнле сынап тебирейди, къыралда терс ишле тёре болуп къаладыла. Адамлыкъ, Игилик, Тюзлюк онглу бола баргъан
жерде уа насып, къууанч, той-оюн деген затла, дунияны
къудуретли эте, ёсюп, чагъып башлайдыла.
Алай эсе уа, хар адам да тохтаусуз кюреширге керекди, кеси жюрегинде, кеси юйюрюнде, кеси ишлеген жерде, кеси халкъыны, кеси къыралыны да ичинде, Адамлыкъ, Игилик, Тюзлюк не къадар онглу болур ючюн.
Ол алай бла саулай дунияда окъуна жашау къууанчлы,
жарыкъ да болур ючюн кюрешеди.
Ангыладынгмы алайчыгъын, Магомет? Игиди сора.
Бир жерде уа сени Эсинг, тюзюн айтханда уа, сени кесингде болгъан ол минг адамдан бири, тюз окъуна айта
болур дейме: быллай ариу кюн, хар не къайгъынгы да
унутуп, саулай юйюрюнг бла бирге, Долинскге чыгъып,
ариу хауада солусагъыз хатасы болмаз эди. Не дейсе
ансы?»
Ма энди манга хар не да баям болду – бу ауаз мени
кесимден, Эсимден, Акъылымдан да бийикден – Сыйлы кёкден келе эди да, баям, Дуния Тюзлюгюню ауазы
окъуна болур эди. Аны себепли уа тюзда ол айтханлай
этдим – хар нени да къоюп, Долинскге, паркга, атландым. «Халкъ» бла бирге – Кишиу бла да, сабийлени барысы бла да. Мен атланнганлыкъгъа, «халкъ» алай терк
къармашмай эди – хар ким да ариу кийинирге, кесин
сымарларгъа кюрешип.
Мени:
– Аланла, не хыликкяды бу? Биз хан юйюне тойгъа
бармай ушайбыз да, бош, паркга чыгъабыз – болугъуз
терк! – деп кюрешгениме киши къулакъ салмай эди.
Ахырында Аммака окъуна тёзмеди – ол кюзгю аллында сымарлана тургъан Индираны желкесине жетдирген кибик этип:
– Да сиз сымарланып бошагъынчы уа, кюн да тюшер – барыгъыз, бара эсегиз! – деди.
231
– Аммака – хулиганка! – деп, хахай этди Индира,
чачылгъан чачын жангыдан жыя.
Аллахха шукур, барыбыз да, сау-саламат, Долинскге
жетип, автобусдан тюшдюк. Ариу хауа бла солуп башларны аллында, бирер шишлик ашап, лимонад да ичип,
кюч-къарыу алдыкъ да, паркга андан сора атландыкъ.
Паркда халкъ кёп эди. Ууакъ-тюек къауум, тёгерекни
хахайгъа алдырып, аллыбызда, жан-жаныбызда да чабып айлана эди. Индира бла Хызыр окъуна да, тёзалмай,
алагъа къошулуп.
– Ол тюелеге къара сен – Мурат бла Лейлягъа тенг
болуп.
– Не суна эдинг да сен а – ала да сабийледиле, созулгъан этгенликге. Бир-эки жылдан болурла эслирек.
Къалай терк кетип барады заман, Князь?
– Заман да кетип барады, аны бла бирге уа биз да кетип барабыз дейме? Къоркъма сен, Кишиу, биз алыкъа
бир кесек хыбырдарбыз. Бир жыйырма жылны уа тёзерге керекди.
– Тоба, тоба! Къуру жыйырмачыгъ’а нек?
– Да мен къуру жыйырма демей ушайма да – андан аз
болмасын дейме, болалсагъ’а – ким угъай дейди! Алай
ол жыйырма жылны уа аякъ тирерге керекди, кетмез
ючюн – ол заманны ичинде была бары да, Аллах айтса,
аякъ юслерине турурла. Ол заманда уа, кетсек да, къарачы сен ол аманланы, бу къыйын дунияда сабийлени
тёгюп, къачып кетгенлерин деп, айып этмезле.
– Тоба, тоба! Не тукъумла сёлешесе сен, Князь?!
Мен кесибизни энди жашай башлагъан сунама, сен а не
тукъумла жаншайса? Ай, ай, ай болсун санга!
– Да неле жаншайма да мен? Бош, жыйырма жылдан
алгъа биз къачып кетерге эркин тюйюлбюз дейме. Ким
биледи, ма шёндючюкде ол мен айтханны Уллу Аллах,
эшитип, эсге алса уа.
– Тоба, тоба! Сен, тохтамай, бу къуруда «жыйырма»
деп нек тураса? Жыйырма жылдан Азраил, келип, желкенгден тутуп: «Кесинг айтхан эдинг да, жыйырма жыл
деп, кел энди, тыпырдама!» – деп, сюйреп башласа, не
дериксе? Бир тилегенден ары, бир жюз жылчыкъ тилесенг, не боллукъду? Адам дегенинг эки жюз жыл чакълы
бир окъуна жашаргъа боллукъду дейдиле да алимле.
Аны жарымын окъуна тиле, бирда болмагъандан ары,
ансы сен а «жыйырма жыл», «жыйырма жыл» дейсе да
тураса.
– Да жюз жылны уа мен башымамы урлукъма?! – дедим «керти кёлюм бла». – Ыхы, энди ол къалгъан эди – хар
232
ётген-сётген, таягъы бла мен харипни жолдан бир жанына
тюртюп ата: «Бу да не айлана болур мында, аякъ тюбюбюзге тюше, жаннетге барып, анда, кесини санаторийни
аллында, шаудан къатында къыртышда тёнгереп турмай?» – дей.
Биз ала таба тебирегенлей, Мурат да, къалгъан ууакътюек да:
– Кирпи! Кирпи! Кирпи! – деп къычырды, аллыбызгъа чыгъып.
Чёгюп тургъан Индира бла Хызырны алларында,
керти окъуна, бир уллу, акъсыл ийнелери бла да кирпи
тура эди. Халкъны хахайы бир кесекчикге шошайса,
ол ийнеле тюбюнден къара бурунчугъун чыгъара эди
да, ол заманда уа ууакъ-тюекле, асыры къууаннгандан,
ёрге-ёрге секире, къычырыкъ-хахай эте эдиле. Сора ала,
кирпини сыларгъа кюреше, бармакъчыкъларын ачыта
эдиле да, биягъы, кюлген да эте, тёгерекни хахайгъа
алдыра эдиле.
– Папа, юйге алайыкъ да? – деп, Мурат да, Мариям
да, Лейла да, жалынып, манга къарай эдиле.
– Келин, алайыкъ да? – деп, Индира да, тюзда Лейла
кибик, жалынып, Кишиуню кёзюне къарай эди.
– Тохтагъыз бир кесек, – дедим мен. – Мен бир затла
айтайым да, андан сора уа алайыкъ десегиз – алырбыз.
– Айт, папа, хайда айт! – деп ашыкъдыла жашау дегенингден зат ангыламагъан ууакъ-тюекле, Индира бла
Хызыр а ауазымдан окъуна сезип ишни болмазлыгъын,
тынгылап турадыла.
Биз бу уллу кирпини, кирпи балачыкъланы аталарын, юйге алып кетсек, аны балачыкълары ачдан къыйналыргъа, ёлюрге окъуна боллукъдула. Болсунму алай,
къыйналсынламы кирпи балачыкъла ачдан?
– Угъай! Угъай! Угъай!
– Алай эсе, бизге бу кирпини юйге элтирге жарамайды. Ол сабийлерине азыкъ ташыргъа керекди.
– Бу папа кирпиди! – деп, Мурат аны биягъы сыларгъа умут этди, алай кирпи, фырт деп, бурунун жыйып,
ийнелерин чюелтип тохтады. Мурат, ахы кетип, къолун
артха тартды, халкъ кюлдю.
– Келигиз, бир жанына кетейик, ансы ол бизден
къоркъгъан этеди. Юйюне барсын, – дедим мен.
Барыбыз да, кирпини кесин къоюп, алайдан бир жанлыракъ турдукъ. Бир кесекден ол, къара бурунчугъун
чыгъарып, тёгерекни ийисгей кетди да, сора, алай бек
да ашыкъмай, былтырдан къалгъан чапыракъланы шыбырдата, парк ичине ташайып кетди…
233
Биз юйге ингирде къайтхан эдик, арыгъан да этип,
ачдан да къата, алай а хар неге да ыразы болуп. Ол ингирде бир жангы юйюр закон алдыкъ – кюнню халы эркин
этсе, хар ыйых кюн сайын не агъачха, не паркга бара
турургъа деп. Айхайда, барыргъа сюйгенле. Таматаладан бирини башчылыгъы бла. Мен ангылай эдим – ол
«таматаладан бири», баям, хар заманда да мен кесим
боллукъ болурма, нек дегенде не Кишиу, не Аминат, не
Аммака быллай «магъанасыз» ишге кюнлерин не хазна къоратыргъа унарла. Да не этериксе, закон бар эсе,
кесинг да премьер-министр эсенг – сора, къынкъ этмей,
закон айтханны толтур!
32
Не этсин адам бу Элмырзагъа – билмей къалдым,
ахырысы. Биягъы хар не да былтырча болду – солургъа
кете туруп, март айда барлыкъ бериулени, хазна къалмай, барын да хазыр этип кетген эдим, бир-экиси бар
эдиле да хазырланмай тургъанла, аланы этерикле да белгили эдиле, ма энди уа мен, солуп, ишге чыкъгъанымда,
келир ыйыкъда барлыкъ бериуле окъуна хазыр тюйюлдюле. Бюгюн баш кюндю, байрым кюн а «Халкъ контроль
ишлейди» деген бериу барыргъа керекди, ол а жокъ!
Келир ыйыкъдан башлап да – зат да жокъ. «Хожа» да
бир ыйыкъдан барыргъа керекди.
– Бирда болмагъандан ары, «Хожаны» айны аягъына салсагъыз эди уа, хазырламазыгъызны да биле эди
эсегиз – ол алай бош зат тюйюлдю да, терк окъуна этип
къоярча? Андан сора да дуния бла бир къыстау иш барды – къалай жетишаллыкъма мен? – деп сордум, ачыуланып, Элмырзагъа.
– Да манга уа нек сораса? Омаргъа сор – ол ушайды
да сени редакциянгы ишин этген.
Къойчуланы Омар эл мюлк бериулени редактору эди
бизде, аны кесини иши да алай тынч тюйюлдю.
– Нек Омар а? Мен кете туруп, иш корреспондентге
буюруллукъду деп келишген эдик да?
– Темиржанов эркин этмей тохтагъанды корреспондентлени редакторланы орунларына сала турургъа.
Айып этме алай айтханыма – мен Мисиров тюйюлме,
таматала бла уллу даулашыргъа сюймеучюме, айтханларын этип барама ансы.
– Редакцияда ким ишлеген эсе да – андан манга жетген жокъду, алай, Темиржанов сурагъанча, бериуле эки
234
ыйыкъ алгъа хазыр болуп нек турмайдыла? Сен таматала бла даулашыргъа сюймей эсенг, ала айтханны этип
бара эсенг? А?
– Сен къачан къоярыкъса мени бла былай сёлешгенинги? Чыкъдынгмы ишге – бар, ишле! Башхаланы
да ишлеме къой! Былайда керексиз даулашып турма
да.
– Мен жетишаллыкъ тюйюлме – сен кесинг да бек
иги билесе аны. Бир ыйыкъны ичинде сегиз бериуню
къалай хазырлайым мен?
– Сегиз а нек? – деп, кесин зат ангыламагъанчыкъ
этип, сорду Элмырза.
– Бу ыйыкъда барлыкъ бири жокъду. Келир ыйыкъны юч бериую да, «Хожа» да программагъа тюшюпдюле, келир программагъа къошуллукъ юч бериуню да
хазырларгъа керекди. Битеу да сегиз болдуму? «Хожа»
уа – эки жыйырма минут барлыкъ радиожурнал!
– Келир программагъа къошуллукъ бериулени къоя
турсакъ да, боллукъду. «Хожа» бла эки бериуню уа хазырлаялырса – сен энди ишлей башлагъан къарыусуз
журналист тюйюл ушайса да.
– Келир программагъа къошулургъа керек бериулени
уа нек къоя турургъа керекди? Бериулени заманында
хазырламагъанса деп, Темиржанов манга тырман этип
башласа, сен мени жанлы болупму сюелликсе?
– «Дуния озгъан ыйыкъда» деген бериуню да сен сора
бериугеми санайса? Андан сора да биз, журналистле,
бошунакъгъамы саналабыз партияны ал тизгинде баргъан жигитлерине – керек эсе, ингирде, кече да ишлерге
боллукъду. Алайды да? Темиржановха уа айтырбыз, иш
былай-былайды деп, ангылар. Кел, Магомет, кесинги
къанынгы да бузма, бизни да ишлеме къой, сора хар не
да тап болур. Иги тенгингча айтама алай мен санга. Мен
билеме да – хайт деп, къолгъа алсанг, барын да бек тап
эталлыкъса.
– Не да болсун, билип къой – келир планёркада программагъа къошуллукъ бериулени мен хазыр эталлыкъ
тюйюлме! – дегенден сора не айтырыкъ эдим да мен.
– Ахшы. Бу ыйыкъда бла келир ыйыкъда барлыкъ
бериуле бла кюреш, – деди да Элмырза, аны бла чыгъып
кетдим.
Чыкъгъанлай окъуна, жюрегим тынгысыз болгъан
эди – тейри, керек тюйюл эди Элмырзагъа ышаныргъа,
Темиржанов бериулени заманларында хазырламагъаным ючюн, манга тырман этип башласа, ол не хазна сюелир
мени къоруулай. Телини эшигин махтау жабар деген-
235
лей а болгъан болурмамы. Элмырза «Хайт деп, къолгъа алсанг, барын да бек тап эталлыкъса» дегенлей, мен
тели «жумушадым» да, эшигими жапдым да къойдум,
хо дегенча болуп. Неге керек эди манга башхала этмей
кетген ишни боюнума алыргъа. Тюзюн айтханда уа – Элмырзаны, баш редактор къадарында, иги ишлемегенини
хатасын?
Я Уллу Аллах, нечик телисе сен, Мисиров эсенг, ким
эсенг да!
Да не этериксе энди – тели эсем, акъыллы эсем да,
ишлерге уа керекди. Мени Элмырза бла къыгъышханымы уа, къыйын ишни башлардан алгъа, ташчы ичиучю
гоппан айраннга санайыкъ. Айранны ичдим, энди уа
хуна къаларгъа керекди.
Элмырза, къынкъ этмей, манга эки кюннге машинаны берди – геуюрге кюн бла бараз кюннге. Ол эки кюнню
ичинде мен Черек, Чегем районлада болдум, Нальчик
шахарда да эки-юч жерге бардым. Алай бла, «Хожагъа»
да хапарла тапдым, «Коммунистлени жаз башы къайгъырыулары» деген бериуге да, байрым кюн барлыкъ
«Халкъ контроль ишлейди» деген бериуге да хапарла
да жыйдым, керек адамланы да сёлешдирдим.
Баш кюн, «Хожаны» да бошагъаным ючюн, кеси
кесиме уллу ыразы болуп, ишге атландым. Летучка
барады. Хар замандача, бир кесек доп-доп этдик. Темиржанов музыка бериулени хазырлагъан редакторгъа
тырман этди – эрттенликде, халкъ ишге тебирей тургъан
заманда, адамланы кёллерин кётюрюрча, женгил музыка, тап жырчыкъла берир орунуна, сиз а къуруда таусула билмеген эрттегили халкъ жырланы бла тартыуланы
берип турасыз деп. Заманкулов игида кесек заманны
орус тилде эл мюлк бериулени редактору Чартоковну
махтап турду – элледе къыстау баргъан жаз башы ишлени юслеринден, эринмей, барып, тюзюнлей сабанлада
ишлей тургъан адамланы жигитликлерини юслеринден
да тынгылы бериу этгени ючюн. Алай бла, аламат журналист болду да къалды. Барыбыз да билебиз – Чартоков
Темиржановну элинден болмаса эди, аны сабан къыйырында магъанасыз ушагъы да дуния сейирлик бериуге
саналлыкъ тюйюл эди. Да не этериксе, жашау алай болса – бийге ариу кёрюнюрге сюе эсенг, итине сюек ат деп
бошму айтылады…
Планёрка башланды.
– Келир программагъа ма бу бериулени къошайыкъ
деп, баш редакторла хазыр бериулени салсынла деп тилеген эдим мен – нек этилмегенди алай? – деп, Темиржа-
236
нов кёзлери бла тёгерекни къармап башлады, ол, баям,
батыршачыкъла болуп, аны бу тилегин унутуп къойгъан
баш редакторланы излей болур эдиле.
Баш редакторла – Рая, башын ёхтем ёрге этип, Кароков, тюйюшюрге баргъанча, гуппур болуп, Элмырза уа,
иш кёллю дыгалас эте, элтип, хазыр бериулени столгъа
салдыла.
Баш кюн. Ол кюн мени редакциям бла «Дуния озгъан
ыйыкъда» деген бериу барлыкъды да, ол артда хазырланырыкъды. Мени башха эки бериуюм бараз кюн бла
байрым кюн боллукъдула. Бараз кюннге жетдик.
– Малкъар тилде, – деп окъуйду Заманкулов, – жангы хапарла. Жаш тёлю ючюн «Жашла къуллукъ этедиле», – сора Темиржанов таба къарайды – тапдынгмы деп.
Ол, табып, бериуню бир жанына салады. Заманкулов
андан ары окъуйду: – «Ленин дегениг – ол сау тенгизди».
Владимир Ильич Ленин туугъанлы 110-жыллыгъына
аталгъан литература-музыка бериу.
Темиржанов аны да, табып, бир жанына салды.
– «Жыйылыудан сора» деген бериу, – деп, Заманкулов биягъы окъуйду. – Партия жыйылыулада этилген
оноуланы толтуруу жаны бла Нальчикде станокла ишлеген заводну парткомуну сынауундан.
Темиржанов излей-излей кетди да, тапмады.
– Къайдады ол бериу? – деп, ол къарамын Элмырзагъа тиреп тохтады.
– Редактор солууда эди да… – деп башлады Элмырза,
тюйюллюгюн билген сабий атасыны аллында сёлешген
кибик, къоркъа-къоркъа, алай Темиржанов, хыны сёлешип, аны ауузун къысды.
– Бу бериуню программадан кетеригиз да, аны орунуна уа музыка беригиз, – деди ол. – Бу ишде терслиги
болгъан адамны уа жууапха тартыргъа. – Сора, Заманкуловха бурулуп: – Окъугъуз андан ары, – деп буюрду.
Бара барабыз. Байрым кюннге жетдик.
– «Депутат фермада» деген бериу Басхан районну
«Эльбрусский» совхозундан, – деп, Заманкулов биягъы
Темиржанов таба къарап, сакълап турады. Ол а биягъы
излейди, тапмайды.
– Бу бериу да хазыр тюйюлдю, – дегенден сора Элмырза зат айтыргъа жетишалмады – Темиржанов, таякъ
бла ургъанча:
– Кетерирге! Музыка берирге! – деди. Сора Элмырзагъа къарады да:
– Къайсы редакция бла барады, ким хазырларгъа
керек эди?
237
Элмырза ёрге туруп:
– Пропаганда редакция бла. Мисиров хазырларгъа
керек эди, алай… – деп башлады.
Алай Темиржанов:
– Олтуругъуз, – деп, суху сёлешип, аны тохтатды.
– Не болгъанды, жолдаш Мисиров? Сизни редакциягъыз бла барлыкъ бериулени бири да нек хазыр тюйюлдюле? Къалай эди ол бири уа? – деп, ол Заманкуловну аллында программагъа къарады. – «Жыйылыудан
сора» – ол да сизни редакциягъызныкъыды да?
– Хау.
– Сора не болгъанды да?
– Мен солууда эдим.
– Къачан чыкъгъансыз ишге?
– Озгъан баш кюн.
– Сора сиз сау ыйыкъны ишдесиз, бериуле уа хазыр
тюйюлдюле. Олтуругъуз.
Мен олтурдум.
– Ангылатыргъа боллукъмуду? – деп сордум.
– Бизге сизни ангылатыуларыгъыз керек тюйюлдюле – сизни ангылатыуларыгъызны биз программагъа
къошаллыкъ тюйюлбюз, бизге бериуле керекдиле. Олтуругъуз!
– Нек къоймайсыз сиз манга сёз айтыргъа? – деп, мен
да хыны сёлешдим, да не – къаллай бир тёзюп турургъа
боллукъду бу зулмулукъгъа?
– Бизге сёзле керек тюйюлдюле, бериуле керекдиле
да – андан! Сиз а, баям, ишлерге сюймейсиз. Бирда болмай эсе, бизге чырмау болмагъыз – олтуругъуз! – Сора,
Заманкуловха бурулуп: – Окъугъуз андан ары, – деди.
Заманкулов кёзлюкле башы бла манга къарады да,
къолу бла да белги бере:
– Олтур, Магомет, олтур! – деп тиледи.
Не этерик эдим – олтурдум.
Планёркадан сора мен не Элмырзагъа, не Заманкуловха бара айланмадым – алайсыз да ишим кёп эди. Кюнню
узуну студияда «Хожа» бла кюреше кетип, тюшде азыкъ
ашаргъа да баралмай, сагъат бешге, арып, ачдан къата,
кеси кабинетиме кётюрюлюп бара, бош алай билдириуле
тагъылыучу къангагъа кёз жетдирсем, анда бир жангы
къагъытны эслейме. Окъуйма: «Малкъар тилде пропаганда бериулени тамата редактору жол. Мисиров М. И.
керек заманнга – план салыныр кюннге – «Жыйылыуладан сора», «Депутат фермада» деген бериулени хазыр
этмегенини хатасындан, ол бериуле программадан кетерилгендиле.
238
Буйрукъ этеме: урунуу низамны дайым да бузуп тургъаны ючюн, «Жыйылыуладан сора», «Депутат фермада» деген бериулени керек заманнга хазырламагъаны
ючюн, тамата редактор Мисировха къаты тырман этерге
эмда ол мындан ары да кесини борчларын толтуруугъа
тийишли кёзден къарамаса, бютюнда къаты жууапха
тартыллыгъын эсине салыргъа.
КъМАССР-ни Къыралтелеридиосуну председатели
В. Темиржанов».
Ма-а, киши десенг – алай болургъа керекди ансы!
Аперим, Темиржанов! Алай керек эди санга уа, тели! Не
деп унута эдинг да аман адамгъа ахшылыкъ этген – ол
итге чабыр этген болгъанын? Эшегим кибик, кече-кюн
да ишлеп кюрешмей, ишге чыкъгъанлай окъуна: «Программада болгъан бериуле бла мени ишим жокъду – ала
эртте хазыр болургъа керекдиле, мен энди программагъа
къошуллукъ бериулени этерикме», – деп, къаты айтып
тохтасам эди, хар не да тап боллукъ эди. Бир киши манга
дау эталлыкъ тюйюл эди.
Къой, къой – ала бары да бошдула. Тап окъуна болгъанды! Бош сунаса сен, «Темир Жан», иги жетдирсенг – ким да жыгъылыр деп. Керти да, эр кишини урсанг, ол жыгъылгъан угъай эсенг, бютюн къаты тирерикди
аягъын жерге. Андан сора уа ким кимни хорларыгъын
заман кёргюзтюр!..
33
«Хожа» баргъан ыйыкъда хар заманда да алай этиучюбюз да, бу жол да бараз кюн радиону таулу журналистлери, жыйылып, анга тынгыладыкъ. Заманкуловну
айтханын эте, журналдан Черек районну эл мюлк управлениясыны таматасы Къочхаровну бла республиканы
«Къурулуш керекле» биригиуюню таматасы Ющенкону
атлары сагъынылгъан, сора Шалушканы кирпичлерини
юслеринден илму-практика конференция этерге керекди
деген жерлени кетердим. Къысхасы, «Хожа» кишини
жанына тиймезча этдим.
– Бизни совет газетле, телевидение, радио да адамланы
хыликкя этерге, аланы намысларын сындырыргъа, уллу
къуллукъчуланы, масхара этип, даражаларын тюшюрюрге керек тюйюлдюле. Ангыладынг да, Магомет? – деди
Заманкулов, инбашымдан къагъып. Ол аны – къайгъырмаз, сен алыкъа жашса, аны себепли уа кёп да затланы
ангыламайса дегенлиги эди.
239
Кабинетиме къайтып келип, мен быллай къагъыт
жаздым:
«Къабарты-Малкъар АССР-ни Къырал телерадиосуну
председателини орунбасары жол. З. Т. Заманкуловха.
Радиону малкъар тилде прапаганда бериулерини тамата редактору М. И. Мисировдан.
Радиону бек жууаплы бёлюмлеринден бири – пропаганда редакцияны ишин да тынгылы этип, аны бла бирге
уа тийишли даражада «Хожа» деген масхара радиожурналны да хазырлагъан – ол бир адамны къолундан келмезлик ишди. Аны себепли уа тилейме Сизден – «Хожа»
деген масхара радиожурналны хазырлай турургъа башха журналистге буюругъузну.
Магомет Мисиров».
Элтеме да, къагъытны Заманкуловха береме. Сёз да
айтмай окъуйду.
– Тейри, Магомет, бу этгенинг а санга ушамайды, –
деди ол, кёзлюклерин столгъа салып, жеринден да туруп. – Жамаууат-политика бериулени тамата редактору, коммунист, сынаулу журналист – сен хазырларыкъ
тюйюл эсенг журналны, сора ким этсин да бу жууаплы
ишни, айт? Айт, керти кёлюнг бла, кимге ышаныргъа
боллукъду бу ишни?
– Бизни баш редакцияда журналистледен къайсы
бири да кесини борчларын толтуруугъа менден эсе къайда жууаплы да къарайды, низамлы да низамлыды, ишни
да иги этеди – къайсына сюйсегиз да ышаныргъа боллукъсуз.
– Ол алай болса эди, киши да санга пропаганда редакцияны ышанырыкъ тюйюл эди, – деди кёлю бла
Заманкулов. – Алайды да, къагъытынгы ал да, бар да
ишинги эт.
Угъай, аппаны жаны, – бу жол а мени «къалач» бла
не хазна алдаялырсыз:
– Сау болугъуз, Зейтун Тамукович, ариу сёзле айтханыгъыз ючюн, алай мен, керти окъуна да, бу эки ишни
бирден тынгылы эталлыкъ тюйюлме. Кесигиз къарагъыз – ол эки адамны ишиди: хар редактор экишер бериу
хазырлайдыла, мен а юч бериу, сора радиожурнал да.
Радиожурнал тёрт бериу чакълы болады, кеси да алай
бош бериуледен угъай. Мен не кеси ишими, не журналны
хышты-мышты этерге сюймейме, кереклисича этерге уа
жетишалмайма. Алайды да, мени тилегиме къарагъыз
да, оноу этигиз.
– Ай, былайда не эсе да бир зат а барды! – деди Заманкулов. – Мен бек иги билеме да – сен аны, аны да
240
бек тынгылы эталлыкъса. Бош, сени нек эсе да бюгюн
кёлюнг бузулуп болур. Андан эсе бар да, ашыкъмай сагъыш эт, башха кюн сёлеширбиз.
Сейир тюйюлмюдю – Заманкуловну «сен аны да,
аны да бек тынгылы эталлыкъса» дегени Элмырзаны
«сюйсенг, сен хар бирин да эталлыкъса» дегенине нечик
ушайды.
– Ким биледи, ол тырман этилгени сени жанынга иш
тийген болур, алаймыды? – деди дагъыда Заманкулов. – Анга
уллу эс бурма – къайда кёргенсе сен хайт деп ишлеген
адамгъа тырман этилмей? Аллай бош затха эс бурургъа
керек тюйюлдю. Мен да, Элмырза да билебиз – анда сени
алай уллу терслигинг болмагъанын. Алай не этериксе
ансы – ол министрди – аны бла даулашып биз табарыкъ
да жокъду, алай этерге эркинлигибиз да жокъду. Кертисин айтханда, ол иш сени жууапха тартхандан эсе бек,
къалгъанланы низамгъа салыр ючюн этилгенди… Ангылаймыса?
– Зейтун Тамукович, ол хапарны эшитгенмисиз –
жаш къачыргъан къызын низамлыкъгъа къалай юйретгенин?
– Тейри, эшитмегенме, айтчы! – деди, тирилип, Заманкулов, иш «хапарлагъа» жетген эсе уа, къыйын
тюйюлсе деп, баям, алай умут этип.
– Хайт деген бир жигит жаш, къуру кесинлей, сюйген
къызын къачырып, ат боюнуна миндирип, къарангы
кече къыйын тау жолла бла, агъач ичи бла элине-юйюне
келе болгъанды. Ауур жюкню кётюрген ат а къарангы
кече тар жолчукъда къайры барлыкъ эди бирда абынмай – абынады. Барадыла, барадыла – ат биягъы абынады. Айтады ол заманда жаш: «Сен аман кичиу эшек,
ма бир кёр энди абынып – тейри, ёлтюрмей къоймам», –
деп. Ол алай айтханлыкъгъа, не тюшюп, атны жюгюн
женгил этмесе, не кечени кюннге айландырып, жолну
жарытмаса, кёпмю барлыкъ эди ат – дагъыда абынады. Ол заманда жаш, тохтап, атдан тюшеди, къызны
да алады ат боюнундан да, сора: «Мени айтханымы
этмей бир кёрчю энтта да!» – деп, керохун чыгъарып,
уруп, алайда атын ёлтюрюп къояды! Ол къыз а, жюрюген хапаргъа кёре, ёхтем да, гынттылы да къыз эди.
Алай, жашны юйюне баргъандан сора, ауузундан бир
артыкъ сёз чыгъармай, хар неге да къолу жарашхан,
саулай эл да сюйген келин болуп, кёп да жылны бирге
жашап тургъандыла, эрини айтханындан бир заманда
да чыкъмагъанды. Ма алай бла тапханды насыбын ол
жаш деген хапар барды.
241
– Бек аламат хапарды! Алай аны шёндю не хыйсап
бла айтханынгы ангыламадым ансы.
– Хыйсабы уа олду, Зейтун Тамукович – ол ат, харип,
биреуню орунуна экеуленни да кётюрюп, къарангы кече
тар тау жолла бла бармаса эди, баям, абынмаз эди, абынмаса уа, сау къалыр эди. Алайды да, мен не Темиржановха, не бир башхагъа аллай тели ат боллукъ тюйюлме! Ол
умутну киши да этмесин! – дедим мен кесгин. «Киши да
умут этмесин» дегеним бла Темиржановха аны кесин да,
Элмырзаны да къошханымы арсарсыз билдире.
– Сора олмуду айтырыгъынг? – деди, олсагъат окъуна тюрленип, Заманкулов.
Агъаргъан эринлерин къаты къысханындан окъуна,
ачыкъ кёрюнюп тура эди аны къаны бузулгъаны. Алай ол
иш мени не аз да къоркъутмай эди – мен билеме: ол бир
заманда да, къоркъмай, бир магъаналы затха базыналлыкъ
тюйюлдю, манга да зат эталлыкъ тюйюлдю. Этиб’а не
этерикди, мен тюппе-тюз эсем? Керти айтама – къыйынды бир адамгъа сау редакцияны ишин да этген, андан
тышында да ол кеси ишингден ауур окъуна дагъыда бир
ишни тындыргъан. Киши да эркин тюйюлдю бир адамны
аркъасына эки машокну атаргъа. Алай не бек ауур да
болсун, оллахий деп айтайым, мен ол эки ишни да эталлыкъ эдим, алай бек да къыйналмай, къанымы бузмай,
тап ишлеме къойсала эди! Къоймайдыла да! Сора къайры
барсын кёлюнг экеуленни жюгюн кётюрюрге, жан-жанынгдан «жигитле», керохлары бла сюелип, тюзда абыннганынглай, уруп иериклерин биле да тургъанлай?
Угъай, тейри, не бек да ачыулансынла мени «жигитлерим» – таматаларым, алай мен а ауур жюкню юсюме
салдырмам – андан эсе, чюеллеп, къачып кетсем а!
– Мен а сен алай этерсе деп сунмай эдим, – деди Заманкулов, кесин тыйып, ачыуланнганы бир кесек селейгинчи сакълап. – Эсингде эсе, тилманч болуп да, корреспондент болуп да, сен алай кёп турмагъан эдинг, биз
сени терк окъуна партиягъа да алдыкъ, тамата редактор
да этдик, сен а… – деп, андан ары не айтыргъа билмей,
кабинет ичинде ары-бери бара къалды.
– Сюе эсегиз, мен партияда болургъа тийишли эсем,
тийишли тюйюл эсем да, аны юсюнден ишни башлагъыз,
сюйсегиз, тилманч, корреспондент ишге кёчюрюгюз,
алай мен а мындан ары экеулен этерик ишни этип, аны
ючюн сау бол дегенни орунуна тырман эшитип турургъа
сюймейме.
– Сора, сен айтханнга кёре, биз, коммунистле, «сау
бол» дегенни эшитир ючюнмю ишлейбиз да? Борчубуз а,
16 Хучиналаны Мухаммет
242
ишде борчубуз, партия аллында, Ата журт аллында борчубуз а, ахырысы? – деди, жангыдан къыза тебиреп,
Заманкулов.
– Мен не партия аллында, не Ата журтуму аллында
терслигими билмейме. Керек заманда – ишлейме, керек заманда – къуллукъ этеме, керек болса – сюелирме
Туугъан жерими къорууларгъа да! – дедим мен да, къыза. – Туугъан журтну орунуна манга Темиржановну
сугъуп да бош кюрешесиз! Сюе эсегиз билирге, Темиржанов а Ата журтуну аллында борчлулай къалгъанды – ол
керек заманда аскерге барыргъа унамагъанды!
– Энди ол айтханынг а неди?!
– Ол айтханым а – олду! Манга ийнанмай эсегиз, соругъуз бир кесине – сен аскерде къуллукъ этгенмисе
деп. Аскер комиссар чакъырып, Туугъан журтунгу аллында аскер борчунгу толтурургъа керексе дегенинде,
не айтханын да соругъуз. «Мен Комсомолну обкомуну
биринчи секретарыма, санга таулада айланнган къойчу
жашмы болгъанма – мен партияны обкомуну номенклатурасындама, аны эркинлиги болмай, сен мени аскерге
аллыкъ тюйюлсе!» – деп къойгъанды. Ма алай бла турады шёндюге дери да, Туугъан журтуну аллында борчлу
болгъанлай.
– Да сора не эди да? Партияны обкому, баям, алай санагъан болур – ол мында, жаш тёлюню башчысы болуп,
къайда кёп файда келтирликди, аскер чурукъла кийип
айланнгандан эсе деп.
– Мен ангылагъандан а, СССР-ни Конституциясындан бийик бир зат да жокъду, анда уа бек кесгин айтылып
турады – СССР-ни Сауутланнган кючлеринде къуллукъ
этиу къыралны хар адамыны биринчи сыйлы борчуду
деп. Алай тюйюлмюдю?
– Алайды, алай дагъыда энчи болумла деп да бир
затла бардыла да. Урушну заманында окъуна алмай
эдиле бир-бирлени аскерге!
– Зейтун Тамукович, сиз кесигиз да бек иги билесиз – ол арталлыда башха иш болгъанын. КъабартыМалкъарны комсомолуна да, Туугъан журтубузгъа да
ол мында жаш тёлюге башчылыкъ этип айланнгандан
эсе, аскер борчун тёлесе, аскер чурукъла кийип айланса, къайда иги боллукъ эди. Бирда болмагъандан ары,
мингле бла жашла бла къызла андан ётюрюк айтыргъа,
кёзбаулукъгъа юйренмез эдиле! Ол туугъан кюнюнден
бери да алдау бла кёзбаудан сора зат да билмейди!..
– Неле жаншайса сен?! Болду! Чыгъып кет кесинг да
мындан! Кет дейме да!..
243
Не этерик эдим – кетдим. Оллахий деп айтама – бир
аман эридим мен анга, хар заманда да сабыр-сабыр сёлеше, кишиге да хатасы жетмей, тынч-ырахат жашаргъа
сюйген Заманкуловха: дуния башында аны биреу бла
сёз болгъандан къоркъгъаны жокъ эди да, къалай болур
ол харип шёндю – былай хыны сёлешип, мени кабинетинден къыстагъандан сора? Да не этейим да, тёзер. Не
десенг да, билип къалгъаны игиди – сабыр акъыллы,
жарашыулу, сюйдюмлю бола кетип, къошунла этген
устаны къолунда балчыкъ ичинде бир кирчикге ушаш,
тынгылауну басып жашагъан къоркъакъ, халкъгъа
къошулуп, ол халкъны уа бир башчы, къой сюрюуню
сюргенлей, сюйген жанына сюреме десе, энди хар ким
да анга тёзюп турмазлыгъын. Керти да фахмулу «устаны» къолуна тюшеригинги билсенг, ким биледи, «кирпич» да болурса, алай Темиржановха ушаш бир начасны
къолуна тюшерик болсанг а, «кирпич» угъай, мияла
сыныкъ болургъа сюериксе – ол эшекни кир къолларын
кесип, къан этерча!
Ингир, кеч, сабийле да жатып, тиширыула уа хар ким
кеси иши бла кюрешип башлагъандан сора, мен стол артына олтурдум да, обкомгъа къагъыт жазып башладым.
Сагъат бирге кетгенде, Кишиу келди да, не кюрешесе
деп жанлады, алай шёндю мен анга уллу эс бурмазымы
ангылап, бирда деп, жатаргъа кетди. Мен къагъытны
жазып бошагъанда, сагъат ючден озгъан эди. Къагъыт
быллай сёзле бла бошала эди: «Ма битеу ол затланы эсге
алып, партияны обкомуну бюросуну членлеринден мен
тилерик буду: Къабарты-Малкъар АССР-ни телевидение эм радио жаны бла Къырал комитетни таматысыны
къуллугъунда ол намыслы жерге тийишли адам – таза
ниетли, бийик партия сезими болгъан, интернационалист ызны къаты тутхан, совет пропаганданы бла журналист ишни иги ангылагъан коммунист болсун деп.
Мисиров Магомет Исмаилович,
КПСС-ни члени, Къабарты-Малкъар
радиону малкъар тилде пропаганда
бериулерини тамата редактору».
Мен сабий жаш тюйюлме, хайт деген кишидама,
журналистдама, аны себепли уа бек иги билеме – не обкомну биринчи секретары Эльмесов, не обкомну ниет
ишле жаны бла секретары Шихачев, Темиржановну
жерлешлери, кеслерини жаш тенглерини эм сюйген шапаларыны жанына тиерик тюйюлдюле. Биле эдим, нек
16*
244
дегенде обком обком тюйюл эди да, ол «акъланы» бла
аланы шапаларыны, барчы-келчилерини, аскер тил бла
айтсам, штаб-фатарлары эди. Алай къайгъырмаз – окъусунла, сагъыш да этсинле, сора ол заманда, ким биледи,
биз барыбыз да Совет Социалист Республикаланы Союзунда жашагъаныбызны эслерине тюшюрюп, ай, асыры
уа оза болурбузму деселе уа? Ким биледи, алай болуп,
асыры да хатдан озуп баргъан шапаларын тыйсала уа?
Бирда болмагъандан ары, сагъышдамы этмезле – кет,
бу Мисиров деген тели ким эсе да огъары да жазып иер
да, андан эсе кесибиз бир мадар этерге кюрешейик деп.
Энди аны не айтыр кереклиси барды – жазсын къайры
да, азла жазмайдыла, андан къалгъы эди обкомну башы,
алай дагъыда иги тюйюлдю да – бизни юсюбюзден быллай болмачы хапарла Москвагъа да жетселе.
Къаллай сейирлик ишле боладыла бу дуния дегенде
да – ючюнчю кюн мен обкомгъа иерик къагъытымы,
зарфха уруп, конвертге салып, почтагъа элтейим деп
тургъанлай эшитеме хапар: тюнене партияны обкомуну
пленуму болгъанды, обкомну ниет ишле жаны бла секретарын Шихачевни къуллугъундан къыстагъандыла, аны
орунуна пропаганда бёлюмню таматасы болуп тургъан
Аманкуловну салгъандыла деп. Эфенди не этгенин бизге,
къара халкъгъа, айхайда, тюзюн айтырыкъ тюйюлдюле,
алай жашыртын жюрюген хапаргъа кёре, ол аллай иш
этгенди, аллай да – мындан ары бийик шинтикде аны
бир кюн да къояргъа жарамай къалгъан эди.
Алай ол, не хата-палах этген эсе да, «акъла» уа кеслерини «акъсакъалларындан» бирин ыспассыз этип, бир
жанына тюртюп къоймадыла – аны китапла сатыу жаны
бла республиканы биригиуню таматасы этдиле.
Бу жангылыкъ манга иги хапар тюйюл эди – энди
мени къагъытым Аманкуловну оноууна берилмей къаллыкъ тюйюлдю, олду да энди обкомда бизге кёз да, къулакъ да боллукъ тамата.
Ол таулу къуллукъчу эсе, не айтыр кереклиси барды, эрттеден бери да «акъланы» къолларына юйренип
къалгъан «токълуду». Алай эсе уа, ол Темиржановну
намысын кимден да къаты къазауат этип сакъларыкъды. Къалай тап тюшдю «акъланы» таматаларына: уллу
таулу къуллукъчу, бир тюрлю хатасы болмай, хайт
деп ишлеп тургъан черкесли жашны миллетчи ниетлеге алданнган таулуну терслеулеринден къоруулайды! Халкъларыбызны араларында шуёхлукъну къалай
сакъларгъа кереклисини аламат юлгюсю болуп къаллыкъ тюйюлмюдю ол?! Алай бла уа, Аманкуловну аты,
245
халкъланы шуёхлукъларын кёз жилтинича сакълагъан,
тау шауданны суууча, таза ниети болгъан, алай а бизни
къууанчлы жашауубузгъа не аз да кир къондурургъа
кюрешгенле бла арсарсыз тутушхан жигитни атыча айтыллыгъы баям эди. Обкомну жангы секретарына уа
андан уллу ахшылыкъ къайда!
Тейри, къарайма да, ишим как болургъа ушайды. Да
не этериксе – бир кёрейик не боллукъ эсе да. Не бек болса
да, «ууакъ буржуй миллетчи» болурма да, энди аллайланы ёлтюрген адет къалгъан ушайды да. «Ёлтюргенден
да бек къыйнарыкъ эселе, мен тёзаллыкъ тюйюлме!»
деген эсе таулу, 37-чи жылда, мен а: «Ёлтюрген ала да
этмезле, андан къалгъанындан а мен да къоркъмайма!»
дейим. Да не, ахырысы, не заманнга дери «токълула»
болуп турлукъбуз?..
34
Тынгысыз болуп, мен да сакълайма, обком да тынгылауну басханлай турады – кюнле, ыйыкъла ёте-ёте барадыла. Алай этерге къалсала, тейри, кесим барып сормай
къоймам дей тургъанымлай, кюнлени биринде Аманкуловну къагъытчысы сёлешеди.
– Жолдаш Мисиров?
– Да.
– Сизни бла обкомну секретары жолдаш Аманкулов
сёлеширге сюе эди. Тамбла 15 сагъатха келаллыкъмысыз?
– Барырма.
– Ахшы, мен анга билдирирме. Унутмагъыз – 15 сагъатха.
– Ахшы.
Ючге онбеш минут чакълы бир къалып, мен обкомгъа
бардым, юйге кирирге эркинлик алгъынчы, Аманкуловну кабинетин тапхынчы, сагъат да юч болгъан эди.
Сейир тюйюлмюдю – мен, коммунист, пропаганда иш
бла кюрешген журналист, обкомну юйюне биринчи кере
кире эдим.
– Сиз Мисировсуз да? – деп сорду къагъытчы тиширыу, мен эшикден киргенлей окъуна.
– Хау, – дедим.
– Кечгинлик, бир кесекчик сакълагъыз – шёндю Хуранцуков андады, ол чыкъгъанлай, мен сизни келгенигизни юсюнден билдирирме.
Бир заманда къызыл тери бла тышланнган уллу,
246
бийик эшик ачылды да, кабинетден чыгъып келген Хуранцуков кёрюндю, Къабарты-Малкъар АССР-ни Жазыучуларыны союзуну правленини председатели – бийигирек,
субай санлы, акъчач киши, омакъ костюмуну къулагъында къызыл депутат белгиси бла да. Аны ашыра,
Аманкулов да чыгъып келе эди – керти кёлю бла окъуна
къууана болур дерча, алай а хар ким да иги билген кёзбау
ышарыуу бла, алашаракъ, арыкъсуу кишичик, алай а
хайт деген къара чачы бла. Эшикден чыгъа келгенлей,
ала, айырыла, дагъыда бир кере жарыкъ саламлашдыла да, Хуранцуков бурулуп, тышына кетип тебирегенлей, Аманкуловну бетинден ол кёзбау ышарыуу, анса да
арыгъан да этдим, асыры кёп тутханса деп, ёпкелеген
этгенча, олсагъат окъуна думп болду да, обкомну секретары терк окъуна кесини кабинетине ташайды. Къагъытчы тиширыу эшик аллында бир кесек сюеле кетди
да – ол, баям, барып, жерине олтурурча Аманкуловха
онг бере болур эди – сора кабинет ичине сыпдырылды.
Кёп мычымай чыгъып келди да:
– Киригиз, сакълап турады сизни, – деди.
Ичимден: «Аман кёп сакълайды да, бирда!» – деп, кирдим да, эки да къатлы ол уллу эшиклени тап эталмай,
къара кюн башыма келди. Ахырында, эшиклени тынгылы
этип бошагъандан сора, анда, узакъда, уллу стол артында
олтуруп тургъан Аманкуловну башы кёрюне эди да, аны
таба жол тутуп, къызыл кюйюзню юсю бла барып тебиредим. Мен аны столуну къатына жете башлагъанымлай,
юсюне къаптал атхан кибик, бетине ол биягъы кёзбау
ышарыуун атды да, стол артындан туруп, мени бла къол
берип саламлашды. Оллахий, сейирликди бу иш – къалай
ышарала болурла къуллукъчула былай: бетлери кюле,
кёзлери уа, буз токалла кибик, сууукълай къалып?
Олтурушдукъ, не ол, не мен сёзню башлаялмай, бир
кесек тынгыладыкъ. Не тураса, сен чакъыргъан ушайса да мени дегенча, Аманкуловну бетине къарадым да,
сейирден къатдым – баям, аны ышаргъаны жаланда
тюбешген ууахтыгъа бир аз заманчыкъгъа бериле болур эди: мен Аманкуловну, мер-мер таш кибик, сууукъ,
хурметсиз бетин кёрдюм. Ол, баям, мен аны тюз халын
кёрюп къалгъанымы жаратхан болмаз эди да, бир кесек
абызырагъан окъуна этди. «Ауругъаны иш болур, харип», – деп келди да кёлюме, кет, бир кесек эс тапсын
да, башласын деп, тап олтургъан, ары-бери къарагъан
кибик эте, кёзюмю андан алдым.
– Къырал телерадиону таматасыныча, Темиржановну
не терслигин кёргенсиз? – деп сорду ол бир заманда.
247
– Аны терсликлерини юслеринден мен обкомгъа
ийген къагъытымда тынгылы айтхан ушайма да, – дедим.
– Ол сиз жазгъаннга ким ийнанырыкъды да? Темиржанов – партия, совет иш жаны бла да сынаулу адам
болгъанын ким да биледи, сиз а анга ол миллетчиди,
ишин билмейди, къылыкъсызды, къысхасы – не жаны
бла да аман адамды дейсиз. Къалай болады да алай?
– Аны алай къалай бла болгъаны мени ишим тюйюлдю. Ол аллай адамды – мен аны юсюнден айтама.
– Да ол аллай бир аман адам эсе, сора аны юсюнден бизге бир киши да нек билдирмейди къуру сизден
сора?
– Мени уа не ишим барды аны билирге? Хар ким кеси
сюйгенлей этеди.
– Сора къалай болады да иш? Къырал телерадиону
саулай да коллективи, ол санда жюзге жете коммунист
да – къоркъакъла, жалынчакъла, миллетчиле, сиз къуру
кесигиз а – таза ниетли, не аз да алдауну сюймеген коммунист! Батыр нарт жигит! Алайгъа ушайды да хал?
– Ол мени ишим тюйюлдю – аны юсюнден дагъыда бир
кере айтайым. Ким не болургъа сюе эсе да, болсун – къоркъакъ да, жалынчакъ да, миллетчи да, табан тюп да. Мен а
аладан бири да болургъа сюймейме! Мен коммунистме,
коммунист къадарымда уа, кёлюмде болгъан къайгъымы обкомгъа билдиргенме. Сиз мени чыкъырдыгъыз,
мен келдим. Сиз а нек эсе да менден соруп кюрешесиз
къоркъакъ кимди да, батыр кимди деп. Аны бла мени
не ишим барды? Темиржановну юсюнден тюз хапарны
айтыргъа киши да базынмагъаны мени да къыйнайды
жюрегими, алай аллай зат хар кимни да кеси ишиди.
– Баям, айтыр зат да хазна болмаз, киши зат айтмай
эсе. Сизни бла Темиржановну арагъыз а, баям, тапсызыракъ болур, алай ол экигизни арагъызда ишди да. Ол, сизни сюймей, ызыгъыздан болуп кюреше эсе – айтыгъыз.
– Ол уучу, мен а къоян тюйюлме, ол мени ызымдан
болуп айланырча. Экибизни арабыз а, керти окъуна да,
тап тюйюлдю. Нек дегенде дуниягъа да, партия борч,
тюзлюк деген затлагъа да башха тюрлю къарагъан эки
адамны арасы тап болур амалы жокъду да, андан.
– Мен партия организацияны секретары Лашиновадан соргъанма да, сиз экигизни арагъыз къалайды деп,
ол Темиржанов сизге тырман этгенин билдиргенди. Ол
иш жаныгъызгъа тийип, алай жазгъан болурмусуз обкомгъа, тырман терс этилип? Алаймыды?
– Угъай, ол иш болмаса да, жазарыкъ эдим, алай,
248
баям, кёпге созмай жазаргъа ол да этген болур себеплик.
Тырман а, законнга кёре, ол бек тюз этгенди, мен арталлыда терс болмай тургъанлыкъгъа да.
– Къалай? Тап ангылатчыгъыз.
– Биз бериулерибизни эки ыйыкъ чакълы бир алгъа
хазырлап барыргъа керекбиз. Мен март айны аллында,
солургъа чыгъа туруп, саулай айгъа окъуна дерча, хазыр бериуле къоюп кетген эдим. Келген заманымда уа
бара тургъан ыйыкъны бериулери окъуна бары да хазыр
тюйюл эдиле, андан арысын айтмай окъуна. Аны хатасындан манга бек алгъа эки-юч кюнден барлыкъ бериулени этерге тюшген эди да, артда барлыкъланы уа керек
заманнга эталмагъан эдим. Ишни алайлыгъын, мени
терслигим болмагъанны да баш редактор биле эди.
– Мен тюз ангыладым эсе, сиз солуудан къайтханда,
сизни редакцияда энди барлыкъ бериуле хазыр тюйюл
эдиле. Алаймыды?
– Алайды.
– Ол бериулени уа ким хазырларгъа керек эди?
– Мен солугъан заманда мени редакциямы ишин
этерге къайсы журналистге буюргъан эселе да – ол.
– Ол а хазыр этмегенди?
– Этмегенди.
– Нек?
– Не билейим да, жетише болмаз эди. Аны кеси иши
да бар эди да – ол эл мюлк бериулени редактору эди.
Бу ишни корреспондентге буюрургъа керек эди. Алай,
хапаргъа кёре, нек эсе да Темиржанов алай этерге къоймагъанды.
– Алайды да, сиз, арталлыда терс болмай тургъанлай,
терсге саналгъансыз. Алайды да?
– Алай болгъанлыкъгъа, бу ишге закон жаны бла
къарагъан заманда мен терсме – мен ишге чыкъгъанлы,
бир ыйыкъ бола эди, программагъа къошулургъа керек
бериулени хазыр этерге керек эдим.
– Кёресиз да – сиз а ол манга терс къарагъанда
тюйюлдю иш дейсиз. Биз Темиржанов бла сёлеширбиз
да, айтырбыз, мындан ары ол сизге керексиз илинип
турмазча этербиз. Ким биледи, бир тапсыз зат иш
болуп къалса – тюзюнлей бизге келип къалыгъыз. Ол
болуп кетген ишлени уа унутайыкъ да къояйыкъ. Алай
тап боллукъду. Келишдикми? Ушамайды бизге, коммунистлеге, мен аны сюймейме, ол манга терс къарайды
деп, болмачы затланы юслеринден хахай-тухай этерге.
Ушамайды. Сиз къайсы жылдан берисиз партияда?
– Алтмыш тёртюнчю жылдан бери, не эди?
249
– Андан бери оналты жыл бола келеди. Ол а иги кесек
заманды. Келигиз, ол бир бирге кёлкъалды этгенни къоюп,
партия айтханлай, женглерибизни къайырып, ишни
къолгъа къаты алайыкъ. Темиржанов бла уа биз сёлеширбиз. Бек къаты сёлеширбиз – ийнан сен манга, – деди
ол, баям, ол кёзбау «сен» дегени бла ол керти кёлю бла
да биз, партияны уланлары, иги жашла, шуёхла болургъа керекбиз дерге кюрешгенине мени ийнандырыргъа
умут эте.
– Айып этмегиз, Хадис Мухтарович, алай мен обкомгъа Темиржанов мени жаныма тийгенди деп жазмагъанма. Ол Къырал телерадиокомитетни председателини
къуллугъунда турургъа тийишли тюйюлдю да…
– Партияны обкому уа Темиржановну ол уллу къуллукъгъа тийишли адамгъа санайды. Сора мен къайсыгъызны айтханына къулакъ салайым – обкомну бюросуну айтханынамы, сизни айтханыгъызгъамы? – деп,
ачыуланнганын кючден тыя, къычырып тебирерге аздан
къалып, эки кёзюн манга тиреп тохтады Аманкулов.
Алай аны кёзлери, Темиржановну кёзлерича, ары-бери
чабып айланмай эдиле – тепмей, манга сур къарап тура
эдиле ансы.
– Обкомну бюросу алай санай эсе – анга мен этерик
жокъду, – дедим мен. – Алай мен а Темиржанов Къырал телерадиокомитетни председателини къуллугъуна
тийишли тюйюлдю деп, алай санайма.
– Хар коммунист эркинди сюйгенича оюм этерге, алай
аны бла бирге уа хар коммунист борчлуду кёпчюлюкге
да, партияны оноу этген органларына да бой салыргъа.
Кеси коллективини ишине да, партияны обкомуну ишине
да тынгысызлыкъ, дыгаласлыкъ кийирип, чырмау болургъа да эркин тюйюлдю. Сен ол затланы ангыласанг – бек
иги боллукъ эди.
Ол, баям, даулашып, мени хорлагъан да, къоркъутхан
да суннган болур эди – былай, насийхат халда, эсли адам
сабий жаш бла сёлешгенча, ол халда сёлеше башлады.
– Болдуму? Сиз аны ючюнмю чакъыргъан эдигиз
мени бери, – Темиржанов, мёлек кибик, аллай огъурлу
адамды, тюзлюкню къаты тутхан таза ниетли коммунистди деп, манга аны айтыр ючюн? – деп, суху сордум
мен да.
– Биз обкомда аны бирда терс затын эслемегенбиз.
Ким биледи, хар адамныча, аны да болурла бир энчиликлери – бир кезиуде къатыракъмы бола болур, жангылгъан да эте болур. Алай, жангылмазлыкъ жан жокъду
деп, бошундан айтылгъан болмаз. Мен дагъыда бир кере
250
айтама – биз аны бла сёлешмей къоярыкъ тюйюлбюз.
Былай, тынгылы. Алай мен а, сени орунунгда болсам
эди, быллай уллу къуллукъда болгъан, республикагъа
аты белгили адамны, уллу сагъыш эте турмай, не аманлыкъдан да артха турмайды деп, терслеп тохтарыкъ
тюйюл эдим. Бир айтчы бери, ахырысы – къайдан тапханса сен бу миллетчилик дегенинги? Къайсы ёмюрден созуп келгенсе сен аны бизге? Не миллетчиликни
юсюнден барыргъа боллукъду бюгюн сёз? Анса уа сен
кесинг билмеймисе да бизде бир кишиге да эркинлик
берилмегенин сен ол миллетденсе, бу миллетден тюйюлсе деп, адамгъа терс окъуна къараргъа? Хар оноучу да
бош жерлеге адамланы аланы усталыкъларына, хунерликлерине кёре алады. Сора миллетчиликни уа не иши
барды, алай ол жангыдан алыннган адам оноучу бла бир
миллетден эсе? Сора, сен айтыудан, оруслу оноучу ишге
жаланда черкеслени бла таулуланы, черкес оноучу –
оруслуланы бла таулуланы, таулу оноучу да – къуруда
оруслуланы бла черкеслени алыргъа керекди ишге. Ол
хыликкялыкъды да?
– Айхайда, хыликкялыкъды.
– Кёресе да! Сен а черкесли Темиржанов ишге черкеслени алады деп, аны терслеген этесе. Ол этгенинг а
сора тюзмюдю да?
– Тюздю. Нек дегенде ол черкеследен сора ишге хазна
адам алмайды. Аланы да барын алып бармайды, кесини
жерлешлери болсала сюеди, Акъ-Суу райондан.
– Ма-а, энди бир кесек тюзлюк жолгъа тюше башлагъанса. Ол иш, жолдаш Мисиров, жерлешликди, миллетчилик тюйюлдю. Сен, журналист, не десек да, политика сёзлени магъаналарын игирек билирге керек эдинг.
Аны юсюнден да айтырбыз Темиржановха, тюзетирбиз
ол терс ишин да.
– Аны ол иши башха черкеслеге болады жерлешлик,
оруслулагъа бла таулулагъа уа, айып этмегиз, Хадис
Мухтарович, таппа-таза миллетчиликди. Андан сора да,
махтаннган этген сунмагъыз ансы, политика сёзлени
магъаналарын мен да бир кесег’а ангылайма.
Дагъыда бир зат айтырыкъ эдим – биз къуруда
миллетчиликни юсюнден нек сёлешип турабыз? Аны,
жюрюген законлагъа бузукълукъ этип, сюйген адамларына халкъдан алгъа фатарла берип баргъаны уа, партия
жыйылыулада да кесин хан-бийча жюрютгени уа, хар
жыйылгъан жерде сагъатны ичинде коммунист къаллай
таза ниетли да, тюзлюк ючюн кюрешчи да болургъа кереклисини юсюнде кёзбау сёлешип туруучусу уа? Мен,
251
къынкъ этмей, аны ол доп-допларына нек тынгылап турургъа керекме хар партия жыйылыуда? Кимди ол, не
ахшылыкъла этгенди ол Туугъан журтха, партиягъа,
халкъгъа да, биз, ауузубузну ачып, анга тынгылап турурча? Не – ол Къыш къаланы, неда Берлинни алгъанладан биримиди, неда Арктикада, космосда уллу жигитликлеми этгенди? Ол уллу къырал жашырынлыкъ
тюйюл эсе, айтчыгъыз – кимди ол, кимге не ахшылыкъ
этгенди, къаллай жигитликле болдургъанды?
– Ахшы, ол ишлерини юслеринден да сёлеширбиз.
Алай, не десенг да, ол оноучуду да, оноучу къадарында
уа, коллектив бла кенгеширге, кесини оюмун айтыргъа
боллукъду. Аны эсге алыргъа керекди да, – деди Аманкулов, кеси кесин тыя, «керек» ызгъа тюше. – Кел, алай
этейик – битеу ол сен сагъыннган затланы юслеринден
мында, обкомда, биз Темиржанов бла тынгылы сёлеширбиз. Терс жерлерин тюзетирбиз. Алай сен да бир
кесек сабыр бол, терк окъуна къызып тебиреме. Керексиз къызгъанны, хатасы болмаса, хайыры жокъду. Сен
ийнан анга – сен суннганча, хар не да алай осал тюйюлдю. Хайда – тынч-ырахат, хайт деп, ишлей бер, къызма,
хахай этме. Ким биледи, ол сени ызынгдан болгъанын
къоймаса уа, тюзюнлей бизге келип къал. Охому?
– Ай, мен охо дегенликге ол не хазна тюзелсин! – дедим мен.
– Тюзелир, къайры барлыкъды. Аны бла бошайыкъ –
хайда, ишингден къууан! Айып этме, сагъат тёртде мени
кабинетимде бир кенгеш кибик боллукъду.
– Сау къалыгъыз! – деп, чыгъып кетдим.
Аманкулов бла сёлешгенден сора, бир тюрлю арсарсыз, мен ангыладым – обкомну таматалары не этгенлерин да, къайда, кимни тутханларын да бек уста биледиле
эм партияны Ара Комитети кеси къошулмаса бу ишге,
ала кеслери алларына чынтты партия ызгъа бир заманда
да тюшерик тюйюлдюле. Алагъа хар не да тюп-башды:
тапны, тюзню – тапсызгъа, терсге санайдыла, тапсызны, терсни уа – тапха, тюзге. Обкомдан узакълада окъуна – райкомлада, шахаркомлада башланады алгъадан
обкомда ишлерик адамланы сайлау. Обкомда ишлерик
адам къаллай болургъа керекди дегенде – ол бек алгъа
«акъладан» болса, игиди, алай тюйюл эсе уа, «акъланы»
таматалары айтхандан чыкъмагъан, тюйюле турса да,
«оу» демеген, кеси аллына зат этерге базынмагъан, къысхасы – къолгъа юйреннген токълу болургъа керекди.
Къабарты-Малкъар АССР жангыдан къуралып, таулулагъа туугъан жерлерине къайтыргъа эркинлик
252
берилген жыл салыннган эди да партияны обкомуну
биринчи секретарына Эльмесов, ма андан бери да келеди республикада уллу къуллукълагъа адамла сайлау бу
халда. Жыйырма бла беш жылны ичинде бу ишде «акъла» бек уллу устала, керти да профессорла болгъандыла.
Бек тап элейдиле, ёрге кеси акъылы бла жашагъан хазна
адам ётмейди! Эсленмей, кесин кёп жылланы жууашчыкъ
этип туруп, уллуракъ къуллукъгъа ычхыннганлай а, батырчыкъ болуп, кеси аллына оноу этерге кюрешгенлени
уа, бир сылтау табып – керек эсе уа, минг сылтау да табылыр! – не пенсиягъа, не бир «тынчыракъ» къуллукъгъа
ашырырла. Сёз ючюн, былтыр Мамаевны, Чегем районну биринчи секретары болуп ишлеп тургъан хайт деген
жашны, эл мюлк продукцияны игилигине-аманлыгъына къарагъан, къайда болгъанын киши да билмеген
конторуна тамата этип жибергенлерича, неда беш жыл
мындан алда республиканы Министрлерини Советини
председатели эллибешжыллыкъ, ким бла да тутушургъа
чыгъаргъа боллукъ кишини, саулугъу осалгъа кетип
барады деп, пенсиягъа ашыргъанларыча. Бек сейири уа
неди десенг, «акъла» къуллукъчуланы не бек «элеп» кюреше эселе да, бу арт кезиуде кеслерин «токълучукъла»
сундура кетип, артда уа «къаплан териле кийип» тохтагъанла асыры терк-терк чыгъа башлагъанларыды. Да,
баям, халкъ «акъланы» зулмулукъларындан эрикген
болур, тёзюмю тауусула тура болур. Ол санда Акъ-Суу
райондан болмагъан къуллукъчу жашланы да. Партияны обкомуну эл мюлк ишлеге къарагъан шёндюгю секретары Кашироков да аладан бириди. Ол да кёп жылланы
ичинде, кесин къолгъа юйреннген токълучукъ сундуруп, «акъланы» айтханларындан чыкъмай, ёрлей-ёрлей
кетди да, ма энди уа, Ара Комитетни оноуунда болгъан
къуллукъгъа илиннгенлей, «къаплан тери кийди» да
тохтады. Не ариулукъ бла, не аманлыкъ бла «тюз» жолгъа тюшерге унамайды – керти да оноу этерге кюрешип
тохтагъанды. Не этсин энди анга адам? Аны ишинден
къыстагъан а алай тынч тюйюлдю, ол санга школла
министрими болгъанды – Ара Комитетни эркинлиги
болмай, бир кёр тийип! Эркин этсегиз эди муну башха
ишге кёчюрюрге деп, Ара Комитетге барсанг а, ариуму
айтырыкъдыла: «Да тюнене кесигиз тилеп салдыргъан
эдигиз да, не этгенди олсагъатха уа бу?» – деп сорурла. Не
айтырыкъса ол заманда, бир сылтау окъуна табалмасанг – ол начас, къалгъан халкъча, элледе, малла сойдуруп, кесин сыйлатып айланмаса, башха къуллукъчу кишилеча, тос къатын жюрютмесе, улутха алмаса, тилге да
253
уста болса – юйретгенбиз кеси башыбызгъа палахха! Ол
бизден – Акъ-Суу райондан тюйюлдю, кеси да «токълу»
бола келип, энди уа «къаплан» болуп къалгъанды, бизге
уа «къапланла» керек тюйюлдюле деп, алай айталлыкъ
тюйюлсе да Ара Комитетге. Ма аны хатасындан Кашироков Эльмесовха баш ауруу болуп къалгъанды. Кеси
тайпасындан – черкес да бола тургъанлай, кёремисе сен
аны – башха миллетни адамындан да аман болуп!
Аны къатында Аманкулов а сары алтын тюйюлмюдю – башха халкъны уланы эсе да, жаны-къаны бла да
Эльмесовха берилип къалгъанды, тюзда ёз жашы кибик.
Не айтаса да, не этеме деп, таматаны кёзюне къарап турады. Ол да, Кашироков кибик, обкомну секретарыды да.
Ма алайды жашау дегенинг – бир-бирде бек къыйынды
аны ангылагъан: былай болургъа кереклиси – алай бола,
алай болургъа кереклиси уа – былай бола…
Ишге къайтхандан сора, алгъа мен, ингирде олтуруп,
партияны Ара Комитетине жазарма деп, алай акъыл
этген эдим. Алай ахырында уа бир кесек тура турайым,
аллай бир несине ашыгъама деп ойладым. Мени ол этгеним, айхайда, кюлкюлюк эди, алай, бир зат этерге
обкомну кесине бир онг бермей, бир кесек тёзмей, тюзюнлей Москвагъа жазып тебиресем, ол алай тюз болмаз
деп, мен алай суннган эдим. Жарым жыл чакълы бир
заман ётсюн, бирда болмагъандан ары. Ол акъылда тохтап, мен барын да «унутдум» да къойдум, Аманкулов
айтханлай – аны кесин да, Темиржановну манга этген
тырманын да, секретарьны берген сёзюн да. Кюз артына
дери бир зат да тюрленмесе, сора ол заманда мен файда
бермеген келишимни бузама да, «урушну» жангыдан
башлайма. Андан сора уа не болса да болсун…
35
Быйыл да – 1980 жыл – бошала эди, алай Темиржанов
иги жанына тюзеле барады деп айтырча, мысхалла-зарра
тенгли бир зат да эсленмей эди. Ол угъай эсенг, зулму
низамын кючлей, кеси уа къылыкъсыздан-къылыкъсыз
бола бара эди.
Бир къылыкъсыз тёре – редактор кеси къайсы миллетден эсе да, ол таматалыкъ этген редакцияны бериулери да кёбюсюнде аны миллети «бетлидиле»: оруслу
эсе – асламында оруслуланы юслеринден, черкес эсе –
черкеслени, таулу эсе уа – ол да таулуланы юслеринден
кёбюрек хапар айтады деген тёре орус Баш редакцияда
254
аллындан окъуна келе-келе эди. Не закон, не къылыкъниет жаны бла таянчагъы болмагъан хар осал ишча, ол
тёре да аз-аздан тамыр ие, кёзге уллу урунмай, бегине
келе эди. Мен малкъар тилде бериулени Баш редакциясына кёчгенден сора уа, «оруслу» таулу къалмагъан эди
да, аны себепли орус тилде бериуледе таулуланы юслеринден энди хазна сёз бармай эди, таулула бу республиканы къурагъан эки халкъдан бири угъай, бош, бери кёп
болмай келип къошулгъан къонакъла болгъанча.
Не айтыу, комсомолну обкомну биринчи секретары, компартия Нальчик шахар комитетини секретары,
Нальчик шахар исполкомну председатели болуп тургъан, бюгюн а КъМАССР Къыралтелерадио комитетни
председатели Темиржанов, сынаулу политик, ол ишни
кёрген да этеди, терс болгъанын да, партия тутхан ызгъа
чюйре келгенин да бек уста биледи, алай кёрмегенча,
билмегенча этип, хар не да тапды дегенча тура береди.
Ол аллай затланы кёрюрге, билирге, тюзетирге да сюймейди, ол кеси сайлагъан жол бла – миллетчилик ийис
этген жерлешликни, жууукъ-тенгликни бла башха адамланы намысларын-сыйларын тюгюне да кёрмеген, хар не
ишни да, керегича угъай, кеси сюйгенча этерге юйреннген дёрденликни жолу бла уруп, барып турургъа сюеди.
Аллай къуллукъчуланы жорукълары бирди: «Закон да,
власть да – менме, мени керегим тынгылы болсун ансы,
къалгъаны иш тюйюлдю!»
Аманкулов да Темиржанов бла не хазна «тынгылы»
сёлешген болур ансы, бу начас кесин быллай бир эркин
жюрютмез эди деп, ол акъылгъа келип, бир ингирде,
олтуруп, жолдаш Зимянинге къагъыт жаздым. Мен
ангылагъандан, ол къырал ичинде политика ишле бла
кюреширге керек эди.
Зимянин «Правда» газетни алгъыннгы редактору,
баям, бизни генсекни литература жаны бла уллу жетишимлерине бир къошумчулугъ’а этген болур ансы,
сунмай тургъанлай ол къалай болду да Ара Комитетни
секретары деп, мен алай акъыл эте эдим. Да не – бизни къыралда уллу къуллукъгъа, таматаны бир ишине
жарамаса, «бош алай» кимни саладыла да? Алайды да.
Алай эсе – ол генсекни кесини шуёхуду, бир зат этеме
десе, кючю-къарыуу жетерикди. Бир зат этмей къояргъа
уа, ол уялгъан этерикди: ол кеси да журналист, бирда
болмай эсе да, кёресиз да, мен сизни – партияны жигер
болушлукъчуларын унутмайма дер ючюн окъуна этер
бир зат, юйюнге. Хо, кёрюрбюз – ол къуллукъ дегенлери
къарыулу затды, ол кёплени бюгеди, бузады, эсирик эте-
255
ди. Эсирик адам а хар нени да, бютюнда уа энди кесине
керек болмагъан затланы, «унутуп» къояды. Бир-бир
эсирикле уа ата-аналарын, эгеч-къарындашларын, ол
угъай эсенг – халкъларын, къыралларын окъуна «унутуп» къоядыла. Ала къуру кеслерин тутадыла эслеринде. Бир кёрейик, Ара Комитетни секретары журналист
нёгерлерин унутмай тура эсе. Мени къагъытым, аллай
бир бийикге ёрлеялмай, бир уллу дёрдени болгъан гитче
партия къуллукъчуну къолуна тюшюп, ол а аны бери
ийип, бизникилеге: «Къарагъыз да, тюзетигиз!» – деп
къойса уа? Ол заманда, баям, манга не къалауур, неда
юйлеге жылыу берген жерде оператор болургъа тюшерик
болур. Анга уа не аз да арсарлы болма!
Хо, къоркъма сен, Мисиров, андан хатадан къалайыкъ – оператор дегенинг да бек тап ишди. Бек башы
уа – артда кеси кесибизге тырман этмезча болайыкъ:
терсликни жолун кесер ючюн, къолубуздан келгенни
этейик, ол борчубузну толтурайыкъ – къалгъаны уа бизни ишибиз тюйюлдю. Къалгъаны уа – «аланы» ишлериди, сюйгенлерин этсинле. Тохта, тохта: сюйгенлерин
угъай – эталгъанларын! Ол эки сёзню арасында, жолдаш
Мисиров, башхалыкъ бек уллуду – биз да, таулула айтыучулай, хуна тешикден чыкъмагъан ушайбыз да, алай
терк жыгъылып къалмабыз, юйюнге!
36
Биягъы кёп кюнлени, ыйыкъланы, тынгысыз болуп,
кабинетни кесиме тутмакъ этип, ишлеу, сакълау –
«шуёхларым» не тюрлю аманлыкъдан, хыйлалыкъдан
да не хазна артха турсунла – сакъ болгъанлай туруу керек эди.
Декабрь айда XXXVI Къабарты-Малкъар область
партия конференция болду. Республикада хан-бий болуп
тохтагъан «акълагъа» зат ол да эталмады. «Акъланы»
къылыкъсыз ишлери черкеслени, оруслуланы, таулуланы да асламыны сейирлерине чюйре келе эди: «акъладан» къалгъан черкесле да, таулула, оруслула да уллу,
ишни бардыргъан къуллукълагъа салынмай эдиле, салынсала да, бош алай, аты-саны болсун деп салына эдиле
ансы, тынгылы ишлерге, кеслерини къуллукъларында
борчларын толтурургъа алагъа арталлыда онг берилмей
эди. Ала «акъланы» неда огъарыда ишлегенлерини буйрукъларын толтура эдиле, неда кеслерини къолларында
ишлегенлерини айтханларындан чыгъалмай эдиле.
256
Ол жорукъну бузаргъа «башха» къуллукъчула кеслери
да алай уллу тартынмай эдиле, нек дегенде «акъла»
уллу къуллукълагъа салынырыкъ «башха» адамланы
кёп заманны ичинде тынгылы сайлай эдиле – «къолгъа
юйреннгенлени», таматала, «сыйлы, сынаулу адамла»,
айтхандан чыкъмазлыкъланы…
Конференция «акъла» хатдан оза башлагъанларын,
бютюнда ачыкъ этген эди – КПСС-ни Къабарты-Малкъар обкомунда онеки бёлюм бар эди да, аланы шо бирини окъуна таматасына таулу салынмагъан эди! Ахшы,
«акъла», таба баргъан чаба барыр дегенлей, аланы къылыкъсызлыкъларын киши тыймагъаныны хатасындан,
къутургъан бугъа кибик, этгенлерин-кетгенлерин да
билмей окъуна башласынла – алай окъуна болсун, да
конференциягъа партияны Ара Комитетинден келгенле
уа къайда эдиле, конференция тап, тюз, партияны жорукъларына кёре бардырамыды ишин деп къарамай?
Ала бери ынналарына къонакъгъа келмеген ушай эдиле да, ишлерге, иги, эс буруп ишлерге келген эдиле да.
Къалай ангыламайдыла аны – ала конференцияда, обкомну къурау пленумунда болдула эселе, биз, коммунистле, КПСС-ни Ара Комитети бизни обкомну ишине
эс буруп, къарап тургъанды, аны ишине ыразыды деп,
алай ангыларыгъыбызны? Ол затны юсюнден иги сагъыш этген а – партияны Ара Комитетини да, къыралны
правительствосуну да бизге, Кавказ тауланы ичинде бир
гитче жерчикге, тынгылы эс бурурча заманлары жокъ
кёреме демей болаллыкъ тюйюлдю. Не бек табыракъ
айтыргъа кюрешсенг да – иш а какды.
Къой, къой, маржа – алай болургъа амалы жокъду!
Иш алай эсе, сора неге жетебиз да биз? Неге жетиб’а,
баям, болушуна жете болурбуз – КПСС-ни Ара Комитетинден келген адамла, бош, «акъланы» иги танышларыдыла, кеси адамларыдыла, келдиле, бир ыйыкъны
къонакъ болдула, шишликле ашадыла, аракъы-чагъыр
ичдиле да, кетдиле! Алай эсе уа, сора «акъланы» Ара Комитетде да бардыла кеси адамлары, алай эсе уа – аланы
хорларгъа онг жокъду…
Тейри, жолдаш Мисиров, ишибиз, керти окъуна да,
как болур дейме. Сора не этебиз да? «Да не этериксе да,
шуёхум, – дедим мен кеси кесиме. – Айыу бла кертме
ашай турма, жашы! Андан сора жукъ да угъай…»
Айыу бла кертме ашай турма… Айыу бла кертме ашай
турма… Не айтайым – акъыллыса, закийсе сен, халкъым.
Да сора сен дагъыда: «Тутушмагъан – эр болмаз», «Эр
къайгъысы – эл» – деб’а сора нек айтаса? Сен кесинг бизни,
257
кесинги жашларынгы, жигитликге, жигерликге да юйрете
тургъанлай, дагъыда къулагъыбызгъа уа, бизни арсарлы
эте: «Айыу бла кертме ашама», «Кимни арбасына минсенг, аны жырын айт», «Жашар сюйген – жалынчакъ»,
«Къаты болма – сындырырла», – деп, нек шыбырдайса?
Айтчы, акъыллы да, эсли да халкъым? Къайсы сёзюнге
къарайыкъ биз, не этейик – тутушмагъан эр болмаз деп,
тюзлюк ючюн, арсарсыз, тутушханмы этейик, огъесе айыу
бла кертме ашаргъа да базынмай, жашар сюйген жалынчакъламы болайыкъ?..
Халкъ акъыллыды, мени тели сорууларыма жууап этмейди, аркъамдан «тюртюп», алай эт, былай эт демейди.
Бош: «Эр киши эсенг – кесинг табарса жолунгу», – деп
къояды …
Февраль айны ортасы бола туруп, бизни Комитетге
Москвадан ючеулен келдиле – ала СССР-ни телевидение
эм радио жаны бла Къырал комитетини къуллукъчулары эдиле: бири – политика-жамауат бериулени Баш
редакциясыны баш редакторуну заместители, экинчиси – жер-жерли телевиденияны бла радиону юсюнден
Баш управленияны начальнигини заместители, ючюнчюсю уа – кадрла жаны бла Баш управленияны начальнигини заместители.
Алгъа мен тели ала мен Ара Комитетге ийген къагъытны юсю бла келген суннган эдим, алай эки-юч кюн
ётгенден сора ангыладым кеслери ишлери бла келгенлерин. Хапаргъа кёре, ала хар неге да эс бурургъа кюреше
эдиле – не жерледе къаллай адамла ишлейдиле, ахча
къалай къоратылады деп да, алай аслам заманларын а
бериулеге тынгылай ётдюредиле дей эдиле. Дагъыда
аллай хапар жюрюй эди – ала, обкомну дачасында тохтаргъа унамай, шахарны «Нальчик» деген къонакъ
юйюнде турадыла. Темиржанов, бизде жюрюген адетге
кёре, къонакъланы сыйларгъа чакъыргъанда, ала, ариу
айтып, сау бол деп, барыргъа да унамагъандыла да, энди
уа Темиржанов, ёпкелеп, аладан тил тутуп айланады
деп.
Тёртюнчю кюн ол Москвадан келгенле бизни, малкъар бериулени Баш редакциясында ишлеген журналистлени, Элмырзаны кабинетине жыйдыла да, бу ыйыкъда
барлыкъ бериуледен бирине тынгылайыкъ дедиле.
Элмырза, аллында программаны ачып:
– Къайсын алсакъ да, башха тюйюлдю, – деп, кеси
уа къан-къазауат этип, бериулени барысын да эсине тюшюрюп кюрешеди – бек игисин излей: – Ма бу бериуню
алсакъ да, боллукъду, шабат кюн барлыкъды: «КПСС-ни
17 Хучиналаны Мухаммет
258
XXVI съездини делегатларыны юслеринден хапарла.
«Ахшы жолгъа, Фатима!» деген радиоочерк. Автору –
Магомет Мисиров». Боллукъмуду? – деп, къонакълагъа
соруулу къарады.
– Болмай а, нек болмайды, – дедиле къонакъла. – Келигиз тынгылайыкъ. Ма былай этейик: эки-юч айтымдан сора сиз плёнканы тыясыз да, орус тилге кёчюресиз,
сора андан ары барабыз. Охо да? Очеркни автору ким эсе
да, аппарат къатында болса, сиз а кёчюрюп турсагъыз
тап болмазмы? – деп, Элмырзагъа къарадыла.
– Автор кеси кёчюрюп барса окъуна, тюз болур – ол
орус тилни менден осал билмейди, – деди Элмырза.
– Бек ахшы, – дедиле къонакъла. – Сора башлайыкъ.
Айтылгъаныча, мен, эки-юч айтымдан сора плёнканы тыйып, орусчагъа кёчюрюп бере эдим. Бериуде
сёлешген биринчи адамны – съездни делегаты, «Севкавэлектроприбор» заводну ишчиси Фатиманы айтханына
да тынгыладыкъ. Ол къыз ишге Яникой элден жюрюй
эди, тау тилде бек тап, эркин сёлеше эди. Ол продукцияны бёкемлигини, кёрюмдюсюню юсюнден да, нёгерлерини ишден сора заманын къалай ётдюргенини юсюнден
да айта эди.
«Юйде бир зат этсек, аны тынгылы, тап этерге кюрешебиз да, таматаларыбыз да бизни сабийликден окъуна
алай юйретгендиле. Мында, заводда уа, нек эсе да кёпле
да, кеслерини юйлеринде ишлегенча, кёл салып, иги
ишлерге кюрешмейдиле, – дей эди къыз. – Алай жарамайды. Завод а, къырал а – бизни юйюбюз тюйюлмюдюле, бу биз ишлеген затла уа бизни тюйюлмюдюле?
Бизнидиле. Алай эсе уа, тынгылы, тап ишлерге керекди,
ариу, бёкем затла этерге керекди, менден кетсин – иесине жетсин деп бармай. Ансы къалай болады – бир затны
сатып аласа да, аны уа кёрюмдюсю аман, кеси да къарыусуз. Къыйын да, ырысхы да, зыраф, ахчанг да».
Ишден сора киногъа да барыучума, нёгер къызларым
бла олтутургъа да сюеме, университетге кирирге да умут
этеме деп, хапар айтханында уа, кюлген да этген эди.
Бериуню ахырына дери тынгылап, къонакъла анга
ыразы болгъанларын айтдыла.
– Ма алай, ким эсе биреулен жазгъанны окъумай, кеси
сёлешгени – ол бек игиди, – деди къонакъладан бири. –
Бютюнда уа продукцияны игилигини-аманлыгъыны
юсюнден къайгъырып сёлешгени, кеси да къуллукъчу
угъай, станок артында сюелген ишчи бола тургъанлай.
Къуллукъчула, начальникле айтхан – ол бир, ишчи адам
айтхан а – ол башхады. Кюлгени да, сёлеше туруп, са-
259
гъыш эте, бир кесек тынгылагъанчыкълары да – ала
бары да тапдыла, радиогъа тынгылагъанла бу бериуде
жашау кертилиги алдаусуз, кёзбаусуз кёргюзтюлгенин
эслерикдиле. Алай мен бир зат сорлукъ эдим, – деп, мени
таба къарады. – Сиз аны бла иги кесек заманны – юч минутдан аз тюйюлдю – сёлешгенсиз, бериуню къагъытларында уа сизни ушагъыгъыз жаланда эки-юч тизгинни
алады. Къагъыт бла плёнканы арасында нек болгъанды
аллай уллу башхалыкъ? Сизни ушагъыгъыз къагъытда
бир бетден да артыкъ болургъа керек эди.
– Баям, ашыкъгъан эте болур эдим, жазып бошап,
теркирек зарфха урдурургъа, – дедим мен, болушун айтып, бу ишге андан сора сылтау табаргъа онг жокъ эди
да. – Плёнкада тап болсун хар не да ансы, къагъыт бир
жары да бармайды, ол, бош, кесибизге, бухгалтериягъа
керекди ансы.
– Угъай, бу ишге алай къарагъа жарамайды, жолдашла, – деди къонакъ, – Къагъытла архивде къаладыла, алагъа къарап, туудукъларыбыз бизни жашауубузну,
ишибизни юсюнден оюм этерикдиле. Ангылаймысыз?
Плёнка уа не? Бюгюн сиз аны бурдугъуз, тамбла уа ол,
жокъ болду да кетди. Андан зат да къалмайды. Мен нени
юсюнден айтама – ангыладыгъыз да?
– Ангылагъанма, – дедим мен, терслигине женгдирген окъуучу кибик.
Сора барыбыз да нени юсюнден да сёлешдик – ишге
не чырмау болады, программала къалай жарашдырыладыла, заман къалай бериледи дегенча затланы юслеринден.
Мен, узакъдан келтирип, бир зат сордум:
– Бизде радио юч тилде сёлешеди. Программабызгъа
къарачыгъыз – орус тилде бериу, сора къабарты тилде,
сора музыка, андан сора малкъар тилде, дагъыда жангыдан орус тилде, къабарты тилде, орус тилде концерт, сора
малкъар тилде бериу. Кюн сайын да ма алай – болгъан
къара къатыш. Орус тилде бериулени ким да ангылайды,
алагъа барыбыз да тынгылайбыз дейик. Алай не къабарты, не малкъар тилни республиканы халкъы саулай
ангыламайды да. Былай болургъа боллукъду: Прохладна
жанында бир къазакъ элде адам, ишин бошап, юйюне
келеди. Радиону салады – малкъар тилде сёлеше турадыла. Тилни ангыламаса не этерикди адам? Радиону
тыяды да къояды. Радио уа эки-юч минутдан, малкъарча сёлешгенин бошап, орусча сёлешип башларыкъ эди,
кеси да ол элни адамларыны юслеринден хапар айтып.
Алай ол адам а, радиону тыйып къояйгъаны себепли,
17*
260
кеси элини юсюнден хапарны эшиталмай къалгъанды.
Экинчи кюн а нёгерлери: «Семён, тюнене сен а кесибизни
юсюбюзден радио айтханнга тынгылагъанмы эдинг?» –
деселе, не айтсын Семён, юйюнде программасы болмаса.
Юйлени асламында уа программа болмайды. Не бизни,
радиода ишлегенлени, юсюбюзден, не малкъарлыланы
юслеринден – аланы хаталарындан тыйгъан эди да ол
радиону! – ариу айтырыкъ тюйюлдю. «Къалай ангылай
болмазла ол сылхырла бизни юсюбюзден! – орус тилде
бериуле барысы да бирден, малкъар тилден бериуле да
алай барсала, тап болгъанын?» – деп, аны сорууна не
жууап этерге боллукъду? Мен кёп кере да, тюрлю-тюрлю жерледе да айтып кюрешгенме – бериулени бу къара
къатышлыкълары халкъны радиогъа тап тынгыларына
чырмау болады, орус тилде, къабарты тилде, малкъар
тилде бериуле ма бу заманда, бу заманда боладыла деп,
баям этерча, ишибизни алай къурайыкъ деп.
– Бек тюз окъуна айтасыз. Сора кимди да ишигизни
алай къураргъа унамагъан. Оноучуларыгъыз а бу ишге
не дейдиле?
– Оноучуларыбыз а мени миллетчиге санайдыла, сен
кеси миллетинги энчи чюелтирге сюесе, халкъланы араларында шуёхлукъну бузаргъа кюрешесе дейдиле. Мен
айтханда бир хата жокъду, радиогъа тынгылагъан халкъгъа тап боллукъду ансы – ол бериулени не тилде, къачан
барлыкъларын билликди деп кюрешеме – болмайды!
Халкъланы шуёхлукъларын бузаргъа къоярыкъ тюйюлбюз деп тохтайдыла. Бизни радиобуз кесини ишин табыракъ къурагъанлыкъгъа, союз республикаладан бири да
кёлкъалды болмазын, СССР-ден чыгъаргъа кюрешмезлигин, болаллыкъ эсегиз, бизни таматаларыбызгъа бир
ангылатып кёрсегиз эди.
Мен тели, къызып, биягъы хатдан атлап, асыры ёргеми чюелип кетген болурма – къонакъланы таматаракълары, ол кёзлюклери болгъан, тюзда Заманкулов
кибик, кёзлюклерини башы бла манга къарап тохтады,
алай жашырагъы уа, ышаргъан да этип:
– Кёрюрбюз ангылатып, – деди. – Керти окъуна да,
алай тап да, иги да боллукъду. Дагъыда сорлукъ затыгъыз бармыды?
Киши зат сорургъа уллу тартынмады да, бизни бош
этдиле.
– Сиз а, Мисиров, бир кесекчикге мычыгъыз, маржа, – деди ол жашыракъ. Сора, бизникиле бары да кетгенден
сора: – Бюгюннге кёпмюдю ишигиз? Тюшден сора биз
сизни бла сёлешген этерик эдик – бош болаллыкъмысыз?
261
– Болмай а.
– Ахшы. Сора сагъат экиде дикторланы отоуларына
келирсиз. Анда ингирге дери киши да болмай ушайды
да – биз да башхалагъа чырмау болмабыз, башхала да
бизге чырмаулукъ этмезча.
– Бек ахшы, – дедим да, кетдим.
Ма энди хар не да ангылашына келеди – Ара Комитет мени къагъытымы, баям, СССР-ни Телерадиокомитетине жибергенди да, была уа андан келгендиле. Хо,
сёлешейик эсе – сёлешейик.
Тюзда сагъат эки болгъанлай, дикторланы отоуларына киреме. Олтурабыз, ала бир жанында, мен аланы
алларында.
– Сиз малкъар тилде пропаганда бериулени тамата
редактору Магомет Исмаилович Мисировсуз да? – деп
сорду къонакъланы жашырагъы, алай а къуллугъу бла
таматарагъы Егор Иванович, аллында тургъан мен жазгъан къыгъытны тюбюне къарап.
– Алайды, менме.
– Бу къагъытны сиз жазгъансыз да?
– Мен жазгъанма.
– Андан бери бир зат иш тюрленнгенмиди – Комитетде, ол сиз сагъыннган ишледе?
– Угъай. Иги жанына зат да тюрленмегенди. Алгъынча, бюгюн да мен алай санайма – Темиржанов къылыкъсыз адамды, ол бир кишини да оюмуна эс бурмайды,
коллективни бирикдирген угъай да, бузгъан, чачхан
этеди – алай эсе уа, журналист коллективге оноу этерге
тийишли адам тюйюлдю. Бизде хал алгъынча тапсызды
деп, мени акъылым алайды бюгюн да.
– Алгъа сиз обкомгъа жазгъан эдигиз. Сиз кесигиз
къалай ангылайсыз – сиз жазгъан къагъытда айтылгъан
кемчиликлени тюзетир ючюн, обком бир зат да этмей
нек къойгъан болур?
– Аны хапары асыры узун боллукъду.
– Биз бир жары да ашыкъмайбыз – кесибиз да бери
бу ишни тынгылы ангылар ючюн келгенбиз. Алайды
да – айтыгъыз.
– Ахшы. Хар не да бир ишни хатасындан болуп келеди – республиканы оноуу бир районну – Акъ-Суу районну – адамларыны къолларына тюшгенди да, андан. Биз
алагъа «акъла» дейбиз. «Акъла», республикагъа хан-бий
болуп, бу жерге, керти окъуна да, ата мюлклеринеча
къарап тохтагъандыла. Ангылаймысыз? Сёз ючюн,
Басхан, Урвань, Чегем районла республиканы бек уллу
районларыдыла – адам санын алып къарасакъ да, мюлк
262
жанын алып къарасакъ да. Республиканы оноучуларыны арасында уа бу районладан хазна адам жокъду. Бар
эсе да, аны «акъла» салгъандыла, сайлап. Ала айтхандан
чыкъмазлыкъ адамланы. Кесин керти да бир уллу къуллукъчу сунуп, ала айтханны этмей тебиреселе уа – ишден кетередиле да къоядыла. Ангылайсыз да? Алайды
да, бюгюннгю оноучуланы кёбюсюню, партия, къырал
низамгъа, жорукълагъа уллу эс бурмай, хар нени да
сюйгенлеринлей этип баргъан къылыкъсызлыкъларыны тамыры – жууукълукъ, жерлешлик дегенден башланады. Сёз ючюн, бу ишге къарагъыз – бизде обкомну беш да секретары барды. Аланы ючюсю – Акъ-Суу
райондандыла: обкомну биринчи секретары, ниет ишле
жаны бла секретары, адамланы ишге къалай тохтагъанларына къарагъан секретарь. Обкомну экинчи секретары – «Москваны адамыды», киши жанлы да тюйюлдю
деп окъуна айтайыкъ, кертиси бла уа – ол да «акълагъа»
къаршчы не хазна сюелсин. Алайды да, обкомну беш
да секретарындан бизни республиканы адамы болуп,
кеси да Акъ-Суудан болмай, жаланда бирди. Аты-саны
болсун ансы деген магъанада, черкес, орус, малкъар эсе
да, башха тюйюлдю, «тыш» адамын уллу къуллукъгъа
сала туруп, бек тынгылы сайлайдыла – сёз айтмазлыкъ,
тынч адамланы.
Алайды да, «акъла» оноуда болгъан къадарда, Темиржановха киши да зат эталлыкъ тюйюлдю. Бютюнда
ол алай бош «акъ» тюйюлдю – ол обкомну алгъыннгы
секретары, алай шёндю да «акъланы» ниет башчылары
болгъанлай къалгъан Шихачевни эгечинден туугъан
хапары барды, обкомну биринчи секретары да аны бек
сюеди дейдиле. Ма алайды хал. Къыйынды. Болушалсагъыз – сау болугъуз, болушургъа къолугъуздан келмесе
да – кёлкъалды этерик тюйюлме. Быллай къыйын, уллу
ишлени оноуулары Ара Комитетде этилирге керегин мен
да ангылайма да – андан. Обкомну биринчи секретарыны
къадары – ол Генеральный секретарны оноуундады. Къабарты-Малкъар деген бир къыйыр этекде, не эсе да бир
организацияда бир дауур кибик болгъанды деп, ким кирликди Леонид Ильич Брежневге? Кимге керекди ол?
Бу ишни хазна тюрлендиралмазлыгъымы мен кесим
да бек иги ангылайма, алай дагъыда тёзалмайма ансы,
къолумдан келгенни этмей, къоюп къояргъа. Керти да
коммунист эсем да, тюйюл эсем да, хуржунумда уа партбилетни жюрютеме. Алай эсе уа, зат кёрмегенча, бир
зат да ангыламагъанча этип жашаргъа уялгъан этеме.
Ангылаймысыз?
263
Къонакъла мудах болуп олтура эдиле. Кёрюп тура
эдим – ала бери келгенлерине уллу къууанмай эдиле,
алай энди, бир келгенден ары, кеслери да эслемей, «беллерине дери сугъулуп къалгъан батхакъдан» чыгъаргъа
керек эдиле.
– Аллай ишледен, аны кесигиз да ангылай болурсуз,
Магомет Исмаилович, бизге жетген жокъду, – деп, Егор
Иванович «батхакъдан» чыгъар умут этип кюрешди. – Биз
бери келгенбиз бир иш бла – сиз жазгъанча, Темиржанов
сизни республиканы Телерадиокомитетини председателини къуллугъуна тийишлимиди, тийишли тюйюлмюдю деп, аны билирге. Биз мында сау ыйыкъ турдукъ, ол
ишни юсюнден энди бизни да барды оюмубуз. Ол оюмубузну биз сизни обкомгъа да, СССР-ни Къырал телерадиокомитетини оноучуларына да билдирликбиз. Андан
сора биз эталлыкъ жокъду. Ангылайсыз да алайын?
– Ангыламай а – ангылайма.
– Алай эсе – игиди. Аны бла бошайыкъ. Баш кюн биз
сизни летучкагъызда да, телевиденияда да боллукъбуз,
баям. Ол кюн окъуна ингирде кетерик болурбуз. Ары
дери бизге бир зат айтыргъа сюйсегиз – уялмагъыз, келигиз. Биз «Нальчик» къонакъ юйдебиз. Хайдагъыз – летучкада жолугъурбуз.
– Сау болугъуз! Ким биледи, жолукъмай къалсакъ
да – ахшы жолгъа барыгъыз!
– Сау болугъуз, сау къалыгъыз!
Баш кюн СССР-ни Къыралтерерадиосундан келгенле бизни радиобузну, телевидениебизни да бериулерин,
тюк-тюк этип, сёгюп сёлешдиле, тюшден сора, артда
эшитген эдим, эки сагъатдан да аслам обкомну секретары Аманкулов бла ушакъ этип, ингирде «Нальчик–
Москва» поезд бла кетген эдиле.
Ол жазыкъла къалай къууаннган болур эдиле,
къыйын, алай зат да тюрлендирмезлик, бир тюрлю
хайыр да бермезлик хапарладан аланы, эки кюн да озгъунчу, тынч-ырахат жашау этер жерлерине – Москвагъа жетдирлик поездге минип тохтагъанларында.
Артдаракъ, ай чакълы бир заман да озуп, зат да тюрленмегенден сора, мен да толу ангылагъан эдим – ол Москвадан келгенле не хайт деген жигитле, не осал адамла
тюйюл эдиле, ала да, анга-мынга ушаш, кишиге хата
сюймеген, алай кеслерине жетген ишни этген болмаса,
дуния бузула тура эсе да, анга уллу къайгъырмагъан
бир огъурлу жанла болгъанларын. Бир зат этерча, уллу
къуллукъчула тюйюл эдиле ала. Къарап кёргенлерини,
эслегенлерини юсюнден огъарыгъа билдириучюле эдиле
264
да, этген болур эдиле алай. Огъары не билдирдиле, анда
не оюм этдиле, аны уа кеслеринден бла бир Аллахдан
сора киши да билмей эди. Мен да угъай.
Жашау да, тюрленмей, алгъынча бара эди. Мингинчи
кере окъуна болур эди – мен дагъыда бир кере сордум
кеси кесиме: «Да керекмиди да сора, жолдаш Мисиров,
айыу бла кертме ашап кюрешген?» – деп.
37
Мен хар заманда да алай сунуп тургъанма – ёхтем
таулу кишиме, алай эсе уа, не къыйынлыкъгъа да кесими алай терк хорлатып, къолларымы бошлап, къоярыкъ
тюйюлме, тюзда кесим сюйгенча болалмасам окъуна да,
жыгъылыб’ а къаллыкъ тюйюлме деп.
Алай бюгюн а, ишден юйге келе, Долинскде Хасаниягъа баргъан автобусла тохтагъан жерде сууукъдан,
ачдан да къата сюелип тургъан заманымда, толу тюшюннген эдим – мен алай суннганлыкъгъа, алай тюйюл эди.
Да не – кимме мен, не зат эталгъанма жашауумда? Сагъатдан артыкъ окъуна болур, жауун эсе, къар эсе да,
кёкден бир суу зат тёгюле, жел да ура, ётген машинала
да юсюме, бетиме да кир суу чачдыра, мен былайда
сюелгенли. Къатым бла, шуу деп, «москвичле», «жигулиле», «волгала» ётедиле. Ма аладыла, ол машинала
бла айланнганла, керти да таулу кишиле, тауча сагъыш
этгенле, тауча жашагъанла. Аланы ичлеринде бийик
билимлери болгъанла хазна жокъдула – асламы техникумланы, ишчи усталыкълагъа юйретген окъуу юйлени,
бухгалтер неда азыкъ этерге юйретген курсланы бошап,
«тюк тюшюрюрге» боллукъ, табыракъ жерледе ишлеген адамладыла. Ала прорабладыла, телевизорланы,
холодильниклени жангыртадыла; тюкенледе, складлада, аракъы-чагъыр жюрюген жерледе ишлейдиле;
милиционерледиле, шофёрладыла… Аланы бирини да
иш хакъы мен алгъандан уллу тюйюлдю – алай а мен,
сууукъдан къата, былайда сюелип турама, юйюм да
алай хоча тюйюл, была уа кеси машиналары бла учуп
айланадыла, юйлери да – жарагъан, юйлерини ичлери
да – тюкен, хар нелери бар, не кереклерин да табып, ох
деп жашайдыла. Бек керек болуп къалса, уллу сагъыш
эте да турмай, он минг сом десенг да, жыйырма минг
сом десенг да, табып къоярыкъдыла. Ким не да айтсын,
Мисиров да, къыш сууугъунда чорбат чыпчыкъ кибик,
дёрденчигин кёпдюрюп, сюелип турсун, халкъны эс-
265
лилигини, мажарыулугъуну да ёзеги болгъан а ма ол
кишиледиле – къырал, заман, къадар деген эмегенле
онгларын алып тургъанлай да, амал табып, жашай да,
ишлей да билгенле. Аллай, хайт деген таулу кишиле
болгъан къадарда, Аллах айтса, аз-аздан халкъ да аягъы
юсюне тура барыр. Мисиров кибик, кёллери кёкде кеслери уа кюлде болгъанла, къолларындан хазна зат келмей,
бош доп-доп этип айланнганла уа турсунла алай – сууукъдан къата, автобус сакълай, юйюрю да бир татыулу
аш кёрмей, кеси да юсюне, адамыча, бир тап быстыр
киймей. Дагъыда: «Мен университетни бошагъанма! Мен
журналистме!» – деген къычырыгъын а тыймай.
Итле сийсинле сен аманны ол кишиге да керек болмагъан ишинге, билиминге да! Башынгда мысхалла-зарра
тенгли бир акъыл кири болмагъан эшек – къартлыгъынгда окъуна ангылаялмай къалдынг да бош затны – адам
минг кере угъай, къуруда бир кере жашайды бу дунияда,
алай эсе уа, сууукъдан, ачдан да къата, шайны – шайгъа,
сомну – сомгъа жалгъап, ишге, байрамгъа да беш-алты
жылны ичинде бир костюм кийип жюрюген – ол аперимлик угъай, бедишликди! Кимге керекди сени факъыра
ёхтемлигинг – кесинге, сабийлеринге, ананга, юйдегинге? Я Уллу Аллах, нечик тели эдим мен, сатыу-алыу
техникумну неда бухгалтер курсланы бошап, тюкенчи,
неда склад таматасы болуп, хар не керегими да табып,
ох деп жашар орунуна, къара кюн башыма келип, университетни бошап, энди уа блакнот бла къаламдан сора
затым болмай! Тели, башсыз эшек! Былайлай, акъылдан
шашхан факъыралай, ёлюпмю кетерик болурма? Тёппе тургъанымдан сора, адетинде басдырыргъа окъуна
юйню къолайы болмаса, не айтырла артда сабийлерим
манга? Ол акъыл башыма келгенлей окъуна, ичими бир
тюрлю къоркъуу алды – керти окъуна да, ма бюгюн мени
машина уруп ёлтюрсе, не этерикдиле артымда къалгъанла? Аллах сакъласын ансы, къыйынлы кюннге керек
болур деп, бир жанына салыннган къара сомум окъуна
жокъду да! Бизни адетлерибизни уа билмеймисиз – ёлген
адамланы асыраргъа да, тюзда тойгъа чакълы бир къоранч этерге керек болуп къалады. «Тоба, тоба! Шёндю
ёлгенден Аллах сакъласын!» – деп, мен жол къыйырындан артхаракъ турдум – бирда билмезсе, аз тюйюлдюле
тели да, эсирген да шофёрла. Дагъыда «къоркъгъанынга
жолукъгъун!» дегенча болуп къалмайым.
Хасаниягъа автобусну сакълагъанла кёпден-кёп бола
барабыз – шахардан, ишлерин бошап, юйлерине жыйылыргъа кюрешгенле къошула-къошула келедиле, былай-
266
дан элге барыргъа уа онг жокъ – автобусла кёрюнмейдиле.
Ачыуларын кимден алыргъа билмей, адамла къуллукъчуланы аталарын, аналарын да «махтайдыла» – автобус
мюлкню таматасындан башлап, ООН-нга дери окъуна.
Бир зат айтыб’а бир кёр алагъа – тюзда телигеча къарап:
«Мен кесиме жетген ишни тынгылы этип келеме – ала уа
нек этмейдиле кеслерине жетген ишни? Къарынларымы
ауруйду къараргъа не бола турады деп?» Аланы ол сорууларына жууап этиб’а бир кёр, эталлыкъ эсенг. Эталлыкъ
тюйюлсе. Аны себепли уа мен да, башхалача, тынгылауну
басханлай турама, тютюн ичип, аны бла жылыныргъа
кюрешеме.
– Бу журналистле да кишиге керек болмагъан ётюрюклени жазаргъа бек устадыла, ма быллай осал ишлени
юсюнден, халкъны къыйналгъаныны юсюнден а жазаргъа базынмайдыла! – деди мен тургъан къауумгъа
къошула келген бир жаш, кеси да тартаракъ эди да, мени
къагъып сёлешгенин терслигин ышаргъан кибик этип
жулургъа кюреше. Алай иги танымасам да, мен да таный эдим аны – ол жюк ташыучу машанада ишлейди,
раствор, юзмез, кирпич сата айланыучуду.
– Сени уа бизни ётюрюклерибизге тынгылагъандан
сора, ишинг жокъмуду да? – деп, сёзню оюннга бурургъа
кюрешдим мен да. Алай жаш мен суннгандан эсе «жигитирек» кёре эдим.
– Кесигизни къуллукъчула сунуп, дёрденчиклеригизни кёпдюрюп айланасыз, халкъгъа уа сизден не магъана – къоркъакъласыз! Окъуулула, билимлиле!
– Сени уа менми тыйгъанма окъуудан? Сен да окъугъан этер эдинг, сен да болур эдинг окъуулу.
– Башыма ура болурма сени окъуулугъунгу! Сен,
не кёп ала эсенг да, 120–150 сом ала болурса, мени иш
хакъым 300–350 сомду. Сен чай бла ётмек ашай эсенг,
мени уа юйюмде эт да, айран да барды.
– Сора жокъду хатанг. Эт аша да, айран ич да тур – неге
ыразы тюйюлсе?
– Сен, факъыралыкъ жыяргъа жетип тургъанлай
да, кесинги къуллукъчу сунуп айланнганынга ыразы
тюйюлме! Къуллукъчула, билирге сюе эсенг, – башхаладыла, сиз а – аланы шапалары! Дуния бла бир болгъандыла да бу къуллукъчула бла окъуулула – кеслеринден а
бир тюрлю файда болмай. Нек жокъду Хасаниягъа автобус – айтчы бир бери, сен къуллукъчу эсенг?
– Мен къуллукъчу тюйюлме, журналистме – унутханмы этгенсе?
– Журналист! Этден, сютден планны толтургъанбыз!
267
Къайдады да ол эт да, ол сют да? Ол ётюрюкле бла кюрешгенден эсе, бу къурурукъ автобусну юсюнден жазсанг а.
– Ахшы, Хаким, угъай демейме, сен – байса, мен – факъырама. Тютюн ичерге сюемисе? – деп, мен анга «Космос» сигарет берирге хазырландым.
– А, къуллукъчу сигаретле – бер! – деп, ол, кюреше
кетип, бир сигаретни алды да, мен сирнек урдум, къабындырды. – Сен а, къарындашым, манга кёлкъалды
этме – мен бош – ишчи адамма. Алай сиз а… къалай эсе
да… Ангылайса да? – деп, тишлерин бир эриши къыжырыкълатды.
Келди бир заманда автобус да, дагъыда сау сагъатны
былайда сюелирге киши да сюймей эди да, халкъ аны
эшиклерине басынды. Къутургъан суу бир жонгурчхачыкъны алып кетгенча, халкъ да мени, ары-бери тюрте, аякъларымы малтай, биргесине элте барып, автобус
ичине сукъгъан эди. Шофёр, быллай хайыуанланы ким
кёргенди деп, ачыуланып, жеринден тюшюп, барып,
автобус ичине сыйыналмай, тагъылып тургъанланы тюшюрюп, къалгъанларын ары тюртюп, эшиклени этди
да, тебиредик…
Ма ол кюн, автобусну сакълай, Долинскде сюелип
тургъан заманымда ант этген эдим мен кеси кесиме, дагъыда бир кере Уралгъа бармай къалмам деп. Не да болсун, ол мени ишим тюйюлдю, алай мен а, юйюр таматасы
эсем, юйюрню аш бла, суу бла, кийим бла жалчытыргъа
борчлума. Ол адамлагъа ишлемегиз, тап жашаргъа кюрешмегиз деген не закон эсе да – ол законну юсюне да,
ол законну чыгъаргъанланы юслерине да итим сийсин!
Тюзюн айтханда уа – бармыды да аллай закон? Аллай
закон болмай, хыйлачы «акъла» уа барды деп, кеслерине
тап тюшюрюр ючюн, ёхчеге хапар жайып кюреше эселе уа? Да не, бизни къыралда топпа-толудула да аллай
оноучула – халкъны къыйнамасала, ашлары ичлерине
жарашмагъанла. Нек эркин болмай къалдыла эгечим
да, гым-гым къарт тюйюл, Аммака да, Кишиу да, жете
келген къыз кибик да, жюн сатып алып, ийирирге, эшерге,
эшген затларын а сатаргъа? Ол не хыликкя законду – адамлагъа ишлемегиз деген?
Жер башында не заманда, къайда болгъанды аллай
тели закон?..
Март айны ортасында солургъа чыкъдым да, юйдегилени барыны да къуру кесинг а къайры барлыкъса деп,
иерге сюймегенлерине да къарамай, жол кёллю болдум.
Бу арт жыллада Нальчикни темир жол вокзалында ми-
268
лицаланы эшилген затла алып баргъан адамланы тутуп,
аладан ахча жыйгъандан уллу ишлери жокъ эди да, ала
ол ишге алай уста болгъандыла алай да – былайтын тутулмай ычхынырма деп, не бир бек ётгюр акъыллы, не
бир тели умут этерик эди ансы, тюз акъыллы адамны
башына ол зат келген да этерик тюйюл эди. Хапаргъа
кёре, 100–150 сом берсенг, къутулургъа боллукъду.
Алай андан не файда – мен ол ахчаны бек ыразы болуп
окъуна берлик эдим, бере билмей эдим ансы!
– Къара бу телиге?! – деп ачыулана эди Далхат мен
алай айтханны эшитгенде. – Алгъадан окъуна паспортунгу ичине сал да къой къызыл онтюменликни, ол санга
документлеринги бер десе, сен а узат да къой – болду,
андан сора сен этерик жокъду, тели!
– Мен алай эталлыкъ тюйюлме! Къалай ангыламайса – эталлыкъ тюйюлме! – деп къычыра эдим мен а.
– Сора, къуйругъунгу къыс да, юйюнгде тур!
– Турмайма! Мен сабийлерими ашларын-сууларын
тапдырыргъа керекме! Ангылаймыса аны?
– Ахшы. Алай, айып этме, сени Уралгъа элтип атарча, мени вертолётум жокъду! – деди Далхат.
– Машинанг барды, Нарсанагъа, Бештаугъа элт.
– Ауузунгу ачып тур – анда уа сени сакълап турадыла дейдиле. Билирге сюе эсенг, андагъы милицала бизникиледен эсе къатыракъдыла. Къарачайлыла бизден
азмы эшген сунаса? Алай эсе уа, къоркъма сен, андагъы
милицала да бек иги юйреннген болурла «тюк тюшюрюрге».
– Эшитемисе, Прохладный а? Анда тёгерек къазакъ
элле, кимни эсине келликди анда бизни ызыбыздан тюшерге?
Далхат бир ауукъ заманны манга къарап турду да,
сора, секирип, ёрге туруп:
– Къара! Биз телиле бек алгъа нек тюшюрген болмаз
эдик аны эсибизге?
Юч кюнден, бир чемоданнга бла бир къол артмакъгъа
жюз бёрк бла эки жыйырма жаулукъ салып, юйден
чыкъдым да, Прохладнада бир тюрлю къайгъысыз Бакудан Москвагъа баргъан поездге минип кетдим.
Шабат эрттенликде окъуна Красноярскге жетген
эдим. Чемоданымы, артмагъымы да сакълагъан жерге
берип, шахаргъа атландым. Кюнню сууукъ болмагъанына – беш-алты градусдан сууукъ тюйюл эди – сейир
да этип, вокзал аллы паркчыкъны ётгенлей, автобусла,
троллейбусла тохтаучу жерге чыгъып къалдым. Сюелип,
не этерге билмей, тёгерекге-башха къарай тургъанлай,
269
кёзлерим бир эски автобусну мангылайына, сейир этип,
тирелип тохтадыла. Не этесиз быллай бир деп, эс буруп къарасам, ангыладым: астобусну «мангылайында»
«Вокзал–Черёмушки» деп жазылып эди да, ол жазыу а
Красноярскни Москвагъа: «Мен да сенден осал тюйюлме тюйюл – менден да бардыла Черёмушкала!» – дегенлиги эди да, ма ол эди сейирлик. Тейри, Красноярскни
Черёмушкаларын да кёрмей къалмам деп, мен автобусха
миндим. Барабыз, бир кесекден уллу быргъыларындан
тылпыулары чыгъа тургъан заводну къаты бла ётебиз да,
сора хар шахардача, юйле кёрюне тебиредиле – адамла
жашагъан юйле, къызыл мияла, багъыр къангала юслеринде жазыулары бла организацияланы, учрежденияланы мекямлары. Иги кесек баргъандан сора, сол
жанында, жолдан арлакъда, уллу юй кёрюндю, аллында
мермер таш бла тышланнган чигинжилери, атлауучлары
бла да. Юйюню тийреси эркин эди, таза эди. Крайком эсе
да, шахарком эсе да – алай болур. Огъесе культура юймю
болур? Алда уа деменгили черек кёрюнеди. Красноярск
къайсы черекни жагъасында эди? Енисейни болургъа
керекди. Тюзю уа Ене сайны, Ана черекни жагъасында. Кеси жашагъан къадарынгда, сен да ненча тюрлю
халкъны кёрген болурса, сыйлы Ана череги, ненча минг
адамны къууанчын этгенсе да, ненчасыны жилямукъларын алып кетгенсе Буз тенгизге? Аллахчю, айып этме
бюгюн сен манга, санга ол сыйлы атны атагъан батырланы къайда эсе да Кавказ тауларыны ичинде, ажашып
къалгъан учхунларындан бирине, къалыу-баладан бери
да ата-бабаларыбызны сыйлы жерлеринде, сени ариулугъунга къараргъа деп угъай, бош, кесини бир ууакъ
ишчиклерин этерге келген бир харип саудюгерчи кишичик болуп келгениме, тамбла уа, ишим онгарылса, ол мажаралгъан сомчукъларымы да хуржунларыма сугъуп,
ашыгъып, терк окъуна артха кетип къалсам да. Сен бу
жол мени кёрмегенча, эслемегенча эт да къой, тырман да
этме, айып да этме, артда уа, Тейрини кючю уллуду – ким
биледи, мен дагъыда келирге болурма санга – бу жол а,
башха тюрлю адам болуп, уялмай, сени кёргениме къууана, сора ол заманда, сен тынгыларгъа сюйсенг, хапар
да айтырма бизни юсюбюзден. Не ары-бери десек да,
жашау бизни бир бирден айырды эсе да, биз дагъыда ана
бла бала болгъанлай къалабыз да – сен – бизни Сыйлы
Анабыз, биз а – тюрк халкъла – сени балаларынг… Ене
сай черекни юсю бла ётюп баргъаныбызда уа, кёлюм бир
тюрлю окъуна болду – къууанырыгъым, жилярыгъым
да бирден келгенча. Мени кёрюп къояды да, айып этеди
270
деп къоркъгъанча, кесим а, буз басып, юсюн къар алып
тургъан Ана черекни къар ёзеннге ушаш, деменгили
санына-чархына жашыртын къарайма, тансыкълап…
Тюзда кёпюрден ётгенибизлей, онг жанында бир базар кибикчик эсленнгенлей окъуна, ол саудюгер кишичик, шёндюге дери ырбыннга къысылып, Ене сай бла
ушагъыма, къынкъ этмей, тынгылап тургъан эмеген кибик, бир къарыулу болуп къалды да, чууунумдан тутуп,
мени, тебирей тургъан автобусдан сюйреп чыгъарып,
тышына атды. Юч-тёрт узун къанга стол бош эдиле деп
къойсанг да, боллукъду – беш-алты къарт къатын бар
эдиле да, аланы сатхан затлары – мияла банкала бла тузланнган помидорла, хобуста, алма кибикчикле, дагъыда
къайнатылгъан наныкъ дегенча, аллай ууакъ-тюекле,
бирге жыйсанг бир столну жартысын окъуна аллыкъ
тюйюл эдиле. Алай мени ол саудюгерчи шуёхум автобус
ичинде окъуна эслеген кёре эдим дагъыда бир къарт къатынны аллында эшилген бёркчюгю болгъанын. Мени да
андан тартып чыгъаргъан кёре эдим автобусдан. Былай
къарагъанда, – орта бойлудан бираз бийигирек окъуна,
жарагъан пальтосу, бёркю, къызгъыл жылы шарфы –
ол къуллукъчу адамгъа окъуна ушай эди да, къатынла
къатлары бла нек эсе да, ашыкъмай, ары-бери баргъан
кибик этди. Ол къарт къатынчыкъла уа къарайдыла,
сейир да, умут да этип – бир зат а аллыкъ болур, къатыбызгъа келди эсе деп. Айлана кетип, бош алай сорама
ансы, мен а муну башымамы урлукъма дегенча:
– Неден сатаса, анабыз? – деп сордум ол бёрк сатхан
къатынчыкъдан.
– Жыйырма бла сегиз дейме, жашым, – деди къатынчыкъ. – Ал, юй бийченг бек къууанырыкъды, – деп,
аллында бёркню алып, къагъып, тюклерин чыгъарыргъа кюрешди.
«Кишиуню уа уллу къууандырырса, анга Красноярскден жыйырма бла сегиз сомгъа кеси он сомгъа да саталмагъан бёрклеринден бек осалын алып келсенг а!» – деп
кюлдюм мен ичимден.
Ол къарт къатынчыкъ кеси да ашарыкъла сатханладан бир жанлыракъда эди – башха столда, алай бла,
баям, санитар жорукъланы сакълайма да деп айтырча,
биреулен келип иш къалса да.
Былайда ол саудюгер кишичик, мени шуёхум, къуллукъчугъа ушагъанын да унутуп, санга да, манга да бу
тели къырал жашау бермейди, биз бир бирге болушургъа
керекбиз деген ауаз бла, ол къарт къатыннга:
– Менде ма быллай сатыллыкъ затла бардыла. Аллыкъ
271
адам табаргъа болушсагъыз эди, къыйыныгъызны унутмаз эдим. Мен кесим келгенме, биргеме тиширыу келмегенди да, сатыу этерге онгум жокъду. Солугъан заманым
а бошала барады – юйге къайтарып барыргъа уа сюймей
эдим. Кесигиз аллыкъ эсегиз да, аллыкъ адам табаргъа
боллукъ эсегиз да – тилейме, болушугъуз манга! – деп
тохтады.
Къалай терк ийнанып къаладыла бизни къартларыбыз кимге да, неге да!
– Хо бирда, жашым, – къайда манга аллай бир ахча? – деди. – Была да мени бёрклерим тюйюлдюле, бир
таныш адамым береди да, алай сатама. Мен анга жыйырма бла беш сом береме, артыкъчыгъы уа – кесиме.
– Ол сизни танышыгъыз а алмазмы эди, узакъдамы
жашайды?
– Оу кюнюм, мен бир зат да билмейме! – деп тохтады
къарт къатынчыкъ. Аны кёз аллына, баям, быллай иш
кёрюннген эди – ол таныш адамы къууанып алыр затлары болгъан адамны элтеме деп, мени алып барады да,
мен а бёркле орунуна ОБХСС-ни адамыны китапчыгъын
кёргюзтеме! – Угъай, угъай, жашым! Мен эрттеден бери
да кёрмегенме аны, къайда жашагъанын да билмейме.
Бу бёрклени уа энди кесими келиним эшеди, юйреннгенди да, ишден келгенден сора. Сатхан а мен этеме.
Саудюгерчи шуёхуму жилярыгъы окъуна келди – ол
шёндю бу къарт къатынчыкъны ОБХСС-ден, милицадан болмагъанына, бош, ишни эбине алыкъа да тынгылы тюшюналмай, палахлагъа къала айланнган саудюгерчи кишичик болгъанына ийнандыралмаса, иши как
болуп къаллыгъын биледи да. Экинчи жол быллай онг
къачан болур – бар да сор. Аны эсге алып, ол тюлкю
шуёхум къарт къатынчыкъны онгун алып тохтады –
жалынып, тилеп, бир кесини паспортун кёргюзте, бир
хуржунларындан сабийлерини туугъанларыны шагъат къагъытларын чыгъара: къара, ийнанмай эсенг,
мен узакъдан келгенме, милиция тюйюлме, бош, бир
факъыр жанма деп.
Баям, начас, эталды алай – ол къарт къатынчыкъ
анга эрирча.
– Кёзлюклерим болмай, мен зат да кёралмайма, жашым, – деди ахырында ол къатынчыкъ. – Мен бир кесек сатыу эте турайым, сен а ингир алагъа кел, сагъат
тёртлеге.
– Сиз кюнню узуну сюелсегиз да, эки тюменден кёп
файда тюшюраллыкъ тюйюлсюз. Алыгъыз, мен берейим
ол эки тюменни. Артда уа беш бёрк да берирме, кесигиз
272
сайлап. Манга теркирек болушургъа кюрешсегиз. Мен
бир бек ашыгъама артха.
– Къалай этейим мен, аны аллыгъын-къаллыгъын
да билмей? Болушалсам, артда этерсе нохтабауун да,
шёндю уа ахчангы хуржунунга сал да къой – не айтырла
адамла, кёрселе?
Ол саудюгерчи кишичик, къынкъ этмей, ол къарт
къатынчыкъ айтханнга бой салып, ахчасын хуржунуна
сукъду, алай «жилягъанын» а тыймай эди.
– Ахшы, сиз айтхан болсун. Алай, тилейме, шёндю
окъуна барыгъыз да, билигиз.
– Юйюнде уа болурму да, кеси да алай жууукъда
тюйюлдю, – деп, къатынчыкъ да, амалсыз болуп, бой
сала башлады.
– Мен такси тутайым, ахшымы? – деп, ол кишичик,
гюняхсыз, мёлек кёзлерин аралтып, жалынды.
Къарт къатынчыкъ андан ары тёзалмады, бёрклерин
бир артмакъгъа жыйды да, бу палах да башыма къайдан
чыкъды эсе да дей, тюзда Нальчикдеча, бетондан этилген
беш къатлы юйле таба ёрлеп тебиреди, сора ызындан
себелеп баргъан саудюгерчиге ыразы болмай къарады
да:
– Санга ары барыргъа керек тюйюлдю, былайда
тур, – деди.
Ол кишичик не этерик эди, къалды алайда, къарт къатынчыкъ баргъан жанында, уллу тёшлеу бетде, сууукъдан къоркъгъанча, бир бирлерине къысылып сюелген
бетон юйлеге бла къынгыр тыгъырыкъчыкъ бла ёрлеп
баргъан къарт къатынчыкъны ызындан къарай.
Неллай бир заман ётген болур, ким билсин, мени шуёхум да бир тогъуз-он кере уа баргъанды ол тыгъырыкъ
бла ары-бери, ашыкъмай атлай, кёз аллында уа бирде
иши къалай тап болгъаныны, бирде уа, бир зат да мадаралмай, келтиргенлерин да юйге созуп баргъаныны
суратлары кёрюне. Битеу ол заманны ичинде уа анда,
узакъда, Кавказда ол къар таулача, мутхуз кёрюне, сабийлерини, юйдегилерини сыфатлары тизилип, анга мудах къарап тургъанча кёрюне эдиле. «Кет, кет, бир зат да
керек тюйюлдю бизге, былай узакъгъа кетме, теркирек
юйге къайт ансы!» – дей эди аланы къарамлары… Бир
заманда ёргеде, тыгъырыкъ башында, нёгери бла да ол
къарт къатынчыкъ кёрюндю да, саудюгерчи кишичикге
жан кирди, мен тыймасам, алларына окъуна чабарыкъ
эди. Ол къарт къатынчыкъ биргесине келген тиширыуну
арлакъда къойду да, шуёхуму къатына кеси келип:
– Бар, жашым, кесинг сёлешип кёр, – деди.
273
Саудюгерчи шуёхум бир кесек эс жыйгъан кибик
кёрюне эди, алай а къыйынлыкъла тюбюнден ычхыннганнга уа ушамай эди.
– Кюн ахшы болсун! – деди ол жалыннган ауаз бла,
ол ОБХСС-ден угъай, милицадан угъай, къайдан эсе да
келген, саудюерчилик ишге энди юйрене башлагъан бир
жарлы болгъанына ол тиширыуну ийнандырыргъа кюреше.
– Ахшылыкъ кёр! Ары-бери баргъан кибик этейик,
сёлеше-сёлеше, – деди да ол тиширыу, шуёхум кесин
аны къатына жарашдырды…
38
Ма энди, къолумда жаланда артмагъым къалгъандан сора, мен да, башхалача, эркин адам болгъанымы
эсиме тюшюрдюм да, не аз да апчымай-абызырамай,
элте барып, артмагъымы сакълагъан жерге салдым,
сора энди уа не этейим, тейри, киногъа барсам окъуна
боллукъду, дедим кеси кесиме. Алай, баям, ол саудюгерчи шуёхум да ыспассыз болуп къалырын сюе болмаз эди – тутуп, дау бла мени вокзал ичинде агъачдан
ишленнген кенг да, узун да диваннга олтуртду да: «Бир
мадар этерге керекди – юйге къайтарып барлыкъ тюйюлсе да бу жаулукъланы, – деди. – Билемисе, аланы саталсакъ – дагъыда аллай бир ахча тюшеригин?»
Не айтыр кереклиси барды, айхайда, жаулукъланы
да сатаргъа керек эди. Андан сора ийнек да алыргъа боллукъ эди. Алай аны да бир палахы барды ансы – Хасанияны эл малыны не кютюу жери жокъду, не чаллыкъла
жетишмейдиле. Ийнекле жаз узуну Нартия-сууну бла
Жыгъыр къолну тийречиклерине урулгъанлай турадыла, кюн сайын да хар ийнекге бир машок кырдык
мажарыргъа тюшеди. Машинасыз, мотоциклсиз а ол
ишни тамамларгъа къыйынды. Велосипед бла ташыса
уа, жарамазмы? Тейри, кеси сютюнг болса уа, игиди,
не десенг да 50 капек бир литр сютге – ол бир кесек багъаракъды. Тюкен сют а, учузуракъ эсе да, табылгъан
да этмейди, кёп кере уа ачыгъан да болады. Таулу уа,
айрансыз къалай болсун? Бошму айтхандыла айраннга
«малкъар халкъны сауутланнган кючлери» деп.
– Къонакъ юйге барайыкъ, андан а – базаргъа, аллыкъ адам табар эсек да? – деди саудюгерчи шуёхум,
бёркле бла ишде аперимли болгъандан сора, кесин манга
тенг этип.
18 Хучиналаны Мухаммет
274
– Угъай, – дедим мен анга, алай уллу ыспас эте да турмай. – Красноярскни бир кере тонагъаныбыз да болады.
– Ахшы, сора, Новосибирскге бара-бара, Барнаулгъа
къайтсакъ да, болады, а?
– Барнаул?
– Не эди да?
– Бир зат да угъай. Барнаул эсе – болсун Барнаул.
Жарым сагъатдан сора – хайда, сау къал, Красноярск – Красный Яр – Къызыл Жар, сау бол, сау къал
сен да, Ене-сай – Ана черегибиз! Мен поездге минеме
да, тебирейбиз.
Ма-а, мен биягъы Новосибирскни дуния сейирлик
вокзалына тюшдюм – шёндю анга, эрттегили танышымача, алай тюбедим – бу жол бла мен бери ючюнчю кере
келеме да. Мен бу вокзалгъа биринчи кере 1958 жылны
кюз артында келген эдим. Башкирияда, Стерлитамак
шахарда аскер авиациягъа механикле хазырлагъан училищени бошап, андан ары къуллукъ этерге, Японну къатында Итуруп айрыкамгъа жиберилгенде. Эки жылдан
сора уа, аскер къуллугъуму бошап, юйге тебирегенимде,
бизни аэродромдан Новосибирскге жюк ташыгъан аскер
самолёт Ил-2 келе эди да, анга биз да – 6 «дембель» да
«жюкленнген» эдик. Ол заманда Новосибирскни вокзалында мен, Москвагъа барлыкъ поездни сакълай, сау
алты сагъат тургъан эдим. Ол заманны ичинде бу дуния сейирлик уллу вокзалны кесин да, аны тийресин
да бек иги билген эдим. Андан бери ненча жыл ётгенди,
жыйырма чакълы бир? Вокзал а турады алайлай, тюрленмей – уллу да, омакъ да юй.
Барнаулгъа поезд кече ортасы табалада кете эди.
Жашау-дуния деген затланы юслеринден, бери
окъуна ызымдан созулуп келген Темиржанов-начасны
юсюнден да сагъыш этгенден, бош тургъандан да эригип,
ырмах да болуп, кече ортасында поездге миндим да, Барнаулгъа жетгинчи окъуна, жукълап бардым.
Мында да, тюзда Новосибирскдеча, сууукъ эди, алай
кюн а тийип эдида, кюн тууушлада къар эрирге окъуна
кюреше эди. Новосибирскни деменгили вокзалыны къатында Барнаулну вокзалы уа бош, бир халжаргъа ушай
эди – бизни Нальчикде вокзалыбыздан окъуна гитче.
Мен вокзал аллы майданнга чыкъдым да, арлакъгъа
баргъанлай, бир халжар кибикни юсюнде «Барнаулну
автовокзалы» деген жазыуланы кёрдюм да, сейирге
къалдым – бумуду аты айтылгъан Алтай крайны автовокзалы деп. Бизни Басханда автовокзал окъуна уллуду
мындан, керти айтама.
275
Вокзалдан узакъ болмай, «Барнаул» деген къонакъ
юйню кёрдюм. Бу уа керти да аламат юй эди – уллу,
ариу мермер ташлары, таза миялалары жылтырай. Алай
къонакъбайлыгъ’а этерге унамады – бир уллу край кенгеш бара эди да, къонакъ юй «кенгешгенледен» тыкъма
толу эди. Ол тийреде орамда айлана, бир мудах аскер
макъам эшитеме. Тёгерекде зат эсленмейди, бу макъам
жер тюбюнден келмей эсе, юйю къурусун билген. Тейри,
билмей къоймам бу не сейир зат эсе да деп, сагъайып,
макъам таууш чыкъгъан жанына бара кетеме да, келеме – бир дуппурну жарымы кетерилип, ол къалгъан
жарымыны къабыргъаларына уа алтын жазыулары
бла акъсыл мермер ташдан къангала жабышдырылып,
ортада уа ёмюрлюк от жана. Мен шош барып, озгъан
урушда, Ата журтларын фашистледен къоруулай, жан
берген жигитлени атларын окъудум. Ким биледи, быладан да бирлери мени тамата къарындашым бла бирге
ол къыяма 41-чи жылны июль айны исси кюнлеринде
Смоленск тийресинде окъуна сермешген болурла. Къалай сейирди жашау дегенинг да – бу жигитле жатадыла
кеслери къайда эсе да узакъ жерледе, мында уа, туугъан
жерлеринде, аланы жюреклерини ёмюрлюк оту жана,
сабийлерин, туудукъларын Ата журтну сюерге, анга
кертичи болургъа, анга аманлыкъ этерге кишиге да эркинлик бермезге чакъыргъанлай турады!..
Алай, узакъ да бармай, «Алтай» деген аты бла бир
гитче къонакъ юйчюкню тапдым да, кюреше кетип, ары
сугъулдум. Жериме тохташхандан сора, алыкъа эртте
эди да, шахаргъа чыкъдым. Айлана кетип, шахарны
ара орамына – Ленин атлы проспектге тюшюп къалдым.
Орам бла кюнчыгъыш таба бара, бара кетдим да, баям,
шахарны этегине келип къалдым – орам тар да, кир да
бола башлады, алай нек эсе да халкъ а – кёпден-кёп.
«Тейри, былайда, къарайма да, базар барды!» – деди,
къууанып, ол саудюгерчи кишичик. Жёбелеп, мени да
ызындан созуп, барды ары, суу боюну таба энишгерек
тюше. Керти окъуна да, кёп да бармай, базаргъа жетип къалабыз. Иги кесек айландыкъ базарда, башлары
жабылгъан сууукъ павильонлагъа да кирдик, къарадыкъ – эшилген зат сатып кишини да кёрмедик. Мени
бу тар да, кир да жерге созуп келген шуёхума къутура,
мен алайдан чыгъа башладым. Бир заманда шуёхум:
«Ары къарачы!», – деп къычырды. Къарайма ол аралып тургъан жерге да, «Комиссионный магазин» деген
жазыуланы окъуйма. Барабыз, киребиз да… кесибизни,
таулуланы, дуния сейирлик эшилген бёрклерин, ол ала18*
276
мат жаулукъларын кёребиз! Къалай залимди да мени
шуёхуму сезими – тюзда ол партизанланы къуууп айланыучу немис итлени кибик!
Мен тюкенни эшилген затла сатхан къыйырына бардым да, тюзда ток ургъан кибик, ауузум ачылып, сюелип
къалдым – я Уллу да, Сыйлы да Аллах, жаланда бир
инсаннга нек бере болурса сен быллай бир ариулукъну,
мингле бла башха жазыкъланы уа, тюзда бизни чурукъ
тикген фабрикабыз кибик, хышты-мышты жабышдырып баргъан заманынгда? – мени аллымда, ариулугъу
бла сау дунияны жарыта, бир къыз сюеле эди. Жер башында халкълада не тюрлю ариулукъ бар эсе да, ала
бары да бу къызны юсюнде эдиле: кём-кёк орус кёзле,
бир гитче гуппурчугъу бла гитче рим бурунчукъ, аз-маз
эсленнген азиялы ызлыкъла, таулу къызны уялчакълыгъы, ингилизли адеплик, африкалы ачыкълыкъ,
японлуланы къармашыулары, къалгъан халкъланы
барыны да адамлыкълары эмда сюйдюмлюлюклери.
Тийре элледен келген къатынла да, шахар бийчеле да
тюрлю-тюрлю эшилген бёрклени кийип кёре эдиле, ала
халыдан угъай, темир чыбыкъдан этилген кибик, бирле
уа созуп кюрешедиле, бирле къарап бошагъан затларын,
хышты-мышты атып кете – къысхасы, базар ичинде бир
тюкен. Ол а, ол сейирлик ариу къыз, мёлек кибик, ышара-ышара, адамла атып кетген бёрклени, къагъып-согъуп, жерлерине сала эди, жаулукъланы да тап сайлай
эди, кишиге да хыны, тырман этмей. Тёгерекге-башха
ол къаллай бир жарыкълыкъ, адамлыкъ, адеплик, адетлик да жая эди эсе, жарытып-жылытып, кеси да аллай
бир ариу да, сюйдюмлю да бола бара эди. Баям, Уллу да,
Сыйлы да Аллах аны къатына энчи бир мёлекни окъуна салгъан болур – бу къыз къаллай бир ахшылыкъла
эте эсе да адамлагъа, сен а, къарап, кесине эки къатлап
къайтарып тур аланы деп, ансы бирда тюрленмей къалай
жарытып турады ол кеси тийресин огъурлулукъ бла,
ариу сёз бла, ариу къылыкъ бла да.
«Ма къызды бизге болушурукъ!» – деп къычырды,
къууанып, саудюгерчи шуёхум да, сора, манга соргъаноргъан да этмей, тап кезиуню марап, ол къызгъа сёлешди:
– Къызы, менде жаулукъла бардыла, алмазмы эдигиз?
– Сиз аланы тюкеннге салыргъамы сюесиз?
– Хауа.
– Бусагъат, мен тамата тюкенчини чакъырайым, –
деп, ол мёлек къыз арт отоугъа кирип кетди да, олсагъат
окъуна тюкен ичи къарангы да, мудах да болду – юй тю-
277
бюнде тышындан келген кир да кёрюндю, бёркле мутхуз
бетли, жаулукъла уа саргъыл болдула.
Тёрт-беш минутдан ол къыз къайтды да, биягъы хар
не да жерине келди – тюкен ичи жарыкъ да, тап да болду, бёркле да жангырдыла, жаулукъла да, къар кибик,
чыммакъ болдула.
Саудюгерчи шуёхуму уа артмагъы бла бирге бир тиширыу ары, тюкенни арт отоууна, алып кетди, мен а
былайда, ол къыз къатында, жауун жаугъанлай, юсюме
ариулукъ, жарыкълыкъ, сюйдюмлюк да тёгюле, сюелгенлей къалдым. Азмы, кёпмю тургъан эдим мен алай,
жаннетге батылып, билмейме, бир заманда шуёхум тюкен ичинден чыгъып келди да: «Ма энди сюйгенинглей
айлан, жолдаш Мисиров, – ишибиз къуралгъанды!» – деп,
къычырып ийди. Алай мен, ол къызны ауазын дагъыда
бир кере эшитмей, къалай кетип къалыр эдим:
– Къызы, ол мен къойгъан жаулукъла кёпмю турлукъ болурла сатылмай? – деп сордум.
– Ол зат менден къаллыкъ тюйюлдю да, – деди ол,
ышарып.
– Аны уа бирда билмезсе! – дедим мен. – Сен аланы,
кёзге урунурча, тап жайсанг…
– Хар нени да тап этерге кюреширме, жарсымагъыз.
Юч кюнден бир келип кёрюгюз. Сизни жаулукъларыгъыз аламатладыла, терк сатылыргъа керекдиле.
Мен кетерге сюймей эдим, жаулукъланы сылтаулары бла мында кече, кюн турсам да, угъай дерик тюйюл
эдим, алай къайры къоя эди мени шуёхум, чууунумдан
тутуп, тышына созуп кетди.
Юч кюннге турист болдум – мен Горно-Алтайскде,
Барнаулда, Алейскде да болдум, къысхасы – Алтайны
кёрдюм. Бир зат да айталлыкъ тюйюлсе – хар не да аламат, ариу. Сай тауланы, тюзю уа – уллу дуппурланы
жанларында тёгереклерин чыммакъ къайын терекле
алгъан эркин талала тамашалыкъ эдиле. Ол биченликлеге ычхынсыла эдиле бизни таулула! Бир-бирде уа ол
къайын терекле керти да ёсген терекле болмазла, ишленнген иш этген болурла деригинг келеди, автобусдан тюшюп, барып, къол аязынг бла къакъсанг, мияла таууш
этерик болурла деп… Кюз артында, баям, Алтай саулай
да, терек чапыракъла саргъалып, алтын бет ала болур
да, аны ючюн окъуна айтылгъан болур Алтын Алтай
деп кесине да. Огъесе туугъан жерибиз, сен бизни алтын
хазнабызса деп, халкъ сюйгенденми айтхан болур. Алтайны кесинде да, Барнаулда да, сюйгенимча айланып,
кёпню кёрюп, юч кюнден сора тюкеннге келдим.
278
– Кюн ахшы болсун! – дедим мен ол мёлекни аллына
барып. – Не тукъумдула бизни ишлерибиз? – деп къошду
бизни саудюгерчи шуёхубуз да.
– Ахшылыкъ кёрюгюз! Ишни барыуу да аман тюйюлдю, – деп, ол экибизге да бирден жууап этди. – Жартысы чакълы бири сатылгъанды. Юч-тёрт кюнден бошап
къояргъа да боллукъбуз. Сатылгъан жаулукъла ючюн
ахча алыргъа боллукъсуз.
– Артда, барысы да сатылгъандан сора, алырма, сатылсала-сатылмасала да, юч-тёрт кюнден мен кетерге
керекме да, ол заманда алырма, – дедим мен, алай бла
окъуна, ахчагъа эс бурмай, ол кеси кибик, дуния ариулугъу аллында сюелип тургъанлай, адам ырысхыны
юсюнден къалай сагъыш этер деген магъанада.
«Тели!» – деп къычырды шуёхум.
– Угъай, андан эсе бюгюн алыгъыз да къоюгъуз болгъанын, ол сиз алыр заманда, артда, аллай бир ахча табылмай къалыргъа да боллукъду, – деди къыз.
Саудюгерчи шуёхум мени касса аллына сюйреп элтди да, кассир тиширыу сатылгъан жаулукъланы къагъытларын тапды, алагъа кёре бизге машок бла бир – беш
жюз сомдан да артыкъ ахча узатды. Саудюгерчи шуёхум
аланы хуржунуна уруп, андан ары мычый турмай, мени
тышына созуп кетди.
Ол ингирде окъуна мен Аэрофлотну юйюне бардым
да, ол а шахарны ортасында эди, Ленин орамдан узакъ
болмай, тёртюнчю кюннге билет алдым. Алгъа танг ата
Барнаулну аэропортуна жетерге керек боллукъду, андан
бир гитче самолётчукъ бизни, Минводха барлыкъланы,
Новосибирскни аэропортуна тапдырлыкъды, анда уа
«Ту»-гъа минебиз да, юйге учабыз. Аллах айтса дейим
ансы, Насра-хожалай болурма да.
Бу эки-юч кюнню ичинде саудюгерчи шуёхум, мени
тюкенле сайын созуп, жанымдан этди, ахырысы. Ол
алмагъан къалмады: Кишиуге бла Индирагъа Японда
этилген быстырла, эки аякъны да сугъуп, ток бла жылыннган бир сейирлик уюкъла – Аммакагъа, Аминатха – къумач, Хызыргъа да дуния бла бир быстырчыкъла.
Ол харакет къадарны къонакъ юйге жыйгъандан сора,
манга тырман да этди – сени хатангдан чемоданыбыздан
къуру къалдыкъ да деп. Бек сейири уа – аны мени хатамдан дегенлиги эди.
Хар не да тапды, тамбла, Аллах айтса, кетебиз. Барабыз тюшден сора биягъы тюкеннге. Мен ол мёлек къызгъа
аралып тургъунчу, шуёхум хар не ишни да мажарды – кассадан бизге жетерик ахчаны хуржунуна урду,
279
беш жюз сом болур эди дейме, сатылмай тургъан юч
жаулукъну да алды да, мени тышына созуп башлады.
«Къачдыкъ, Мисиров! Хар не да окэйди!» – дей эди ол.
Мен а къач-хан угъай эсенг, жеримден да тебалмай турама. Тохта сора – мен харип ёмюрюмде да кёралмаймы
къаллыкъма энди бу ариуну?
Тюзмюдю да бу иш – кесини нюр жарыгъы бла мингле бла адамланы кёллендирирге, таукеллендирирге,
жюреклерин тазаларгъа, умутларын учундурургъа боллукъ бу дуния сейирлик Ариуканы къайда эсе да жер
этегинде, бир тар тюкенчикде беклеп тургъан? Ол дуния
къырылгъан Мона Лиза кесени ол тюрлю ышарыуу бла
бу Ариуканы къатында бийче аллында бош, къарауаш
къатын кибик окъунады.
Угъай, ол бизге этген ахшылыкъны унутуп, ахчаны
хуржунунга уруп, къачып кетген айып боллукъ эди.
Саудюгерчи шуёхуму къолундан бир жаулукъну сыйырдым да, газетге чёргеп, Ариуканы къатына бардым.
– Къызы, – дедим да, сора, ол мени таба атлагъан да
этип, соруулу къарап тохтагъан уахтысында, башхала
эшитмесинле деп: – Аллахчю менден бу саугъачыкъны
ал, сен манга аллай бир игилик этгенсе, – деп шыбырдадым.
– Угъай, угъай! Алай жарамайды, – деди ол. – Мен сатыучума да, сатханма, – ол мени ишимди. Ол ариу жаулукъланы эшгеннге этигиз, не саугъа этерге сюе эсегиз да.
– Хо, ал, мен аллай бир тилей эсем! Кесинг къысмасанг да, ананга берирсе.
– Угъай, угъай! Керти айтама – жарамайды! Мен комсомолкама сора уа!
Я Аллах, комсомолну уа энди мында не иши болур?..
Мен тели тап сёлешалгъан болмазма да, ол а мен берген
саугъачыкъны улутха неда иш хакъ деген затлагъа ушата болур. Болуш Уллу да, Сыйлы да Аллах манга ол къыз
мен айтханнга ийнанырча – ол жаулукъну мен бош – аны
кесин, адамлыгъын сюйюп саугъа этгениме, огъесе сени
кючюнг бери – Алтайгъа жетмейми къалады?
– Сен менден бу саугъачыкъны алгъанлыкъгъа, аны
не терслиги барды? Мен энди бери, баям, ёмюрде да келлик болмам, алайды да бу – керти да сюйюп этилген саугъачыкъды. Ал да къой, тилейме!
– Угъай, угъай! Аллыкъ тюйюлме. Къоюгъуз, адамла къарап башлагъандыла. Дагъыда келигиз, келтиригиз – биз бек сюерикбиз!
– Сау бол! Насыплы бол! – деп, не этерик эдим да,
кетдим.
280
Эрттенбла уа, танг белги бере башлагъанлай окъуна,
мен аэропортну юйюне къуулдум – андан аэродромгъа
автобус кетерге керекди. Барнаулну орамларында жан
да кёрюнмей эди да, ма энди, жер этегинде къуру кесим
къарангы орамда къалгъанымда, саудюгерчи шуёхуму
айтханын этип, ахчаны юйге жибермегениме ачыу этдим – шёндю аллымы бир сюрюу хулиган алып тохтаса,
мени Сибирьге жортуулум алай уллу махтанырча бошалмазлыгъы баям эди. Иш алайгъа жетмез, юйюнге деп,
мени ышандыргъан жаланда былайы Барнаулну арасы
болгъаны, тёгерекде дуния сейирлик къонакъ юй, кинотеатр, уллу тюкен, къырал, жамауат организацияланы
юйлери сюелгенлери эди – быллай жерлени хулиганла
алай бек сюймей ушайдыла да. Бир кесек баргъандан
сора, аэропортха атланнганланы къауумун кёрюп, батыршачыкъ болуп, къоркъакъ, къоркъакъ деп, кеси
кесиме айып окъуна этдим…
Автобус бизни шахардан игида кесек тышына элтген
эди, анда биз бир самолётчукъгъа миндик да, бир сагъатдан Новосибирскге жетдик. Кёп да бармай, уллу да, ариу
да самолёт – «Ту-134» бизни кёкге кётюрдю да, биз Сибирьни тамашалыгъына къушла бийиклигинден сюйюп
къарай эдик. Ол къар ёзенле, агъач басхан къаралдым
жерле, мияла кибик, жылтырагъан кёлле, станцияла,
шахарла – сора туманла, туманла, бир болгъанны жаба,
бир а бизге хо, хо, къарагъыз дегенча, ары-бери кете…
Минводха жете келебиз – тюбюбюзде къыралгъа махтау бла айтылгъан ставрополь сабанланы ариу жашил,
къара тёртгюллери, къазакъ эллени бла шахарланы юйлерини къызыл къошун башлары, аламат терк жортуп
баргъан машиналары бла кенг жолла кёрюнедиле. Ол,
керти окъуна да, нечик аламат ишди – бюгюн эрттенликде мен Барнаулну орамларында айлана эдим, къоркъа-къоркъа, ма энди уа, ингир да болгъунчу, жылы
кюн тууушунда, хычыууунлукъгъа батылып тургъан
Хасанияны ичи бла юйге бара турама! Ма-а, энди уа юйге
окъуна кирип барама, анда уа, къайда эсе да узакъда,
жашаууму сау ёмюрге чакълы созулгъан бир кесеги
къалгъанды, былайда уа, кёз аллымда, мени кёрюп,
Аммака туруп келеди, этегинде болгъан бир затланы
жерге тёге, Кишиу да ич отоуну эшигинде сюелгенлей
къалгъанды, Мариям а, таныялмай, манга къарап турады. Я Уллу Аллах, нечик хычыуунду юйде болгъан,
бош алай – кеси юйюнгде болгъан!..
281
39
Сибирьге бла Алтайгъа «жортууулларымдан» сора
игида кесек заманны мен эс жыялмай тугъан эдим –
дайым да кесими, насыбым тутуп, милицаланы къолларына тюшмей ычхыннган, алай а алыкъа бош махтанып айланнган бир аманлыкъчы сунуп тургъанымдан
къутулалмай эдим. Ол ай чакълы бир заманны ичинде
«законсуз» ишле этип айланнганымы хатасы эди. Хо,
къайгъырмаз, энди жаз да келди, мен да бир кесек эс
тапханма, кюн сайын да ишден келе-келе, жауунлу кюн
болмаса, Хасания кёпюрню къатына, суу боюнуна, къайтып, сагъат чакълы бир жууунсам, женгил болуп, юйге
алай барсам а – аламат иги болушады керексиз затланы
унутургъа.
Не да болсун, биз энди шайны шайгъа жалгъап кюрешмейбиз. «Жортууулдан» келтирген ахчамы «къырал» таматагъа – Аммакагъа бере туруп, мен, халкъгъа
да эшитдирип, алай айтхан эдим: «Халкъны ашы тап
болсун, татыулу болсун ансы, къалгъаны бошду. Нек
дегенде дунияда адамгъа бек керек зат – саулукъду, саулукъну тамыры уа – ашды. Магъанасыз затлагъа кёп
ахча къоратмазгъа кюрешигиз, алай, ахчаны аяп, ашны
уа татыусуз этмегиз. Кийимибиз – сууукъ болмайыкъ,
халкъ айып этмезча, бек жаланнгач болмайыкъ ансы,
омакъ кийинебиз деп, къазауат этерге аз да керек тюйюлдю. Бизге биринчи керек затла ма быладыла – сау-саламат
болургъа, иги окъургъа, эринмей ишлерге, къалгъаны
уа – бары да бошду. Ангыладыгъыз да?»
«Ангыладыкъ», – дедиле Хызыр бла Индира, терен
кючсюнюп, уллула да мени тюзге санадыла, бир бек ыразы болмасала да – барысы да бизде ахча энди машок бла
бир суна эдиле. Алай мен бек уста биле эдим да – бек аз
эди бизде ахча, жашау а къыйын эди.
Хар не да тап кибик эди. Алай узакъ «жортууулну»
«ауурлугъундан» сау бола, мен да башхаладан аман адам
тюйюлме, толу эркинликлери болгъан гражданинме, ол
угъай эсенг а, журналист окъунама деген сезимим кючлене баргъаны къадар, сабийлигимден бери да манга
тынчлыкъ бермей келген акъыл – тюз адам эсенг, керти
да гражданин эсенг, сора анга кёре уа борчунг да барды
деген акъыл, биягъы мени, элте барып, тюзда Темиржановну гимхотуна тиреп тохтай эди. «Къарачы, аманлыкъ
тёрде айланады, ол хорлай барады – сен а къайда айланаса, гражданин эсенг да, журналист эсенг да?» – аллай ауаз
эшитиле эди ёргеден. Айхайда, мен, жууап эте: «Сен а
282
къуруда манга илинип нек тураса да? Аз тутушмагъанма
да мен – башхала да бир кюрешгенликге не боллукъду?
Мен а артыкъ темир терекми болгъанма?» – деп къычырыргъа боллукъ эдим. Алай мен биле эдим, бек уста биле
эдим да: аллай жууап этерге жаланда къоркъакъ эркин
болгъанын, аллай сёзлени айтыргъа не керти да гражданиннге, не хайт деген журналистге ушамагъанын.
Айхайда, мен алай къычырсам-жилясам, ким эсе да
ол ёргедеги билир эди мени ким болгъанымы да, къояр
эди андан сора зат айтмай, узакъ жортууулну аллында
аскер башчыла къоркъакъланы бла къарыусузланы,
биргелерине алмай, журтда къояйгъанлары кибик. Алай
мен, Мисиров Мухаммед, башха жерде ёсген эсе да, алай
артда уа Туугъан жерин сарнатханлары ючюн, монголладан дертин алгъан Бийбарс батырны туудугъу эсем
окъуна, ким биледи, къалай болайым не къоркъакъ, не
къарыусуз? Бютюнда уа бизни къыралда – бизде аманлыкъ законсузлукъ ишге саналыргъа керек ушайды да.
Угъай, жарамаз манга не къоркъакъ, не къарыусуз болургъа – тукъумубузгъа бедиш этдирирге. Бютюнда уа
ол начас, бизни республиканы юсюнден не телефильм
этилсе да, кесин да сценарист, не консультант, не соавтор
этип, ары сукъмай къоймайды. Мындан алгъаракъда
уа ол улутхалагъа жыйгъан ахчасына Къылычбий-къабакъда ишлеген эки къатлы юйюнде, ол бизни «Волга» машинабызны бузгъан жашыны тоюн этгенде, сау
ыйыкъны ичинде телевиденияны операторлары анда
ишлеп тургъандыла. Темиржанов-бийни жашыны тою
ёмюрлеге суратланып къалсын деп! Сора къалай жашасын адам бир зат «не кёрмей, не эшитмей?» Кёрмейме,
эшитмейме дей эсенг а, сора сен къоркъакъ эшексе, алай
тюйюлмюдю да? Къоркъакъ эшег’а къыралны адамына,
журналистге саналыргъа боллукъмуду да? Андан эсе
элт да, паспортунгу бер да къой: «Мен СССР-ни адамы
тюйюлме, мен эшекме, эшекге уа быллай паспорт неге
керекди?» – де да. Сен дагъыда коммунист эсенг а, сора
шахар комитетге бар да, партбилетинги бер да: «Мен
къоркъакъ эшекме, къоркъакъ эшекни уа партияда иши
жокъду», – де. Да не – алай тюз тюйюлмюдю да? Алай
тюз боллукъду – оллахий да, билляхий да алай.
Мен бир жары да барлыкъ тюйюлме, не паспортуму,
не партбилетими да берлик тюйюлме. Мен СССР-ни адамы болгъанлай да, коммунист болгъанлай да къаллыкъма! Аманлыкъ не бет да алсын, ол, сюе эсе, министр да,
ишчи да болсун, манга башха тюйюлдю – мен аны бла
тутушмай кетерик тюйюлме!..
283
Ингир кеч, халкъ жатхандан сора, мен биягъы стол
артына олтурдум да, М. В. Зимянинге, партияны Ара
Комитетини секретарына, экинчи кере жаздым. Бизде
бир зат да тюрленмегенин билдирип, мен энди тилеп кюрешмей, дау эте эдим – нек тынгылап турасыз, нек тюзетмейсиз бизде халны деп. Жаш а жашмыды дейсиз – Ара
Комитетге дау этип тохтагъан! Да не, ахырысы, оноучула
эселе – этсинле оноу, ансы алай а, хар нени да кеси аллына бошлап, ким да болур оноучу…
Экинчи кюн окъуна авиапочта бла, жетгенин да
билдирисиз деп, къагъытымы Москвагъа иеме. Толу
бир ыйыкъ окъуна озгъунчу, мени биягъы Аманкуловха
чакъыргъанларында, сейир окъуна этеме – АК-дан адам
келген болур деп. Бу жол Аманкулов, аллынча, кёзбаулукъ
этип, ышаргъан кибикчик этип уллу кюрешмеди – ол сууукъ эди, мермер таш кибик. Сюймей саламлашып, ол
манга шинтикледен бирин кёргюзтдю – ол аны олтур
дегенлиги эди.
– Ара Комитетден жолдашла тилегендиле да, мен
сени аны ючюн чакъыргъанма сёлеширге, – деди ол,
къаны бузулуп тургъанын сездирмез ючюн кюреше.
– Ахшы, тынгылайма сизге, – дедим мен да, анга бир
кесек «сууургъа» онг бере.
Ол стол къатында, шош-шош атлай, ары-бери барды, бир кесекден тюйюшюрге чыгъарыкъ боксёрча, онг
къолуну жумдуругъу бла сол къолуну аязына ура, сора
аллыма келип, къарамын манга тиреп тохтады.
– Мен аны бирда ангылаялмайма, – деди ол, – сен,
коммунист да, журналист да бола тургъанлай, кесинг
алай терен да ангыламагъан затланы юслеринден былай,
ат башындан, уллу сагъыш эте турмай, хар нени да нек
айтып бара болурса? Аны да былай, кесгин, ол ишлени башха амал бла этерге онг болмагъанча, адамланы
терслеп. Къалай ангыламайса – тюзюнлей уруп барып,
ачыкъ айтып кюрешгенден хайыр болмазлыгъын, хата
болмаса? Сен керти окъуна да алаймы сунаса – ма, Аманкулов жумушакъ шинтикге олтургъанды да, къарыны
токъ, юсю жылы, алай эсе уа, халкъны жарсыулары аны
не аз да къайгъы этдирмейдиле деп? Мен халкъымы, билирге сюе эсенг, сенден кем сюймейме, алай мен болумну
сенден эсе иги билеме да, тюзюнлей уруп бармайма, башха
амал излейме. Кесинг къара, республикада биз, таулула,
азбыз, къабартылыла, оруслула да бир ненча кере кёпдюле бизден эсе. Ол затны эсге алгъанда, бизге алайсыз
да бет этилгени кёрюнюп турады. Сен а, ол азды деп,
асыры кёпге ачыкъ дау этесе. Ол неге ушагъан ишди?
284
– Не бла артыкъ бет этиледи бизге? Небиз барды бизни, мен алайны ангылаялмайма?
– Республиканы Баш Советини Президиумуну председатели таулуду, обкомну беш секретарындан бири таулуду, халкъ жарыкълауну министри таулуду, халкъны
жумушларын жалчытхан министерствосуну таматасы
таулуду – не керекди андан сора санга? Сени ол малкъар халкъ дегенинги бир жерге жыйсакъ, ол бир гитче
шахарчыкъ болуп къаллыгъын унутма, адам саны жюз
мингнге да жетмей! Аны унутургъа керек тюйюлдю да,
в конце концов!
– Аз эсек, кёп эсек да, биз республиканы къурагъан
бу жерли эки халкъдан бирибиз. Бирикген КъабартыМалкъар область къурала туруп да айтылгъаны алай
эди – областьха оноу этиу эки жанындан да тенг боллукъду деп, – дедим мен. – Шёндю уа биз не халдабыз?
Республикагъа оноу этген къауум олтургъан столну
къыйырчыгъында мугурайып тургъан бир ёксюз жашчыкъгъа ушап турабыз! Къабарты-Малкъар обком дейсе – анда уа 12 адамны ичинде, бёлюмню таматасы болуп, бир таулу да жокъду! Республиканы Баш Советини
Президиумуну председателине оноу угъай эсенг, аны
бурхусу да жетмегенин, сабийле окъуна бек иги биледиле, ол бош, сыйлы аты болгъан къуллукъду ансы, Сыйлы
грамотала берген, уугъа барыуну башларгъа, тыяргъа
заман болду дегенден сора анга не жетеди?
– Республикада совет властьны бек уллу къуллукъчусуну юсюнден алай айтыргъа ким бергенди санга эркинлик? Сора мен да, Нальчикни орамларында плакатла
тагъып айланнгандан сора, затха жарамаймамы? Алайды да, сен акъыл этгенден?
– Ахшы, сора мен бир затны сорайым да, анга жууап
этигиз – сиз керти окъуна да обкомну секретары эсегиз,
таулу эсегиз: нек жокъду обкомда бёлюмню таматасы
болгъан шо бир таулу окъуна? Тюзмюдю ол?
Бу кезиуде эшик ачылды да, обкомну пропаганда
бёлюмюню таматасы Шарданов кёрюндю.
– Келигиз, Владимир Хазретович, Мисиров бла
сёлеше турабыз да, сиз да былайда болсагъыз, тийишлиди, – деди, бир кесек шошайып, Аманкулов.
Шарданов къабыргъа къатында тизилип тургъан
шинтикледен бирине чёкдю – мени кёз аллымда. Ол орта
бойлудан бийигирек окъуна болгъанына да къарамай,
мен нек эсе да анга ичимден Топчукъ деучюме – базыкъ
сюекли, токъ этли жаш эди да, аны ючюн болур. Былай
алып къарагъан заманда, ол аман адам да тюйюл эди,
285
баям, бир-бирле суннгандан эсе къайда акъыллы да,
билимли да, эсли да болур эди. Алайсыз быллай уллу
къуллукъгъа ол, Басхан райондан жаш, не хазна ёрлер эди. Эрттеден бери да ол кесин «акълагъа» керти
да «таначыкъ» сундуруп келе болур эди да, ма энди уа,
Аманкулов секретарь болгъанлай, аны жерине окъуна
салыннганды. Алай, энди уа, тейри, деп, ол алыкъа да,
баям, кесин уллу къуллукъчуча жюрюте болмаз. Ол аллай тели тюйюлдю – тынгылы тутушурча тап кезиуню
марап тура болур.
– Алай сора эсенг, жууап этейим, – деди Аманкулов,
мени таба къарап, – боллукъду обкомда бёлюмню таматасыны къуллугъунда да таулу адам, Мисиров дау этгенди да, аны ючюн деп угъай, ёргеден жолдашла айтханнга
кёре ансы. Ол заманда уа, конференция болгъан заманда,
къурау пленумну кезиуюнде аллай къуллукъгъа салырча тийишли адам жокъ эди…
– Сейир-аламат! – дедим мен, кюлюмсюреп. – Жарым
жыл мындан алда аллай адам жокъ эди, энди уа табылды!
Кимди да ол, бек сейирди, туугъан да этип, жомакъдача,
бир кюннге да жети жылгъа ёсюп баргъан. Ахырысы,
бу да некди къуруда бирчик, экеулен болсала да, нек
жарамайды? Автоном республикагъа оноу этиу – ол
халкъгъа ётмек юлешген тюйюлдю да, ахырысы: сиз
кёпсюз да – сизге кёп, сиз азсыз да – сизге уа аз деп. Алай
этиллик эсе – сора неге керекди автономия?
– Сора сен а къалай сюе эдинг да?! – деп керти окъуна
сейирге къалды Аманкулов.
– Мен а къалай болургъа керек эсе да, алай болса сюеме – бир халкъ да, кесин гитче халкъчыкъгъа санап,
мюйюшге къысылып, мугурайып турмаса, ол да кесин
башха халкъла бла тенг халкъгъа санап, эркин солуса,
ишлесе! Нек этилген сунасыз алай – гитче КъабартыМалкъар республикачыкъ СССР-ни Баш Советине сау
къырал чакълы бир жерни алгъан Тюмень областдан эсе
кёп адам жиберирча? Тюмень областны жеринде бизни
Къабарты-Малкъар кибик жыйырмадан да кёп республика сыйынырыгъын билемисиз?
– Ол арталлыда башха ишди! – деди Аманкулов.
– Угъай! Ол да ол ишди! Ол да не ишди десегиз а – СССР-де
халкъла, бары да бирча, тап кёллю болсунла, бирлери,
биз уллу халкъбыз деп, кеслерин хан-бий сунуп, башхаланы ыркъыфламасынла, адамлары аз халкъла да, биз
азбыз, къарыусузбуз деп, кёлсюзлюк этмесинле, ала да
башха халкъла бла тенг, къууанып жашасынла деген
ишди ансы, ол сиз айтханча – аз эсегиз, сора ол сизге бер-
286
лигибизге да ыразы болуп, ауузугъузну къысып тургъуз
деген тюйюлдю. Тынч турмасагъыз а, андан да къурулай
къалырсыз деп, жунчутуп!
– Бир сейир-аламат сёлешесе сен, Мисиров! Сора сени
айтыуунга кёре, къыралгъа эки-юч жыйырма минг адамы болгъан малкъар халкъ да, жюз бла, не билейим,
эки-юч жыйырма миллион адамы болгъан орус халкъ
да бир кибик магъаналыдыла. Алаймыды?
– Айхайда, алайды! Алай болмай а, къалай боллукъду да? – дедим да мен, Аманкулов, ауузун ачып, жеринде
сын къатып къалды. – Къыралгъа бир кибик магъаналы ишледиле экиси да – орус халкъны, жарыкъ кёллю
болуп, жашап, ишлеп, тепсеп, жырлап айланнганы да,
тюзда ол халда малкъар халкъны да жашауу кереклисича тап, къууанчлы болуру да.
– Да кимди да къоймагъан бизни, малкъарлыланы,
иги ишлерге, къууаныргъа, жырларгъа, тепсерге, культурабызны ёсдюрюрге къоймагъан? Кимди ол ишге чырмау болгъан – айт?
– Менден эсе кесигиз бек иги билесиз аны уа – ким
чырмау болгъанын. Къалай къууанчлы ишлейим, жырлайым, тепсейим мен, сиз, келтире келип, манга таматагъа урлаканы, улутхачыны, миллетчини да сукъгъан
эсегиз? Хы, иш анга жетди эсе, айтыгъыз бир бери – Къабарты-Малкъарны къырал тепсеу ансамблине «Кабардинка» деп аталгъанды, Къабарты-Малкъарны бирикген
драма театрына къабартылы поэт Шогенцуков Алийни
аты аталгъанды, черкесли жарыкъландырыучу Ногмов
Шораны аты шахарны бек ариу орамларындан бирине
берилгенди, къабарты литератураны мурдорун салгъан
Пачев Бекмурзаны атын да орам да, библиотека да жюрютедиле – да сора Шимал Кавказны халкъларыны
ичинден чыкъгъан биринчи профессионал музыкант,
скрипкада дуния сейирлик уста согъа билген Абайланы Солтанбекни аты нек унутулуп къалгъанды, музыка
театргъа аны атын атаргъа нек жарамайды? Абайланы
Исмаилны уа нек унутуп къойгъанбыз, огъесе ол тюйюлмюдю Къабарты-Малкъарны биринчи «къызыл» врачы? Бизде топпа-толудула да болмачы атланы жюрютген
орамла – Ямная, Газовая, Юбилейная, Кавалерийская!
Анса уа ол хыликкялыкъ тюйюлмюдю – биз, мёлеклеге да
тенг этерге унамай, аладан да сыйлы кёрген Кязимибизни аты бла къайда эсе да бир тыгъырыкъчыкъ болгъаны?
Некди ол алай? Ол аз халкъны уланыды да – андан, кеси
не уллу да болсун. Башха иги адамларыбызны, атлары
саулай Кавказгъа, къыралгъа да белгили адамлары-
287
бызны юсюнден да нек сёлешмейбиз ёхтемлик бла, нек
унутуп къойгъанбыз аланы атларын? Нек? Сора, битеу
ол затланы кёре тургъанлай, мен къалай жырлайым да,
къалай тепсейим?
– Сейирди иш: сен ушайса да журналист – унутма,
сёлеш ёхтем, кимди угъай деген?! Манга уа не дауунг
барды?
– Радио бла тогъузминутлукъ бериу бла неда газетде
бир статьячыкъ бла иш болмайды, тынгылы, керек затны этерге уа мени къолумдан келмейди – мен аланы атларын орамлагъа, театрлагъа, окъуу юйлеге атаяллыкъ
тюйюлме, аланы атлары бла студентлеге стипендияла
бераллыкъ тюйюлме, окъуу китапланы да мен хазырламайма, керек жерледе, тийишли жазыулары бла, мермер къангала орнатхан да – мени къолумдан келлик иш
тюйюлдю. Ол ишлени барын да къырал этерге керекди.
Къырал дегенибиз а обком бла правительстводу. Этигиз,
нек турасыз?
– Ол алай тынч тюйюлдю, билирге сюе эсенг, мени
къолумдан да келмейди. Аны оноуун энчи къуралгъан
правительство комиссияла этедиле.
– Ол тынч иш болса эди, аны юсюнден мен мында,
обкомда, сёлеше да турмаз эдим.
– Сен сёзлеге илинип турма. Мен ол ишлени оноуларын башхала этедиле дейме.
– Бек сейирди, тейри, – кимледиле да сора ол ишлени
оноуларын этгенле? Партияны обкомуну ниет ишлеге,
юйретиуге, окъуугъа, илмугъа, культурагъа да къарагъан секретары да эталмай эсе ол ишлени оноуларын.
Менми этерикме да сора?
– Сен да, мен да угъай. Ол ишлени оноуларын башха
адамла этедиле…
– Ол тюйюлмюдю да палах – биз эталмайбыз да аллай ишлени оноуларын! – дерге ашыкъдым мен, тап кезиучюкню ычхындырыргъа сюймей. Энттадамы ангыламаз мен аны обкомну секретарына санамагъанымы,
аны бош, къолундан бир зат да келмеген «таначыкъ»
болгъанын билгеними?
– Сейирди сени ангылауунг – обкомну секретары хар
не ишни да кеси сюйгенча этип барыргъа боллукъду деп!
Ким билмесе да, сен а бек иги билирге керексе да – бизде
бир адам кеси бир зат да этмейди, хар не да коллегиально
этиледи.
– Мен барын да бек иги билеме – ким не этерге боллугъун да, къалай этерге кереклисин да! Нек билмейме
да – мени бийик билимим барды, мен коммунистме, мен
288
хар затны да билирге сюеме! – бир кесек оздургъанмы
этдим, алай къайгъырмаз, «таначыкъла» бла алай сёлеширге да болады. Билсинле, бирда болмай эсе да, саулай
халкъ да тюзда кеслерича, бир зат да билирге, эшитирге
да сюймеген токълула болмагъанларын…
– Да алай эсе, сен хар затны да биле эсенг – сора кел
да оноу эт, биз а кетейик! – деди, тёзалмай, секретарь.
– Сау болугъуз, мен къуллукъ излеп айланнган адам
тюйюлме, мен журналистме – манга ол къуллукъ да болады, – дедим мен да.
– Бизге уа болмайды. Болмайды, иш алай барса – республиканы радиосуну тамата редактору, кеси да алай
бош редактор угъай, пропаганда редакцияны таматасы,
не Къырал Комитетни оноучуларына бой салмай, не партияны обкомуну айтханын къулагъына алмай тохтаса!
– Къуллугъума кёре, манга жетген ишлени мен бек
тынгылы этерге кюрешеме. Бой салыу дегенни сиз къалай ангылай эсегиз, мен билмейме, алай мен айтырыкъ
алайды – мен солдат тюйюлме, Темиржанов а – дивизияны командири, мен аны кёлюне келген не затны да этип
айланырыкъ тюйюлме. Бери келгеним а – ким биледи,
сиз, обкомда ишлеген эсли адамла, бир акъылгъа юйретир
эсегиз а деп, алай эди да, къарайма да, сизден да хазна зат
эшитирик болмам. Огъесе эндими айтырыкъсыз, мындан ары мен, тап ишлеп, жашап турургъа кёлленирча
бир сёзле?
– Бек ахшы, алай дей эсенг, айтайым: сени ишинг
къыйын да къыйынды, жууаплы да жууаплыды – кеси
ишинг бла кюреш, башхаланы да, алагъа жетген ишни,
керексиз даулашлагъа бёлюнмей, тынгылы этме къой.
Оноу этген партия, совет органла бардыла – ол сен кеси
алыннга этерге кюрешген ишлени оноулары аланы къолларындадыла да, этсинле оноу. Аланы да, кесинг да бек
иги билесе, халкъ кеси, коммунистле, айыргъандыла.
Ма аладыла эркин партия, халкъ ишлени да оноуларын
этерге. Биз а, энчи-энчи адамла, бизге берилген ишлени
этерге керекбиз. Тюз айтамамы?
– Тюз айтаса, алай…
– Тюз айта эсем, сора келишдик. Хайда, хайт де, эт
ишинги! – деп, кесини сууукъ акъ къолчугъун мени къолума сукъду.
Мен да, кёзбаулукъ халда окъуна не аз да уллу хурмет
эте турмай, сансыз:
– Сау къалыгъыз, – дедим да, кабинетден чыгъып
кетдим.
Юч кюнден а мен Москвагъа ийген письмома ол кесим
289
къошхан къагъытчыкъны алдым – анда мени письмом
КПСС-ни Ара Комитетине ма бу кюн, бу заманда тапдырылгъанды деп билдириле эди. Не кюн, не заманда экен
деп къарасам – Аманкулов мени бла сёлешген кюнню
ингиринде!
Ой начасла уа – кёрмейсиз аланы этгенлерин, не
къоркъмай, не уялмай! Мени письмому мында сау ыйыкъны тутхандыла! Анда жазылгъанын а Аманкулов къайдан, къалай бла биледи? Бир-бир керек къагъытланы
мындан алай бош ийип къоймайдыла, бир ауукъгъа
тыйып, къарагъан этедиле дегенлери керти кёре эдим.
Да ол а, шуёхум, СССР-ни Конституциясына тюзюнлей
бузукълукъ этиудю да! Оллахий, аперим, «акълагъа»
энди сени Конституциянг да иш тюйюлдю!
Къаным къартыкъгъа сыйынмай, ачыуланнганым
бир кесек селейгенден сора, уруп, тюзюнлей Аманкуловха барама. Обкомну секретары, баям, кесини секретарына урушхан этген болур эди, мен кесим чакъырмагъан ушай эдим да, да сора хаулесине айлана тургъан
адамланы юслеринден не хапар айтып айланаса да манга
деп, – кесини кабинетинден чыгъа келип, манга терс
къарап:
– Киригиз, – дегенни сансыз быргъап ийди. – Не
болгъанды энди уа? – деп суху сорду Аманкулов, не саламлашхан этмей, не столну артындан бери чыкъмай,
сюелгенлей.
– Ол жол мени бла сёлеширге деп ким тилеген эди
сизден – аны билирге сюйюп келгенме мен, – дедим,
кесими кючден тыя.
– Сора аны не магъанасы барды да? Не болгъанды?
– Болуб’а не болгъанды – Ара Комитетде ишлеген
адамны тилеги бла сиз мени бла сёлешген заманда мени
письмом а алыкъа ары окъуна жетмей тура эди да, сиз а
ол письмода айтылгъан затланы къайдан билгенсиз деп
сорургъа сюе эдим, олду болгъаны уа.
– Сени письмонгда айтылгъан бир затны юсюнден да
мен билген жокъду. Не письмону юсюнден хапар айтаса
сен? Сен кесинг да билесе, сени письмонгу юсю бла СССРни Къырал телерадиосундан келген эдиле жолдашла, ала
берип окъутхан эдиле сени письмонгу манга. Сора аны
не сейирлиги барды да?
– Мен не письмону юсюнден сёлешгеними кесигиз бек
иги билесиз – жолдаш Зимяниннге экинчи кере жазгъан
письмому юсюнден барады сёз!
– Тохта, тохта, сора сен дагъыдамы жазгъанса? Ма
санга уа иш! Къалай болады да алай? Сени письмоларынг
19 Хучиналаны Мухаммет
290
бла кюрешгенден сора, Ара Комитетни иши болмаймы
къалды? Ол этгенинг сабийликди да, Магомет. Кел,
былай келишейик – сен бизни, обкомда ишлегенлени,
аллай бир ашыкъдырма, сени айтханларынга былай, эс
буруп, тынгылы къараргъа онг бер. Къарап, терс адамланы да тюзетирбиз, этерге керек ишлени да этербиз.
Сени фатар бла къыйналгъан хапарынгы да эшитгенме. Сен, ким биледи, аны ючюн ачыуланып айлана болурмуса?
– Хау, аны ючюн да ачыуланама, нек ачыуланмайма
да, ол эки-юч жыл да ишлемегенлеге фатарла берип, ол
сюймегенле уа, он жыл ишлей эселе да, фатарлары болмай турсала. Алай, сиз мени письмому окъугъан эсегиз,
бек иги билесиз мени не ючюн кюрешгеними. Фатар – ол
бош, гитче ишчикди. Уллу иш – башхады.
– Башладынг биягъы сен! Сен не письмону юсюнден
айта эсенг да – мен билмейме. Кел, ол мен айтханча, алай
келишейик – ашыкъмай, биз, обкомда ишлегенле, хар
не ишни юсюнден да тынгылы оноу этейик, сагъыш этип.
Фатар бла да болушурбуз, хар не да тап болур. Тюзюн айтханда, сени не излегенинги мен ангылаялмайма – неге
керекди санга сау да дунияны ишлерини юслеринден
къайгъы этип айланнган? Жаша, ишле тынч-ырахат – андан сора не керекди санга? Айтама да, фатар бла да болушурбуз, сёз береме. Охо да? – деп, ол биягъы сууукъ
акъ къолчугъун мени къолума сукъду.
Не этериксе? Анга бир затны ангылатхан да къыйынды, ангылатханынгы да магъанасы жокъду – ол «таначыкъды», аны къолундан бир зат да келмейди да.
– Хо, кёрейик, – деп, чыгъып кетдим.
Акъ мермер ташдан этилген атлауучланы юслерине
жайылгъан къызыл кюйюзню юсю бла тауушсуз атлай
бара, мен «акъланы» нечик терен акъыллы, политика
жаны бла хыйла ишлеге да нечик уста болгъанларына
сейир эте эдим – кёресиз да къалай, тынч-ырахат, ханбий болуп турадыла ала, быллай омакъ къалада кеслерини тёгереклерине, Аманкулов кибик, кертичи да, сакъ
да къалауурланы салып. Керти окъуна да, энди ёмюрде
да иш былайлаймы къаллыкъ болур? Табылмазмы бу
начасланы хорлар кюч? Быланы мындан къуууп чыгъаргъан кюнню кёрмейми къаллыкъ болурма мен? Тейри,
ол а ишден тюйюлдю. Ол а тюз боллукъ тюйюлдю…
291
40
Мен жазгъан къагъыт Михаил Васильевич Зимяниннге жетдими-къалдымы, аны бламы байламлы,
угъаймы, алай кёп да бармай, партияны обкомуну эл
мюлк бёлюмюню таматасын башха ишге кёчюрдюле.
Аны орунуна партияны Долинск райкомуну биринчи
секретары Танаев салынырыкъды деген хапар топ атылгъанча жайылды.
Керек заманда уллуракъ къуллукъгъа салыр ючюн
деп, «акъла» кёп жылладан бери да сайлап-сыйлап,
ёсдюрюп келген таулу «таначыкъладан» бири эди Танаев. 1960 жылда, мен аскерден къайтып, «Севкавэлектроприбор» заводда ишлеп башлагъанымда, Танаев
анда профкомну председатели эди. Растовда ВПШ-ны
былтыр бошап келгенди деп, аны юсюнден айтханлары алай эди. Шёндю да эсимдеди, ол заманда окъуна
ишчиле анга: «Кет, кет ары – ол таначыкъгъа сюйсенг
бар, сюйсенг къой!» – деучюлери, нек дегенде не гитче
ишчикни да ол кеси аллына эталмаучу эди. Мен заводда
ишлеген заманда окъуна аны Нальчик шахар исполкомгъа алгъан эдиле – промышленность бёлюмню таматасына, бир кесекден а партияны шахар комитетине
ётдюрген эдиле – ниет ишле жаны бла секретарь этип.
Аллай «таначыкъла» – таматаланы алларында къуллукъчу болгъанларын арталлыда унутуп къоюучула,
жалчыла, шапала болгъанларын а бир такъыйкъаны
да эслеринден кетермегенле – бизни республикада бек
керек адамладыла. 1975 жылда уа Танаев партияны
Долинск райкомну биринчи секретарыны къуллугъуна
окъуна салыннган эди. Кеси аллына зат этерге юйренмеген Танаевни «акъла», бирда къоркъмай, не уллу
къуллукъгъа салсала да, сейир тюйюл эди. Алай, баям,
райкомну биринчи секретарына, бир гитче ишчикни
юсюнден окъуна эсе да, бир-бирде кесине оноу этерге тюшюп къала болур эди, ол а Танаевни къолундан
келлик зат тюйюл эди да, баям, аны хатасындан кюлкюлюк ишле бола болур эдиле да, Танаевни обкомгъа
андан кёчюре болур эдиле. Обкомну эл мюлк бёлюмюню
таматасыны къуллугъу уа анга бек тап боллукъду – эл
мюлк жаны бла обкомну секретары да барды – оноу
этерге керек эсе, министр да барды – партия этген оноуну толтурургъа керек эсе. Танаев арталлыда ишге келмей окъуна турса да – хата боллукъ тюйюлдю. Анга бек
табы, аламаты уа – кеси аллына оноу этерге тюшерик
тюйюлдю, кеси, телилик этип, сугъулуп кюрешмесе.
19*
292
Танаев а аллай бир тели тюйюлдю, аны къуллукъгъа
салгъанланы алларына чабарча, ахшылыкъны унутурча. Ол да, кёп да башхалача, аллына келген къагъытлагъа къол салыр, ары-бери барыр, къарар, анда
махтар, мында, ишден бир зат ангыласа, былай этсегиз
тап болмазмы дер.
Алай бла, ол таматалагъа да иги жаш – адет-намыс
биледи, бет этеди, къаршчы сюелмейди; къолунда ишлегенле да ыразы – огъурлу таматады, кишиге хата этмейди, къычырып, адамны жанына тиймейди.
Хар не да тап эди. Ма-а, Танаевни да секретарлыкъдан кетердиле, обкомгъа кёчюребиз деп. Алай, киши да
сунмай тургъанлай, иш тохтап къалды. Баям, ким эсе
да, бу ишлеге кёз-къулакъ болгъан биреулен: «Ол этгенигиз а неди, жолдашла – адам кеси ёмюрюнде сабанда
болгъан да этмегенди, сиз а аны обкомну эл мюлк бёлюмюне саласыз! Эл мюлк жаны бла ол къаллай комиссар
боллукъду?!» – деген болур. Бирда къоркъма, анга комиссарлыкъ этерге тюшерик тюйюлдю, бош алай салабыз аны ансы, хар нени да кесибиз этерикбиз, ол а, кабинетинде олтуруп, къагъытлагъа къол салып турлукъду
деп, Москваны адамына уа ким айтсын? Ол адамны бу
къуллукъгъа ма бу хыйсапдан салабыз деп айтыргъа,
башха сылтау табаргъа уа онг жокъду да.
Бу ишни хатасындан сау эки айны ичинде таматаланы башлары къуллукъчуланы ары-бери кёчюргенден
сора ишлери болмай къалды. Биринчиден, ол атылып
къалгъан дуния сейирлик «таначыкъгъа» Танаевге тап
иш табаргъа керек эди, артда, керек заманда, аны бек
уллу къуллукъладан бирине окъуна салырча. Танаевге
жер бошата туруп, алайдан кетерилликге да иш табаргъа
тюшерикди, андан сора уа обкомну эл мюлк бёлюмюне
таматагъа тийишли жангы адам табаргъа керек эди. Эл
мюлк бёлюмге тамата сайлагъан, не айтыр кереклиси
барды, – ма ол эди бек къыйын иш. Эссизлик этилип,
ары да шёндюге дери кесин токълучукъ сундуруп тургъан бир «къаплан» ычхынып кетгенден, Аллах сакъласын. Ол иймансыз Кашироковха, обкомну эл мюлк жаны
бла секретарына, ушаш. Алай болса, эл мюлкюнг саулай
да, ол а республиканы жарымыды де да къой, «акъланы» къолларындан ычхынып, башхаланы къолларына
тюшюп къаллыкъды да! Не да этип, обкомда бу магъаналы къуллукъгъа «тыш адам» ётюп кетмезча этерге
керекди. Не да этип! Харип Танаевни унутуп къоюп,
къуллукъда болгъан «акъла» бары да кече-кюн да ол
адамны излей эдиле.
293
Табылды ол да, Аллахха шукур! «Акъланы» ышангылы адамлары бары да бир аууздан билдиредиле – Чегем
районда «Элмюлктехника» биригиуню таматасы Адилбий Биясланович Кумуков – дуния сейирлик «таначыкъды», кеси да «акъ» таулуду, юй бийчеси Люсена Тамбиева уа намыслы къабарты тукъумданды. Адилбийни бла
Люсенаны тёрт сабийлери барды, аладан экиси – жигитледиле, алайды да, Адилбийни юйюрюнде «таначыкъла»
дагъыда ёсдюрюрге боллукъду. Ол а игиди!
Обкомну ашыгъышлы жыйылгъан пленумунда Кумуков эл мюлк бёлюмню таматасына салынады. Калашниковну орунуна администравтив ишлеге къарагъан
бёлюмню таматасына партияны Октябрь райкомуну
секретары Коваленко салынады. Алгъаракълада ол
«акъладан» бирини – химия заводну директоруну – ишини даууру саулай республикагъа эшитилмез ючюн, аз
кюрешмегенди, ол заводда урланнган ырысхыны багъасы миллион сомгъа жете кете эди да! Коваленко ол
заманда алгъаракъдан окъуна директорну ишинден кетерип, партиядан къыстайма деп, ахын да алып ийген
эди, тутмакъгъа уа бир складны таматасы бла эки тюкенчи тюшген эдиле. Иш аны бла бошалгъан эди. Алай
бла, директор, тюзда Темиржанов кибик, кеси ишлеген
жерде уручу жыйын хан-бий болуп тохтагъанын билялмай къалгъан, кесини болушлукъчуларына асыры бек
ышаннган мёлкге саналгъан эди. Алай, Темиржанов бла
тенглешдиргенде, ол асыры гитче адамчыкъ эди да, ишден да къысталып, жангы къуллукъгъа да салынмай
къалгъан эди. Танаев а биягъы секретарь болду – бу жол
Октябрь райкомуна.
Ол уллу ишни тамамлагъандан сора – обкомну эл
мюлк бёлюмюне таматагъа жарагъан «таначыкъны»
тапхандан сора – «акъла» дагъыда бир къауум мадар
этдиле, мындан ары да ол тели Мисиров кибикле алагъа милетчиле деп айтмазча – «Нальчик» курортну таматасыны орунбасарына таулуну, университетни бир
магъанасыз факультетине – физкультура факультетге да – таулуну, педучилищеде бир бёлюмге да таулу
тиширыуну салдыла. Бу къуллукъчукъла магъанасыз
къуллукъла эдиле да, ол жерлеге «танала» излеп уллу
къыйналмадыла – тапханларын салып бардыла. Шо ала
бары да «къапланла» болуп къалсала окъуна да, не эталлыкъдыла «акълагъа»? Жукъ да угъай.
Бу дыгаласлыкъ иш баргъан кезиуню ичинде мен а – сора обкомда таулу «таначыкълагъа» дагъыда бири къошулсун, неда бир къауум ууакъ къуллукъчукълагъа
294
мен таныгъан да этмеген эки-юч адам салынсала депми
кюрше эдим да? – деп сора эдим кеси кесиме.
Тюрлендими да бир зат андан сора? Бир зат да угъай.
Аны бла бирге уа «тийишли мадарла этилдиле» да, обком кесини ишинде партия жашауну жорукъларын алжаусуз сакълагъанын дагъыда бир кере «кёргюзтдю».
Аманкулов да жеринде тынгылы бегинди – бир кёрсюнле
энди ол тели журналистчик кибикле анга сен «акъланы»
миллетчилик ишлерине жакъ басаса, обкомда къуру
кесинг чюелип тураса, къоркъакъса, сёз айталмайса
деп, тырман этип. Бютюнда бир кесекден, Салима Хазретовна Ташуева пенсиягъа кетгенлей, аны орунуна да
кинофикация жаны бла Къырал комитетни таматасына
таулу салынсын да – Эльмесов кеси айтханды, алайгъа
бир тийишли таулу адам табаргъа керекди деп. Ол да,
не десенг да, правительствону члени, министрди де да
къой.
Ташуева пенсиягъа кете тургъанын да, аны орунуна
обкомну лектору Тамара Салиховна Сабыркулованы,
Элмырзаны эки къарындашдан туугъан эгечин, саллыкъларыны юсюнден хапарны къуру Аманкулов угъай да,
биз, бош журналистле окъуна, биле эдик алгъаракъдан.
Кимден эшитген эсек да ол хапарны – билмейме. Бир
кесекден ол хапар керти болуп чыкъды – Тамара Салиховна Сабыркулова Къабарты-Малкъар АССР-ни кинофикация жаны бла Къырал комитетини таматасыны
къуллугъуна салынды.
Алай бла, миллетчи ызны тутханла, уллу къыйналмай, совет къыралны адамларына тийишли интернационалист жолгъа тюшдюле. Сора сен: «Не этгенлери да
бошду, кёзбаулукъду, тутхан ызларын тюрлендирирге
не аз да акъыл этмейдиле, ала, алгъынча, республикада
оноуну къолларындан ычхындырмаз ючюн, неден да
артха турлукъ тюйюлдюле, ала, алгъынча, хан-бий болуп турургъа сюедиле, башха районладан адамла къуллукълагъа аты-саны болсун деп салыргъа тюшгенде да,
хар замандача, «таначыкъланы» сайлайдыла», – дегенликге, кимни ийнандыраллыкъса, илинир сылтауланы
аздан-аз къоя барсала?
Жаны болгъан хар зат да, адам дегенинг а бютюнда,
хар не керегин да табып, тынч-ырахат жашаса сюеди,
уллу къыйналмай, терлегенлери бармай. Адамла кеслери
бек сукъланнган жашау болгъан жерге жаннет дегендиле. Ол умутха жетген тынч болмагъанын къара халкъгъа
билдирир ючюн, дин ахлула Жаннет ол дуниядады деп,
алай айтхандыла. Бу дунияда кесигиз сюйгенча жашау
295
этерге онг жокъду, бош кюрешмегиз деп. Алай а, ким
билмейди, кёпле да, кеслери сюйгенлерича, бек иги жашагъанларын. Къысхасы – жаннетде жашагъанларын.
«Акъланы» тамата къауумлары сюйгенлерича жашай
эдиле – тюзда жаннетдеча. Алашаракъ къуллукъдагъыларыны да уллу къайгъылары жокъ эди – ала да таба
эдиле кереклерин, атлары саулай халкъгъа айтылмаса
да. Жаннетде жашагъан а, къолундан келсе, жаханимге (тутмакъгъа дейик) угъай эсенг, Арасат майданнга
(халкъ болгъан жерге) окъуна барлыкъ тюйюлдю. Ол
хакъды. «Акъла» да, къолларындан келгени къадар,
оноуда хан-бий болгъанлай турлукъдула. Анга сёз да
жокъду…
Бир-бир кёзиуде, «акъланы» дыгаласха къалгъанларына къарай, кёл кенгдире, мен: «Аха, начасла, халоботха къалдыгъызмы? Сюймейсиз да, къоркъмай, биреулен
бетигизге ачыкъ айтса, ит къылыкъларыгъызны юслеринден?!» – дегенликге, бек уста ангылай эдим – «акъланы» къалалары бек эди, мен къуру кесим алагъа бир зат
да эталлыкъ тюйюл эдим. Алай халкъ саулай окъуна уа
къачан, не заманда бир мадар эталыр – ким билсин? Асыры бек эдиле, къарыулу эдиле ала. Биз, бу ишге ыразы
болмагъанла, не кёп эсек да, бир бирибизни танымайбыз, кюрешге да бир-бир сюелебиз. Ала уа, тюклерине
да кёрмей, атып-атып, бизни къаплап барадыла. Биз а
жатабыз – бирлерибиз ёлюп, бирлерибиз – жаралы болуп,
бирлерибиз а, сарыуубуз къайнай, секирирге таукел болуп. Алай бизни кюрешиуюбюзден хазна хайыр жокъду.
Тогъуз-он жылны кюреше кетип, бир начасны кетертип,
аны орунуна башхасын салсала, – биз харипле аны окъуна
бир уллу жетишимибизге санайбыз. «Тонгузну аласы,
къарасымы барды да?» – деп, халкъ айтханны унутуп.
Да сора не этейим да энди мен – «кесини Ата журтун,
кёз жилтинича, сыйлы кёрген адам», «намысы-сыйы
болгъан коммунист», «малкъар халкъны да айтхылы
журналисти?» «Кагынг болмагъан жерге къалагъынгы
сукъма!», «Кесинге жетмеген иш бла кюрешме!» – билеме, эсли адамланы айтырыкълары олду. Бек тюз айтадыла кеслери да. Алай не медет, биз, бош жашла, хар
заманда да акъыллы да, эсли да халкъыбызны айтханын эталырча тёзюмлю да, эсли да болалмайбыз сора
уа! Тёзалмай да не этгин? ООН-нгамы барлыкъса? Ол,
айхайда, жарсырча ишди, алай ООН къыралланы ич
ишлерине оноу этмейди, кеси законларыгъызны окъуна
сакълагъыз, бирда болмай эсе! – деп да айталмайды.
Не Уллу Аллахха, не Исса файгъамбаргъа, Аллахны
296
саламы анга болсун, жазар эдинг да, аланы тургъан
жерлери шарт белгили тюйюлдю, жазгъан къагъытынг
не хазна жетсин. Ала хар къайдададыла, хар нени да
кёрюп, эслеп, билип турадыла дейдиле, да сора «тийишли мадарла» нек этмейдиле, нек тюзетмейдиле терс
ишлени? Эй, тели Мисиров, билмеймисе да къайда тап
да, иги да болгъанын? Сен тели билмегенликге, халкъ
эрттеден бери да биледи – биз болмагъан жерде! Эсингде
эсе, эрмен радио уа андан да тюз жууап этгенди. «Марсда жашау бармыды?» – деп соргъанларында: «Анда да
жокъду жашау», – дегенди. Алыкъа да ангыламагъанмыса – жокъду жашау, тюз жашау, тап жашау Кёкде,
Жерде да! Ангыладынгмы, тели?
Сейир-аламат, нексе сен быллай тели, Мисиров? Кесинг да бек иги биле тураса да, сени кибикле минг болсагъыз окъуна да, башыгъызны къабыргъагъа тюйюп тургъанлыкъгъа, ол къабыргъаны ояллыкъ тюйюлсюз, ол
угъай эсенг, ол къабыргъада тешик да эталлыкъ тюйюлсюз, бир ташчыкъ окъуна тепдираллыкъ тюйюлсюз жеринден! Дагъыда тохтамай, башларыгъызны къабыргъагъа тюйгенни къоймайсыз, бир зат тюрлендираллыкъча!
Башхалача, тынч-ырахат жашай нек билмейсиз сиз? Айт,
ийманынг хакъына! Нек жашамайсыз тынч-ырахат?
Юч кюн бла юч кечени сагъыш эте кетдим да, не айтыргъа биягъы билалмадым. Мындан ары не этерге да,
къалай ишлерге да, къалай жашаргъа да билмей эдим
мен. Тюзлюк, тенглик деген затла, баям, болгъан да этген болмазла бу дунияда, боллукъ да болмазла. Бар эселе
да – бар да сор къайдадыла.
Болмасала – болмасынла, башыма урлукъ болурма
мен сени тюзлюгюнгю да, тенглигинги да. Мен адамма,
мен кесим окъуна – сау дунияма, ол угъай эсенг, мен –
алам окъунама, мени кесими бардыла тюзлюклерим да,
тенгликлерим да. Мен да, Жер кибик, кесим энчи планетама – кесими кёгюм, жерим да, жашауум, къадарым да
барды. Ары уа, бирда болмай эсе, кишини да къоймазгъа
къолумдан келликди.
41
Алай Мисиров, кесини кёгю, жери да болгъан, сау
планетады деп, баям, Темиржановну кёлюне да келе
болмаз эди. Ол, айхайда, мени ол дёрденчиклерин кёпдюрюрге кюрешген, артда уа, жаякъларына бир шапалакъ жетгенлей, оу-шау этип, къачып кетиучюледен
297
бири суннган болур эди да, энди уа, бир къыздыргъанлай, гап-гапын тыяр, хар неден да тюнгюлюп, мыккыл
болур, мен а аны да, кёп башхаланыча, жолдан – Къыралрадиокомитетден! – бияры чартлатырма деп, акъыл
эте болур эди.
Бу къыш администрациясы, парткому, профкому да,
урунуу низамны кючлейбиз деп, быллай бир не ючюн
къан-къазауат этедиле деп, мен тели нек сагъыш этген
болмаз эдим? Бир-бир эрттенликледе уа «къошакъ» комиссиягъа Заманкулов кеси окъуна таматалыкъ эте эди,
ол заманда уа Таймазов Борис комиссияны секретарыны
ишин, керти да бир уллу, къырал магъанасы ишни толтургъанча, сюйюп эте эди – кеч къалгъанланы атларын
къагъытха тюшюре эди.
10-чу мартда 1982 жылда, бир аман бузкъаудан
кюн, эрттенликде автобусла окъуна жюрюмей эдиле,
мен ишге беш минутха кеч къалып келгенимде, «низамлыкъны хар кюнден да бир кибик къаты сурагъан» ол
комиссия менден да, нек кеч къалгъанымы ангылатып,
къагъыт жазып беририми изледи. Бу магъанысыз затха
комиссия быллай уллу эс бургъанына сейир да этип, мен,
кюле-кюле, былай-былай, бузкъаудан эди да, автобусла
жюрюмей эдиле, ма аны хатасындан къалгъанма кеч
деп, жазып берген эдим. Бир ыйыкъдан а, 16-чы мартда,
«Горянка» фабриканы партия организациясыны секретары Татьяна Гавриловна Кудряшовагъа сёлешеме,
сагъат экини жарымында ишде турасыз да, келишгенибизча деп. Жеримдеме дейди. Бусагъат жетейим мен
да, дейме.
– Ой ли, – дейди ол, кюлгенчик да этип, – биз башха
жерге кёчгенибизни эшитгенмисиз?
Фабрикагъа жангы мекям ишлене тургъанын мен
биле эдим.
– Сора эркин жашаугъа чыкъгъансыз – алгъышлайма! Къалай барыргъа керекди да энди сизге?
– Алтынчы автобус бла, «Искож», ЖБИ.
– Ахшы, чыкъдым.
Бизде алыкъа тюш азыкъны заманы бошалмагъан
эди да, Элмырза жеринде жокъ эди, аны себепли уа,
былай-былай барама деп, анга билдиралмагъан эдим.
Фабрикадан кеч къайтхан эдим, ол заманда сагъат жетиге кетип бара эди. «Репортёруму» столгъа салып, юйге
кетген эдим.
Экинчи кюн эрттенликде уа Элмырза мени чакъырады да, сорады:
– Тюнене тюшден сора сен къайда эдинг?
298
– «Горянка» фабрикада, не эди?
– Къаллай бир айтыргъа боллукъду, Магомет? Мен а
бир бекми сюйген сунаса таматаланы алларында, не
айтыргъа билмей, къынкъ-мынкъ эте сюелирге? Тюнене
комиссия битеу кабинетлеге къарап чыкъгъанды – сен а
жокъ. «Къайдады къолунгда ишлеген адам?» – деп сорадыла, мен а, тели кибик, зат айталмай сюелеме. Къайда
эдинг – ангылатма къагъыт жаз.
– Да мен бериу хазырлай эдим да?
– Да мен а сени бла даулашханмы этеме? Ма алай
жаз да бер – мында эдим, быллай бериу хазырлай эдим
деп. Ол къагъытны кёзлерине сугъуп тохтатмасам, ала
манга илиннгенлерин къоярыкъ тюйюлдюле да: ма-а,
ол бериу хазырлай эди ол заманда, дерме. Аныладынгмы?
Не этерик эдим – жаздым.
Ким тутады аллай магъанасыз затны эсинде – биз
жашагъан тутхучсуз дунияда аллай болмачы ишчикле
аз болмайдыла, аланы барысыны юсюнден да сагъыш
этип турсанг, тейри…
Кесибиз а СССР къуралгъанлы 60 жыл толлугъуну
къууанчына хазырлана тура эдик да. Хы, байрамгъа
дери алыкъа заман кёп эди, алай аны бла байламлы
ишле этиле башлагъан эдиле. Биз да, журналистле, ол
уллу байрамгъа бет жарыкълы тюбер мурат бла, дуния
сейирлик планла жарашдыргъанбыз, хар ким да ол ишге
атап, радио бла болмагъанча бир тынгылы, иги хапар
хазырларгъа кереше эди.
Саулай къыралда да, къышхыда боллукъ ол байрамгъа аталып, кёп ишле шёндю окъуна этиле эдиле:
илму конференцияла къурала эдиле, лекцияла окъула
эдиле, той-оюн къауумланы фестивальлары башлана
эди.
Ма ол халда жашай, ишлей тургъаныбызлай, кюнлени биринде ишге келгенимде, быллай уллу, омакъ жазылгъан билдириуню кёреме: «31 мартда 1982 жылда 16
сагъатда Радиону юйюню Уллу студиясында КъМАССРни Къыралтелерадиосуну коммунистлерини «СССР-ни
60 жыллыгъы – ол къарындашлыкъны эм интернационализмни жолуду» деген ишге аталып, битеулю жыйылыулары болукъду. Докладчы – Къыралтелерадиону
Председатели жол. В. З. Темиржановду».
Улутхачы, урлака, тюзелмезлик миллетчи да, къылыкъсыз да начас эки сагъат чакълы бир заманны
ичинде манга къарындашлыкъны бла халкъла арасында шуёхлукъну юсюнден, кесин да партия ызны къаты
299
тутхан коммунистча кёргюзтюп, хапар айтып турлугъу
аллай бир ачыу тийди, аллай бирда – олсагъатдан башым окъуна ауруп башлады. Тейри, ол жыйылыугъа
мен бармам, не болса да! «Тюз этериксе, аперим!» – деп
къычырды къара жиним. «Тейри, алай окъуна тюз болур», – деди мудах ауаз бла акъ жиним да. Я Аллах,
сора мен не этейим да? Акъ жиним да, къара жиним да
бирни айтадыла – ким кёргенди быллай ишни уа?! Не
этсин адам?
Алай кесимден да, эки да жинимден да акъыллы биреулен барча алай эдим, ол кеси да, къалай эсе да эки
да акъылманнга – Кязимге бла Тагоргъа – бирча ушай
эди.
«Башха жол изле, жашым, – дей эди къаршчылыкъны жаратмагъан, хар не дауну да ариулукъ бла тохтатыргъа сюйген Тагор. – Тюзлюк жолну сен кесинги жюрегинги тазалыгъы бла, адамлыгъынг бла табарыкъса».
«Къоркъма сен, эгечден туугъан, бар да – тутуш! – дей
эди залимликни не тюрлюсю бла да сермешге арсарсыз
сюелиучю зауаллы Кязим. – Сен тюзсе, сен хорларгъа керексе! Тауларыбызгъа къара да, аладан юлгю ал – алача
ёхтем да, бийик да бол, таулу жаш эсенг!»
Айхайда, мен нек эсе да экиси да бирча юйретип тебиреген жинлерими айтханларына къарамадым, дуния
акъылманла айтханча этерге кёллендим. Акъ жиним,
харип, къара жинимча, сынаулу болмаз эди да, манга
не айтыргъа билмей, абызырагъан иш этген болур эди.
Бирда болмагъандан ары, ол къара жин айтханнга угъай
деп, бар деп къойса да, боллукъ эди. Алай, баям, ол окъуна ылыкъсыннган этгенди мени бла бирге ол Темиржанов начасны кёзбау-алдау доп-добуна тынгыларгъа!
Къалай алай да болсун, эки да акъылманны айтханларын тюзге санап, барама жыйылыугъа. Беш-алты
метр бийиклиги болгъан Уллу студия (бу студия жырчыны-хорну жаздыра турур ючюн ишленнгенди) жапжарыкъды. Таматала олтуруучу узун столгъа къызыл
къумач жайылыпды. Стол ортасында уллу, узунбурун
мияла орунда гюлле. Къара, къара – обкомну секретары
Аманкулов кеси да мындады да! Аманкулов, Темиржанов, Заманкулов, Канчукоев, Лашинова, алагъа къошулгъан бир къауум уллайгъан журналист – жыйылыу
башланнгынчы, жарыкъ кёллю ушакъ эте турадыла.
Мен кеси жериме – терен мюйюш тийрелерине – барып
олтурдум. Ал тизгиннге, бир бек къамамагъанла болмасала, киши олтурмайды – ол таматалагъа бла къонакълагъа къоюлгъанды.
300
Ыхы, «сыйлы къауум» олтурур жерине тебиреди – алда,
керти кёлю бла окъуна ышара, адамланы саламларын ала,
Аманкулов келеди. Келе келеди да, … тарт-соз болду!
Заманкулов да, Темиржанов да, Канчукоев да алгъа
Аманкуловну олтуртургъа кюрешедиле – ол къонакъды, обкомну секретарыды. Аманкулов а – адет-намыс
билмегенмиди? – угъай, алгъа таматала олтурсунла деп,
орденлери, майдаллары болгъанланы – Заманкуловну –
олтуртургъа кюрешеди. Не этерик эдиле, олтурадыла.
Андан сора, кеси кесине ыразы да болуп, халкъ да анга
ыразы болуп, къаушала, Аманкулов да олтурду.
Лашинова уа, ол кезиуде анга стол артында сюелирге тюшген эди да – парторганизацияны секретары къадарында жыйылыуну ол башларгъа керек эди, – «Хо,
олтур, олтур!» – деген ат бла ариу къылыкъны эки-юч
минутну ичинде баргъан бу фестивалына къошулалмай
къалгъанына ачыу эте, алайдагъылагъа сукълана, алай
бетинде уа къууанчлы ышарыуун тутаргъа унутмай,
къарай эди. Ах, ол алайчыкъда болса эди, аланы барына
да кёргюзтюр эди адет-намыс дегенни ким иги билгенин!
Анга, тиширыуса деп, намыс этип, сен олтур деп къыссала эди, ол, айхайда, кюн тийгенча, жарыкъ ышарып,
сау болугъуз манга намыс этгенигиз ючюн деген магъанада, кеси уа, алай уллу да къыйналмай ийнандырыр
эди аланы алгъа олтурургъа, намыслыкъ Аманкуловха
этилирге кереклисин – биз аны бетинде бизни сюйген
Коммунист партиябызгъа, партияны обкомуна намыс
этебиз, аладан тамата уа киши да тюйюлдю деп, андан
сора да Аманкулов бюгюн бизде сыйлы къонакъды…
– Башлайыкъ жолдашла! – деди къууанчлы ауаз бла
Лашинова, хар ким да жерин табып, шошлукъ тохташхандан сора. – Бизни парторганизацияда, партияда болгъанла, кандидатла да, 85 адам барды. Солургъа кетип
тургъанла, ауругъанла 15 боладыла, къалгъанла мындадыла. Не дейсиз – жыйылыуубузну башлайбызмы,
огъесе?..
Жыйылгъанла бары да, бир кибик, башларгъа ыразы
эдиле.
– Сора тёрге адамла айырайыкъ. Ненча адам болсун
тёрде? Ким не айтыргъа сюеди? – Ол сёлешип да бошагъынчы, залда, къолунда къагъыты бла да биреулен сюелип тохтагъан эди.
– Жолдаш Цапаев? Айт.
Хау, ол Цапаев эди, телевиденияда эки баш редактордан бири, жукъгъа жарамагъан зат, «президентибизни»
киеую.
301
– Мен тёрге жети адамны айырайыкъ дейме – жолдаш Аманкуловну…
– Бир кесек мычыгъыз, жолдаш Цапаев, – деп, Лашинова аны тыйды. – Тёрге жети адам айырсакъ боллукъду
дегенле, къол кётюрюгюз.
Бары да, бир кибик, анга ыразы болуп, къол кётюрдюле.
– Энди айтыгъыз, жолдаш Цапаев.
– Мен тёрге бу жолдашланы айырайыкъ дейме:
жолдаш Аманкулов Борис Барасбиевични, партияны
обкомуну секретарын; жолдаш Темиржанов Владимир
Замаховични, Къыралтелерадиону председателин; жолдаш Заманкулов Зейтун Тамуковични, председательни
орунбасарын; жолдаш Канчукоев Юрий Назировични,
телевиденияны директорун, жолдаш Лашинова Раиса
Татуевнаны, Къыралтелерадиокомитетни партия организациясыны секретарын; жолдаш Левитинаны, радиону редакторун эмда Олейниковну, телерадио кереклени
жангыртхан устаны.
– Бир зат айтырыкъ бармыды? Жокъду. Бу атлары айтылгъан адамла тёрде олтурсунла дегенле къол
кётюрюгюз.
Бары да къол кётюредиле. ООН-ну Къоркъуусузлукъ
Советинде кючлю къыралла дайым да жер алып тохтагъанлары кибик, бизде да хар жыйылыуда да тёрде олтуруучу къуллукъчула бла бюгюн къара халкъны атындан
ары жиберилген Олейников бла, жыйылыуланы асламында секретарьлыкъ ишни этерге юйренип къалгъан
Левитина тёрге чыгъа тургъунчу, мен, тёрню таматасына атап, къыгъыт жазып тебиредим. Тагорну айтханын
этип, мен, халкъдан айырылмай, жыйылыугъа келгенме, энди уа терсликге тёзе билмеген Кязимни айтханын
эте, тутушха киришеме – бу къагъытны жазама: «Доклад этерик адамны ёз ниети докладда айтыллыкъ затла
бла келишмегени бла байламлы доклад этерге башха
адамгъа буюругъугъузну тилейме. М. Мисиров». Мени
бу къагъытым, жол къыдыра барып, жыйылыуда тамата
болуп тохтагъан Заманкуловну къолуна тюшеди. Энди
уа не этерик болур деп, къарап турама. Не боллугъун
билмейме, алай бир сейирлик иш боллугъун а билеме.
Заманкулов, бетинде бу уллу къууанч ишни башланыууна аталгъан жарыкъ ышарыуу алыкъа ёчюлмеген
эди, мен ийген къагъытны ачып, окъуйду. Сёз да айтмай,
къагъытны, къатлап, столгъа салып, басды, ышаргъаны
олсагъатдан думп болду, бети тюрленди. Аны къатында
олтуруп тургъан Аманкулов, Заманкуловну тюрленнге-
302
нин алыкъа эслеген да этмеген эди, бош, не къагъытды
бу деп, къагъытха узалды. Обкомну секретарыны къолундан, халкъ къарап тургъанлай, къагъытны артха
алыргъа Заманкулов да базынмады да, къагъыт Аманкуловну къолуна тюшдю. Тюз да окъуп башлагъанлай,
бетини жарыгъаны да кетди, кеси да, мермер таш кибик,
жансыз, сууукъ болуп къалды. Къагъытны хуржунуна
салып, Заманкуловха бир затла айтды. Ол, ёрге турду да:
– «СССР-ни 60-жыллыгъы – ол къарындашлыкъны,
интернационализмни жолуду» деген докладны этерге сёз
КПСС-ни обкомуну члени, телевидение эм радио жаны
бла Къабарты-Малкъар АССР-ни Къырал комитетини
председатели Владимир Замахович Темиржановха бериледи, – деди.
Темиржановну партия, къырал да къуллукъларыны
атларын толусунлай Заманкулов, айхайда, мени ючюн,
басып-басып, айтып кюреше эди – эсинги жый, тели мискин, кёрмеймисе ким бла тутушургъа базыннганынгы
дегенлиги эди.
Ай, хариб’ а – ким, къачан, къайда кёргенди аллай
телини – эсли адамланы айтханларына къарагъан?
Мен а къалгъан телиледен башхамамы да? Угъай, башха тюйюлме, алай эсе уа, мен да кишини айтханына да
къарарыкъ тюйюлме!
Алайды да, Темиржанов, хар замандача, трибуна таба
жигер атлап бара тургъан ууахтыда, мен ёрге турама да,
хар ким да эшитирча:
– Жолдаш Заманкулов, мен тёрге къагъыт жиберген
эдим. Анга къарарыгъызны тилейме, – дейме.
Жыйылгъанла сагъайып тохтадыла, студияда чибинле жокъ эдиле ансы, чибин учса да эшитилирча, шош
болду. Темиржанов, кесин трибунагъа тынгылы жарашдырып, не этерге билмей, сюеледи.
– Жеринге олтур, Мисиров! Жууабынгы артда алырса, – деп, Заманкулов къолу бла булгъап, манга: «Олтур,
харип сен! Олтур! Ауузунгу да къыс!» – деп билдире эди.
Сора, трибуна таба бурулуп: – Башлагъыз, Владимир
Замахович! – деди.
– Жолдашла!.. – деп, Темиржанов сёзюн таукел башлады, алай мен биягъы, хар ким да эшитирча:
– Алай эсе, айып этмегиз, мен бу жыйылыуда олтураллыкъ тюйюлме, – деп, чыгъып башладым.
Залда жыйылгъанла дауургъа къалдыла – не бола
тургъанын киши ангыламай эди. Ол, ким эсе да, нек
кетип барады? Кимди? Мисиров? Радиодамы ишлейди?
Не дейди? Нек кетеди жыйылыудан а?
303
– Мисиров, тохта! Жеринге олтур! Жыйылыу сени
жибермегенди! – деп, къычырыргъа жете, кюреше эди
Заманкулов, мен а, кеси ырбынымдан чыгъып, тёрде
олтургъанланы аллары бла кетип бара, Аманкуловну:
«Тыйма. Кетме къой!» – дегенин эшитдим.
Чыгъып кетдим. Энди не этериклерин билмей эдим:
партияданмы къыстарыкъ болурла, ишденми чартлатырла – билмей эдим, алай не болса да, мен этгениме
сокъуранмай эдим. Мен кесим сюйгенча этгенме – ол эди
ишни башы, къалгъаны бош эди. Не айтыр кереклиси
барды, сен къуру кесинг бир жанында, къалгъан халкъ а башха жанында болса – ол къыйын да къыйынды,
ачыу да бек ачыу тиеди. Алай, бир затха да къарамай,
адам кеси къалай тюз кёре эсе да, алай этерге керекди
да. Алай тюйюлмюдю да? Кимни къалай акъыл этгенин
билмейме, мен а адам алай эте турургъа керекди дейме.
Алай сунама мен дагъыда – адамла, кеслери тюз кёргенча угъай, «заман излегенча», «къалай керек эсе», «жамауатха къалай тюз келе эсе» деген кёзбау сылтула бла
кеслерини ниетлери сюймеген затланы этген къадарда,
бу дунияда не тюрлю осал ишле да болуп турлукъдула.
«Заман излегенни» хатасындан кючленмегенмиди бизде
Сталинни зулмулугъу, кюч-къарыу алгъандан сора уа,
къаллай къыйынлыкъла сынатып кетди ол бизни харип
халкъыбызгъа, неда Германияда фашизмни уа «халкъгъа
алай керекди» деген кёзбаулукъ ёсдюрюп, «сылап-сыйпап» кюрешмегенмиди? Хар эсли адамны кесини ниети, акъылы, кёз къарамы болургъа керекди, не затха
да. Алай эсе уа, илму айтханча, хар адам да – Эсли Адам
болургъа керекди. Ол санда мен да. Не да болсун – мен
къолгъа юйреннген токълу болургъа сюймейме, мен Эсли
Адамлай къалыргъа сюеме.
42
Экинчи кюн окъуна Заманкуловну кабинетинде
партбюрону ашыгъышлы жыйылыуу болду, ары мен
«жууапха тартылыр» ючюн чакъырылдым. Мен «намысын сындыргъан» Темиржанов жокъ эди, Заманкулов,
Лашинова, Левитина, Мазанов бар эдиле. Ала бары да,
сейирден къата, ах, ох этгенлей тура эдиле, ала ангылаялмай эдиле: къалай этеди коммунист алай – къалай
кетеди, саулай парторганизацияны юсюне тюкюрюп
кетгенча, жыйылыудан, обкомну секретарына окъуна
хурмет этмей, къалай бошлап къояды кесин алай совет
журналист, партияны ниет кюрешчиси?!
304
Айхайда, ала бары да мени кёкбаш эшекден акъыллыгъа санамай эдиле да, санап да къалай санасынла,
тюзда эшек кибик, жеримден тепмей, Темиржанов миллетчиди, тюзеллик да тюйюлдю, алай эсе уа, халкъланы шуёхлукъларыны юсюнден да доп-доп этерге эркин
тюйюлдю, Къырал комитетни кесини жууукъларындан,
жерлешлеринден толтургъанды, тёгерегине кёзбауланы,
билмечилени жыйгъанды, шёндюге дери да махтаулу
ишле этмегенди, мындан ары да бизни уллу къууандырлыкъ тюйюлдю деп турсам.
– Ачыкъ айтып къойчу – сен ол ишни къаугъа кётюрейим деп этгенсе да? – деп кюреше эди Лашинова. –
Ансы, сен керти окъуна да алай акъыл эте эдинг эсе,
алгъадан окъуна келип, нек айтмагъанса аны юсюнден
партия комитетге бир зат, нек сурамагъанса бизден,
мени быллай оюмум барды, къарагъыз, сюзюгюз деп?
Сен а, киши да билмей тургъанлай, жыйылыуда секирип
тургъанса!
– Партияда болгъан хар адам да сюйген заманында
къайда да кёлюнде болгъанны айтыргъа эркинди. Коммунистни ол эркинлиги Уставда жазылып турады. Мен
кеси оюмуму бизни парторганизацияны баш оноу этген
жеринде – жыйылыуда – айтыргъа сюйгенме. Сиз мен
айтхан затха эс бурмай, аны сезмей къойгъаныгъыз а
Уставха чюйре келеди. Алайды да, былайда мен терс
тюйюлме, сизсиз терс, жыйылыуну тёрюнде олтургъанла! – деп, жууапларын бердим.
– Тохта, тохта, жыйылыудан а сен нек кетгенсе, жыйылыу санга аллай эркинлик бермеген ушай эди да? – деп,
къамамай эди Лашинова.
– Жыйылыу мен айтханнга къарамай эсе, мени кесини тенг эркинли адамына санамай эсе, сора мен да ол
жыйылыугъа бойсунургъа борчлу тюйюлме.
– Сейир-аламат! Сен кесинги партия жыйылыугъа
бойсунургъа борчлугъа санамай эсенг, ол а партиягъа да
бойсунмайма дегенден башха тюйюлдю, сора уа партия
организацияда, партияда да нек тураса?
– Ол а, не бек ачыу этсегиз да, Раиса Татуевна, сизни
ишигиз тюйюлдю. Сиз алмагъансыз мени партиягъа,
къыстагъан да сиз этерик тюйюлсюз.
– Былайчыкъда уа жангылгъан иш эте болурмусуз? Биз, коммунистле, алгъанбыз сизни партиягъа,
къыстаргъа да боллукъбуз партиядан, жолдаш Мисиров,
партиядан аллай бир ыйлыкъсына эсегиз, анга бойсунургъа да унамай эсегиз! – деди, андан ары тёзалмай
Лашинова да.
305
Жарлы Нина Иосифовна! Не да этерик кёреме сен да,
кесинге тап болурун билсенг. Бек иги билеме да мен – сен
Темиржановну кёрюп болмагъанынгы, къаллай бир кере
айтханса сен кесинг аны юсюнден манга. Билеме, сен
пенсиягъа чыгъаргъа хазырлана тураса, бирда болмагъандан ары, «Къабарты-Малкъар АССР-ни культурасыны сыйлы къуллукъчусу» деген атны алыр ючюн, къанкъазауат этип айланаса. Ма бюгюн а, «мени жаягъыма
жетдирип», сен, тюзюн айтханда, Темиржановха айланып: «Кёрмеймисе, къалай тюеме мен сени къанлы
жауунгу?! Сени къолунгдан келмезлик жокъду – бер
манга, начас, бир сыйлы ат!» – деп къычыраса да.
– Алай эсе, Нина Иосифовна, сиз барыгъыз да мёлеккоммунистле эсегиз, мен а жукъ ангыламагъан тели
абирек эсем, къыстагъыз мени партиядан. Алай билип
къоюгъуз – сиз суннганча, мен да алай болмачы теличик
тюйюлме, сиз мени – къыйналмай! – жыгъып къоярча.
Сиз шёндю, Темиржанов жанлы болуп, къадама къаялача сюелесиз. Ол Темиржанов а шахарны жартысын
сатып кетгенин да, Къыралтелерадиокомитетни кесини
жерлеши, ахлусу болмагъанладан тазалай баргъанын да,
эриннгенден, не этерге билмей айланнган Атабековха не
ючюн орден бергенин да бек уста биле тургъанлай. Хо-хо,
мёлек-коммунистле, кюрешигиз! Этигиз къан-къазаут,
ким биледи, кючю-къарыуу да уллу Темиржановдан сизге да жетер эсе уа бир бурхучукъла! Бюгюнден тап заман
табарыкъ тюйюлсюз! Хайт дегиз!..
– Не тукъум сёлешесиз сиз?.. Ким бергенди сизге эркинлик алай сёлеширге?! – деп къычырды Нина Иосифовна. – Быллай къылыкъсызланы сёзлерине тынгылап,
мен мында олтуралмайма! – деп, секирип ёрге турду,
баям, эшикни уруп, кетер умут этип. Алай Заманкулов
бла Лашинова, кюреше кетип, ангылатдыла анга «сюдге» мен аланы угъай, ала мени «берип» тургъанларын
да, жапсарып, ариу айтып, жерине олтуртдула. Олтурду
Нина Иосифовна жерине, алай энди уа ол, керти да сюдю
кибик, башын ёхтем кётюрюп, алай олтура эди.
– Мен не айтыргъа да билмейме! – деди керти да терен
къайгъы этген Заманкулов, баям, сёлешиулени андан
ары созууну керексизге санап. – Бу болуп кетген ишле
бир сылхыр тюшде угъай, керти да болгъанларына ийнаннган окъуна къыйынды. Не айтыргъа да билмейме!
Ким биледи, юйде сени бир къайгъынг болуп, ачыуланып, айтырынгы-къайтырынгы билмей иш тура болурмуса, ы? Ансы къалай ийнансын да адам сен битеу бу
ишлени толу эсинг бла этгенсе деп?
20 Хучиналаны Мухаммет
306
– Бир къайгъысы да жокъду! Ол хар заманда да аллайды! – деди биягъы Нина Иосифовна, тёзалмай. – Мен
алай этсек, тюз боллукъду дейме – Мисировну КПСС-ни
сатырларындан чыгъарыргъа, биз этген оноуну партияны шахар комитети къабыл этсин деп тилерге. Администрация уа къарасын да, оноу этсин – Мисиров мындан
ары да ниет иш бла кюрешген жерде, аллай жууаплы
къуллукъда ишлерге жараймыды, жарамаймыды деп.
– Не айтаса, Магомет? – деп, Заманкулов, тюзда доктор ауругъаннга соргъанча, алай сорду.
– Нина Иосифовна тюппе-тюз айтады – мен хар заманда да аллайма, юйде да, Аллахны ахшылыгъындан,
бир къайгъым жокъду, акъылдан да шашмагъанма.
– Шашхан а алай шашханса да! – деп къычырды жарлы Нина Иосифовна.
– Нина Иосифовна! – деп, тырман эте къарады анга
Лашинова – акъыл токъмакъ.
– Былай этейик дейме мен, – деди да Заманкулов,
бары да тынгыладыла. – Партия жыйылыудан кеси аллына кетип къалгъаны ючюн, коммунист жолдаш Мисировха тырман этерге.
Мен ангыладым – айхайда, Аманкулов бек тынгылы
юйретгенди Заманкуловну хахай-тухай болмасын, «бош
затчыкъны юсюнден» дауур болмасын деп. Ол къычырыкъчы Мисировха уа, кесин алай тынч къутулуп кетген сунмаз ючюн, партия жанындан тырман этигиз да,
барма къоюгъуз деп. Артда уа администрация жаны бла
дагъыда бир мадар этерге боллукъду…
– Мен арталлыда ыразы тюйюлме! – деп, секирип
турду жеринден Нина Иосифовна. – Къалай болады
да алай – обкомну секретары да бола тургъанлай, сау
парторганизацияны тюкге да санамай, чыгъып, кетип
къалады – сора анга къуруда тырман?! Ол партиядан
къысталыргъа керекди – алайды мени оюмум. Аллай
былхымсызлагъа, не партиягъа хурмет этмегенлеге, не
намыс-сый дегенни билмегенлеге, бизни партияны сатырларында жер болмазгъа керекди!
Мен анга, ачыуундан не айтханын толу да ангыламай, алай а мени партиядан къыстап, кесине сыйлы ат
алыр ючюн, къан-къазауат этген тиширыугъа, жаным
окъуна ауруду. Ол, харип, къалай эсе ангылаялмайды
партиядан къыстагъан деген зат – ол асыры да уллу,
къайгъылы иш болуп кетип, Ара Комитетге дери да жетеригин. Ол жазыкъ Тырныауузда комбинатда ишлеген
инженер жашны хапарын эшитмегенмиди, бирда болмай эсе? Аны да, тюзда шёндю менича терслеп, партия-
307
дан да, ишинден да къыстагъан эдиле, ол а, не хомух,
не къоркъакъ болмай, Ара Комитетге дери жетип, кесин жангыдан партиягъа да, ишине да къайтартханды.
Темиржанов бла аны кибикле сюйгенча, хар кимни да
партиядан къыстап барсанг, сора ким къаллыкъды да
партияда?
Лашинова, айхайда, аллай бир билимсиз тюйюлдю,
Заманкулов тырманны юсюнден сагъыннганы бла окъуна ангылагъанды, баям, ишни болушун, неда, ким биледи, Заманкулов аны бла бу затны юсюнден алгъаракъдан
сёлешген окъуна болур.
Къысхасы, манга тырман «жабышдырдыла» да, ийдиле. Жарым сагъатдан а мен Лашиновагъа киреме да,
бир бош, аны бла уллу ишим да болмагъан затчыкъны
юсюнден сёлешгенча, бек сабыр ауаз бла:
– Раиса Татуевна, баям, манга тырман этилип бошалгъан болур – мен ол затха эркин эсем, партбюрону бу
ишини юсюнден этген оноууну аумасын манга берсегиз
сюерик эдим, – дедим.
– Тюзюн айталлыкъ тюйюлме, – дейди ол да, хар
замандача, сабыр сёлеше, ким биледи, бюрону оноуун,
баям, алыкъа партия жыйылыу къабыл этерге керек
болур. Не этесе да сен аны?
– Ким билсин – этген оноулары тюз тюйюлдю деп,
огъары барып, тарыгъыргъа эсиме тюшюп къалса да.
Апелляция этергеми дейдиле анга?
– Алай окъуна болур, – дейди ол биягъыча, не аз да
тюрленмей. – Мен билирме да, айтырма санга, охому?
– Охо.
Алай бла чыкъдым да кетдим.
Эки кюнден а билдириуле къангада Темиржановну
буйругъу тагъылып тура эди да, анда быллай тизгинле
да бар эдиле:
«… радиону тамата редактору М. И. Мисиров 16 февральда 17 сагъатдан сора, 16 мартда 13 сагъат 30 минутдан сора, 24 мартда 17 сагъатдан сора, 31 мартда 16
сагъатдан сора ишде болмагъанды, 16 февральда бла 10
мартда уа ишге кеч болуп келгенди.
Буйрукъ этеме: кёп кере да урунуу низамны бузгъаны
ючюн – ишге кеч къалып, ишден эртте кетип тургъаны
ючюн, жол. Мисировха къаты тырман этерге эм мындан ары да ол халда урунуу низамгъа бузукълукъ салып
турса, КЗОТ-да айтылгъанча, бютюнда къаты жууапха
тартыллыгъын анга эсгертирге.
Комитетни председатели В. Темиржанов».
Не айтыр кереклиси барды – тели тюйюлдю, ол угъай
20*
308
эсенг, бек акъыллы окъунады: мен къуру кесим тюйюл
эдим бу буйрукъда, урунуу низамны бузуп, ары тюшгенле бир уллу къалау бола эдик. Керти да, аладан жаланда бирине этилген эди тырман, къалгъанлагъа уа
бош, энди былай эте турмагъыз деп, эсгертилген эте эди.
Алай, не да болсун, жууапха кёпле тартылгъан эдиле, ол
санда Мисиров да. Алай эсе уа, хар не да тапды. Жууапха Мисиров къуру кеси тартылса эди – сора ол биягъы
къычырыкъ этерге боллукъ эди, былай а – сюйген жерине барсын!
Мен сезип турама – Темиржанов мени къысаданкъыса бара эди ырбыннга, не аз да бир абыннганымлай,
горф деп, аркъамдан саллыкъды. Не этсин адам? Мен
шёндюге дери эте келген хыликкя мадар – кеч къалмай, эртте кетмей, хар не ишими да тынгылы тамамлап, илинирге сылтау бермезге кюрешгеним – мындан
ары Темиржановха чырмау болаллыкъ тюйюл эди. Нек
дегенде, энди мени хар атламымы ызлап айланырыкъ
эселе – алай этериклерине уа сёз да жокъду – мен, тутулмай, узакъ барлыкъ тюйюлме: не биреуню ашыра,
не тютюн тартыргъа тышына чыгъарма. Андан сора да
мени арталлыда кёлюм бармай эди «кабинет тутмагъы»
болуп, ары-бери чыгъаргъа да онгум алынып турургъа.
Аллай бедишликге мен тёзаллыкъ тюйюлме. Алай эсе
уа, сюдге баргъандан сора мадар жокъду. Алгъа район,
андан сора шахар сюдге, артда уа Къабарты-Малкъарны Баш сюдюне, сора… Болмасын файда – андан не аз
да хайыр болмазын мен бек иги билеме! – бирда болмай
эсе, мени алай бош, бир силдегенлей, жыгъып къоялмазлыкъларын ангыласынла. Ол сюдлени хар бирине
да мен, тюзлюк хорларына, Темиржанов а, терсликни
ачыкъларгъа чырмау болгъаны ючюн, жууапха тартылырына арсарсыз ийнаннганча, таукел болуп, алай кирирге керекме. Да не – тюзю алай болургъа керекди да,
законнга кёре да, партияны уставына кёре да!
Къабарты-Малкъарны Баш сюдюнде ишлей эди
Къурман Таулуев, мен аны радио бла сёлешиулерин хазырлаучу эдим, аман жаш тюйюл эди, аны бла кенгешеме да, билеме – ишге кеч келгенди, эртте кетгенди
деген затла ючюн администрация адамны жууапха тартыргъа боллукъду, урунуу низамгъа ол бузукълукъла
этилгенли бир айдан кёп заман озмагъан эсе деп, закон
алай айтханын.
Мен кадрла бёлюмге барып, тынгылы къаратама да,
билеме – мен, буйрукъда айтылгъанча, 24 мартда угъай,
24 февральда эрттерек кетген кёре эдим ишден. Алайды
309
да, буйрукъда айтылгъан беш шартдан экиси, асыры
эртте болгъанлары ючюн, «жараусузгъа» чыгъадыла. 10
мартда 5 минутха, керти окъуна да, кеч къалгъанма – аны
юсюнден даулашыр кереги жокъду. 16 мартда тюшден
сора мен «Горянка» фабрикада эдим, ийнанмасала, шагъатха фабриканы парторганизациясыны секретарын
чакъырсынла. Ол да кертиди. 31 март, 16 сагъатдан
сора – ол заманда мен партия жыйылыуда эдим да, андан
кетгенме ансы, ишден а кетмегенме. Алайды да, ахырында 10 мартда 5 минутха кечикгеним къалады! Бизни
кече-кюн да тюзлюкню сакълап кюрешген судьяларыбыз, бу затха арталлыда эс бурмай, Темиржановну къалай бла тюзге санарла? Сюд манга тырман терс этилгенди
десе уа, алайда окъуна Темиржановну жангыдан сюдге
береме. Энди уа, законнга кёре, терсликни ачыкъларгъа
чырмау салгъаны ючюн, анга уа сюдню оноуу шагъат!
Мен алай акъыл эте эдим. Бек тюз, законнга кёре. Бир
зат да болмазын, хар не да алайлай къаллыгъын биле
да тургъанлай. Нек къалады алайлаймы дейсиз? Алайлай къаллыкъды да – андан. Хо сора, айтыгъыз – бизни
къыралда бармыдыла терсликлени ачыкъларгъа чырмау
болгъан, кемчиликни кетерейик дегенлени ызларындан
тюшюп айланнган оноучула? Бырдыла, кеслери да ол
терсликлени ачыкълагъан, кетерейик дегенлени алай
къысадыла да алай – ол хариплени сюеклерин уатыпмы
къоядыла дерсе. Жаз тилни къоюп, ачыкъ айтсанг а – жюзле бла, мингле бла адамланы, басынчакълап, онгларын
алып, ишден къыстап, тутмакъгъа окъуна атып, къара
кюнлерин берип! Бир заманда эшитген иш а этгенмисиз аллай хатдан, закондан да озгъан партияны, Совет
властьны, къыралны да бетлерин жойгъан ол къылыкъсыз оноучуладан бири окъуна жууапха тартылгъанды,
партиядан, ишинден да къысталгъанды, тутулгъанды
деп? Эшитмегенсиз, мен да эшитмегенме. Темиржанов а
къалгъанладан башхамыды-къашхамыды? Башха да,
къашха да тюйюлдю, анга да бир зат боллукъ тюйюлдю.
Тюзюн айтханда уа, бир-бир оноучуланы къатларында
Темиржанов адам окъунады – кишини тюймегенди, ёлтюрмегенди, аллай къуллукъчула да бардыла! Кеси да
«сиз» демей, хазна сёлешмейди! Андан сора да сюдюле
уа аллай бир чий телилеми болгъандыла, кимге сюд этгенлерине къарамай, къуруда законла айтханын этип
барырча? Бирда къоркъмагъыз – бек иги биледиле! Айтдырмай къоймай эсегиз а, ахырысы – ким берликди алагъа аллай эркинлик – министрге сюд этерге? Кечгинлик,
демеймидиле сюдюле уа, биз министрлеге сюд этмеучю-
310
бюз. Министрлени кеслерини сюдлери барды да – обком.
Ишибиз болмагъан жерге къалагъыбызны сугъаргъа биз
сюймеучюбюз. Бизге орамлада тюйюше айланнган къылыкъсызланы, юйлени тонап айланнган урлакаланы бере
туругъуз! Бирда къоркъмагъыз – ала законну таягъындан
къутулмазла!
Башынг сюдлюк болса, законланы да иги билип
башлайса – сюдге барырдан алгъа, мен профсоюздан
болушлукъ тилерге керек кёре эдим, ол болушмаса,
сюдге уа андан сора барыргъа боллукъду. Бизде атычууу да эшитилмеген даулаш Комиссиягъа къагъыт
жазама – былай-былай, Темиржанов манга терс тырман
этгенди, кемчиликлени кетерейик дегеним ючюн ыркъыфлагъан этеди, болушугъуз деп. Комиссияны къурайдыла, бизни, ишлеген адамланы, жан-жанларындан
къоруулап турур ючюн къуралгъан профсоюзубюзну
комиссиясы: Темиржанов тюздю, коллективни бирлигине къатылма деп, мени терсге санайды.
Сюдге барама. Сюд болады. Сюд: «Жол. Мисировха
тырман законнга кёре тюз этилгенди», – дейди. Октябрь
район сюдю 1982 жылда, 24 июньда этген оноугъа терсди деп, тарыгъып, Къабарты-Малкъарны Баш сюдюне
барама. Прокурор, бир оруслу тиширыучукъ, ишни артха къайтарайыкъ, жангыдан къарасынла дейди. Ол а,
халкъ тил бла айтханда, сюд терс оноу этгенди, терслигин кеси тюзетсин дегенликди. Сейир-аламат – аллай
прокурорладамы боладыла?! Алай сюд а, мени танышым
да ичинде болуп, прокурорну айтханына да къарамай,
районну халкъ сюдюню оноуун тюрлендирмей къояргъа
дейди.
«Мен прокурорну айтханын этейик деп кюрешген
эдим, алай председатель, даууру асыры уллу боллукъду
деп, къоркъуп, унамагъан эди ансы», – деген эди артда
манга Таулуев Къурман.
Мен Къурманнга кёлкъалды тюйюл эдим – кюрешгенди бир зат этерге, къолундан келгенича, мени ючюн
не ёлюу, не къалыу деп сюелирге уа ол да борчлу тюйюл
эди.
Мен дагъыда Къабарты-Малкъар АССР-ни Баш сюдюню оноуу терсди деп, Къабарты-Малкъар АССР-ни
Баш сюдюню Президиумуна къагъыт жазама – бизде
Баш сюдню ишин терсге санаргъа боллукъ жер барды
Баш сюдню кесинде деб’а кимни эсинде бар эди! Президиум да кереклисича оноу этеди – хар не да тюздю,
Темиржанов тюздю деп.
Хар не да болургъа кереклисича болду, хар не да
311
тюздю. Жашау дегенинг, дуния дегенинг алайды – къарыулу къарыусузну хорлайды, малтайды, жутады. Былай боллугъун биле да туруп, сора атангы башынамы
кюреше эдинг да дерикле болурла. Айтайым нек кюрешгеними да – Темиржанов мени, кеси умут этгенча,
терк окъуна хорлап, жыгъып, малтап, жутуп иймесин
деп. Мен алай кюрешмесем эди, ол мени ишден да эртте
къыстарыкъ эди, жаз башында окъуна. Шёндю уа кюз
арты болгъанды – октябрь айы келгенди, мен а алыкъа
ишдеме. Кетер акъылым да жокъду. «Сюдле заманы»
алыкъа бошалмагъанды – мен энди РСФСР-ни Баш сюдюне жазама. Ким биледи, Москвада тюз оноу окъуна
этерле деп, бир аз-маз ышаныргъа да боллукъду. Да не –
къайда эсе да Кавказ таула ичинде Темиржанов кибик
бир къуллукъчучукъдан аланы ахларымы кетерикди?
Бирда болмай эсе, арыдамы жайылмаз бизни хапарыбыз. Ол да керек ишди. Аманлыкъ бла, не мадар да
этип, ахыргъа дери кюреширге керек…
43
Мисиров, хахай этип, сюдлени биринден чыгъа да
башхасына кире айланнганлыкъгъа, болургъа кереклисинден башха не боллукъ эди, хар кюнден да анга,
сен кесинг терссе деп, шарт айта эдиле. Алай андан
не файда – ол, хар жерде да тели-мелиле жаншай, Темиржановну намысын да буза, ашай бара эди да, жауун
ырхыла тёш жерде сабанны бузгъанлай, ашагъанлай.
Энди дагъыда анга ушаш иш партия жаны бла да башланса уа, не болур? Акъылымы тыйып къаллыкъды
– тутуп, КПСС-ни Ара Комитетине жазып окъуна иер!
Радиону партия организациясыны жыйылыуунда, ол
эшекни ишине къаралгъан заманда, аны Темиржановну
юсюнден биягъыны айтмагъаны къалмагъанды. Ол къатын, Нина Иосифовна Левитина, – баям, ол кеси тилеген
сыйлы атны анга бердирирге керек болур – Мисировну
партиядан къыстаргъа керекди деп, не бек къаты сюелди
эсе да, аны жанлы болуп, жаланда беш адам кётюрген
эди къол. Кимле эдиле ала? Лашинова, Сабыркулов,
Чартоков, Елканов, Борис Калоев. Ол кеси, Темиржанов, Мисировну ёлтюрюрге деп окъуна къол кётюрюр
эди, алай, «бетин жояргъа сюймей», тырман этилсин
дегенле жанлы болуп, къол кётюрген эди. Къалгъанла,
хар замандача, къойла кибик, аны ызындан къуюлдула
да кетдиле!
312
Андан эсе партиядан къыстап ийсек, иги болмазмы
эди? Аллах алай кёргю эди сизни, иш аны бла бошалып
къалса уа! Жарсыугъа, ол ишни бошалгъаны угъай да,
башланнганы боллукъду. Угъай, угъай, не десенг да,
ол, Темиржанов, бек акъыллы этгенди хар нени да. Бу
ишни тыйып къояргъа керекди, битеу Комитетни партия организациясыны жыйылыууна жетдирмей. Аллай
бир халкъ жыйылып тургъанлай, ол тели дагъыда бир
жаншап башласа. Ауругъан къойну ыстауат ичине урургъа жарамайды…
Радиону парторганизациясыны жыйылыуундан сора
мен биягъы Лашиновагъа барама:
– Болдуму энди? Тырман этилип бошалдымы?
– Партия жашауну юсюнден бериулени редактору
болуп тургъанлай да, аллай затчыкъланы уа алыкъа
билмейсе, Магомет, радиону партия организациясыны
оноуу комитетни партия организациясыны жыйылыуунда къабыл этгинчи, ол биз этген тырман тырманнга
саналмайды. Ол бош, цех парторганизацияны айтханыды ансы, зат да угъай. Партия жанындан алыкъа санга
тырман этилмегенди. Ангыладынгмы?
– Комитетни партия жыйылыуу уа къачан боллукъду?
– Шёндю аны юсюнден зат да айталлыкъ тюйюлме.
Жыйылыу жууукъ заманда болгъан окъуна этсе да, бусагъатда сени ишинге биз не хазна къарарбыз – кесинг
кёрмеймисе заманны халын? Уллу ишле кёпдюле.
Кетдим, зат айтмай. Айтыб’ а не айтырыкъса къоркъакълагъа? Керти да къоркъакъла – ахлары кетеди
да, Мисиров, жюзге жууукъ коммунист жыйылып тургъанлай, Темиржановну тапсыз ишлерини юслеринден
биягъы айтыр деп. Тейри, къоркъгъан а этесиз халкъдан, жарыкъдан!..
Алай Темиржановну, Лашинованы, Заманкуловну
бу жол къоркъгъанлары мени уллу къууандырмай эди,
нек дегенде бизде бола тургъан тапсыз ишлени юслеринден бир жары жазаргъа аламат сылтаудан къурулай
къалгъан эдим. Хо, къайгъырмаз, кемчиликлени юслеринден сылтау излей айланмай да болады айтыргъа.
Алай окъуна игиди, биз тырман этгенбиз да, ол а ачыуундан дерт жетдирирге кюрешеди демезле. Не да болсун,
бир мадар а этерге керекди. Быйыл мени Темиржанов
бла «оюнубуз» бошалыргъа керекди – асыры кёпге созулуп барады бизни «партиябыз», не ол манга, не мен
анга «мат» салыргъа керекбиз.
Мен къалай «чыгъайым»? Брежневни кесинеми жа-
313
зайым? Андан файда болурму да? Аны аты бла, баям,
мингле бла къагъытла бара болурла. Аладан аны кесине жюзден, мингден бирини юсюнден окъуна не хазна
билдире болурла. Алайды да, мени къагъытым Ара Комитетни не пропаганда, не къурау-партия ишлеге къарагъан бёлюмюне тюшерикди. Андан а – бизге кёз-къулакъ
болгъан адамны къолуна. Ол а, айхайда, Эльмесовну иги
танышыды.
Сора бизде битеу Европа сукъланнган Минги тау, аны
тийресинде уа уугъа барырча дуния сейирлик жерле,
къонакълагъа кёкден тюшген мёлеклегеча къарагъан
бир огъурлу адамлары бла, санаторийле, турбазала болгъанларын да, ол затла уа алыкъа бир кишини да, ол санда Москвадан келиучю къонакъланы да къарынларын
аурутмагъанларын да эсге алыргъа керекди. Алайды да,
тейри, ол жанындан къатылыб’а Эльмесовну не хазна
къоркъутхун, жолдаш Мисиров. Да сора къайсы жанындан? Аны танышлары болмагъан, къарыучугъу да
жетишмеген жер къайдан тапсын адам? Алан, акъылым,
тохтамай, Тырныаууз таба нек учунуп тура болур, ахырысы, тюз да бал чибин кесин гокка хансха ургъанлай?
А-а-а, къара мен телини – андан бери эсиме тюшюралмай турама ол инженер жашны, партиядан, ишден да
къыстагъанларындан сора да, жыгъылмай, кюрешип,
душманларын хорлап, партиягъа, ишине да къайтхан!
КПСС-ни Ара Комитетини партия жанындан кёз-къулакъ болууну Комитети! Ма ары тартынып кюреше кёре
эдим мени акъылым. Эшите, окъуй да тургъанма АК-ны
партия-контроль комитетини председатели Пельшени
къатылыгъыны юсюнден да, аны таягъы терс атлагъан
кёплени аркъаларын къаздыргъанды деп. Ол тырныауузчу жаш да, хапаргъа кёре, аны кеси бла тюбешгенди.
Ыхы, Эльмесов жашны партиядан, ишинден да къыстайды, Пельше уа жашны партиягъа, ишине да къайтарады. Ол а не дейди? Ол а КПСС-ни Ара Комитетини
партия жанындан кёз-къулакъ болууну Комитетинде
Эльмесовну ышаннгылы адамы жокъду дейди! Да ол а
аламатды да, шуёхум! Ма ары жазып кёрейик, жолдаш
Мисиров.
Бир ыйыкъдан, Пятигорск шахаргъа барып, андан
Ара Комитетге Пельшени аты бла къагъыт ийдим. Бизни
почтабызгъа ышаныу жокъ эди. Къагъытда, бир затны
да жашырмай, бизни Комитетде да, саулай республикада
да болушну юсюнден ачыкъ жазгъан эдим. Бек тилегеним алай эди: бизни республикада не хата-палах да
уллу оноучула, кеслерини жууукъларына, шуёхлары-
314
на, жерлешлерине жакъ басып, аланы бек магъаналы
къуллукълагъа салып, сора, бары да бир болуп, бир бирлерин сакълай, къутхара, не сюйселе аны этип барадыла
да – андан чыгъады; бизде халны тюзетирге сюе эсегиз,
республиканы башчысына – КПСС-ни обкомуну биринчи секретарыны къуллугъуна – тышындан адамны
салыгъыз – ол оруслу, къазахлы, грузинли да болсун,
кесибизден болмасын ансы, ол биягъы жууукъларын,
шуёхларын, жерлешлерин тёгерегине жыйып, хар не
тапсыз ишин да жангыдан башларча болмасын деп.
Ахырында уа, болушсагъыз, кесигиз болушугъуз ансы,
«мадарла этигиз» деп, къагъытны бери ийип къыйналмагъыз – андан файда боллукъ тюйюлдю деп къошхан
эдим.
Аны юсюнден айтхан айып окъунады, алай аз-аздан
ол къоркъуу деген хыликкялыкъ зат манга да къатыла
башлады. Угъай, ол сиз суннганча угъай – бош, къагъытымы, мени тилегиме да къарамай, бери жиберип
къоярла деп. Сиз биягъы терс акъыл этгенсиз – мени кесиме бир хата этерле деп къоркъмай эдим. Таулу айтханлай, бир туугъанбыз, бир ёллюкбюз. Иш менде тюйюл
эди, сизни да Аллах сыйласын, сабийледе эди. Манга
«бир зат» болуп къалса, ала къалай болурла? Аллай иш
акъылларына келмесин ансы, мени бла «бир зат» угъай
эсенг, кёп зат окъуна болургъа боллукъду. Кесим да эслемей, «эсирип тургъанланы» къауумуна тюбеп, ала бла
сёз болуп, неда автобусда «тюйюшгенлеге» къошулуп,
милициягъа тюшюп къалыргъа боллукъма. Анда уа не
да болады: адамланы «сунмай тургъанлай», жюреклери
тохтап да къалады, неда, тюйюп, ичинги бузсала, айлан,
ёмюрюнг ёлмей-къалмай. Кюнле, ыйыкъла оза, мени ол
къоркъуум да чачыла бара, эки айдан а унутулуп окъуна
къалды.
РФССР-ни Баш сюдюне жазгъан къагъытыма да жууап келди – нек эсе да бизни Баш сюдюбюзден. Анда
былай айтыла эди:
«Нальчик шахарны Октябрь районуну Халкъ сюдюню 24 октябрьде 1982 жылда эмда Къабарты-Малкъар
АССР-ни Баш сюдюню 13 июльда 1982 жылда этген
оноуларын терсге санап, РСФСР-ни Баш сюдюне жазгъан тарыгъыу къагъытыгъызгъа къаралгъанды.
Сюдде тохташдырылгъан шартлагъа кёре, Сиз 10 мартда 1982 жылда ишге кеч къалып келгенсиз. 16.03.1982 ж.
13 с. 30 минутдан сора Сиз, таматаларыгъызгъа билдирмей, ишден кетгенигизни кесигиз да айтхансыз. 31 мартда 1982 ж. Сиз биягъы, сурамай, ишден кетгенсиз…
315
Иш былай бола тургъанлай, Сизни телевидение эм
радио жаны бла Къырал Комитетни председатели жууапха терс тартханды дерге онг жокъду.
Сюд оноуланы терсге санаргъа мадар табылмагъанды.
16.12.1982 ж.»
Алайды да, Темиржанов бла мени сау жыл чакълы
бир заманны ичинде тарт-соз этип кюрешгенибизден
файда болмады – не ол, не мен хорлаялмадыкъ. Шахматчыланы тиллери бла айтханда, биз «оюнубузну алыкъа
бошамагъанбыз», келир жылгъа къоярыкъ болурбуз,
баям.
«Акъла» – Темиржанов – онглуракъмы болурла дерча, хал алайды, – дер эди Марк Тайманов,1 анга бизни
«партиябызны» юсюнден айтыргъа тюшсе.
44
Былтырдан къалгъан «партиябызны» ахырына дери
жетдире турмай, Темиржанов бла мен, бир бирибизни
хорлаялмазлыгъыбызны ангылап, тынгылауну басханлай, «киши да къытмагъанды» дегеннге ыразы болуп
къалгъанбыз. Не этериксе да – аны «аскерлери» жанжанындан не бек чабып кюрешдиле эсе да, болалмадыла, артда уа сюдле бла мени тохтаусуз «шах!», «шах!»
деп тургъанымдан къутулалмай, манга «мат» этерден
тюнгюлюп къалгъан эди. Алайды да – киши да хорламады. Жангы «партияны» башларгъа – солугъан да этмей, жангыдан тутушуп башларгъа – арталлыда кёлюм
бармай эди да, кеси кесими «кабинет тутмакъдан» эркин этдим. КПСС-ни Ара Комитетини партия жанындан
кёз-къулакъ болгъан Комитетинден да бир тюрлю хапар
жокъду, къагъыт ары берилгенди дегенден башха. Ким
эсе да, акъылындан шашхан биреулен жазгъанды муну
деп, архивге салып къойгъан болурла, баям, мени къагъытымы. Бир кесекден а, Арвид Янович Пельше ёлгенини юсюнден билдирдиле да, мен да ангыладым – ол,
къыйын ауруп эди эсе, менича телилени къагъытларына
къарар кюню болмаз эди.
Халкъны «Айыу бла кертме ашама» деп нек айтханыны магъанасына мен энди тюшюне башладым. Алгъын
мени акъылым халкъ сёзню терен магъанасын ангы1Марк Тайманов – шахмат оюнланы юсюнден хапар айтыучу белгили гроссмейстер.
316
ларгъа жеталмай эди. Ма энди ангылай башлагъанма.
Бу сёзню керти да магъанасы: «Кесингден кёп да къарыулуну хорлайма деп, бош, керексизге, заманынгы,
кючюнгю да къоратма», – деп, алай кёре эдим. Мен а
аны, ким эсе да бир къоркъакъ айтхан болур бек алгъа
деп туруучу эдим, ол сёзге къоркъакъла къулакъ сала
турсунла, мен а анга нек эс бурама дегенча. Ол а, энди
ангыладым, алай тюйюл эди. Бу сёзню бир къоркъакъ
угъай, кёп ёмюрлени жашауну къыйын сынауларындан
ёте келген, кёпню кёрген, кёпню билген эсли да, акъыллы да халкъ айтханды – кесини мингле бла саналгъан
къызыужюрек жашларыны ханла-бийле бла, къарыулула-кючлюле бла, тюзлюк болсун деп кюреше, хорлаялмай, жоюлуп баргъанларын кёре келгенден сора. Бек иги
жашларыны, халны тюрлендиралмай, жашауларын ол
керексиз кюрешге берип баргъанларына жюреги къыйнала. Ол кеси да бош сёз тюйюлдю, бек къаты тилекди – къоюгъуз, жашла, къолугъуздан келмезлик иш бла
кюрешмегиз, жоймагъыз кесигизни, андан эсе бу ариу
дунияда жашагъан да, ашагъан да этигиз! – деп.
Мындан ары да Сыйлы Кёкден келген ол сыйлы
ауазгъа къулакъ салмай жашагъан телилик боллукъ
эди. Халкъны ауазы Сыйлы Кёкню ауазындан башха
тюйюлдю да.
Алай эсе, Халкъ айтханнга, Сыйлы Кёк айтханнга
къулакъ сала эсем, мындан ары айыу кертме ашай тургъан терекни тюбюне мен барлыкъ тюйюлме. Башха
кертме терек излерге кюреширме, тапсам, къалсам да.
Халкъ алай айта эсе, мен а аллай бир телими болгъанма,
халкъ айтханны этмезча?
Сора не этейик, не бла кюрешейик дейсе? Ачыкъ айтсам – арыгъан да этгенме, эрикген да этгенме журналист
ишден. Бизни, баям, кишиге да уллу керек болмагъан
тузсуз-мыстысыз бериулерибизни хазырлагъан тынч
иш тюйюл эди. Нек дегенде, халкъны къыйын жашауун
кёре да тургъанлай, къыралыбызда, дунияда да бола тургъан ишлени биле да тургъанлай, биз бек иги жашайбыз,
жер башында бизден насыплы халкъ жокъду, къыралыбыз а – адамлыкъны, тюзлюкню, къарындашлыкъны дуния сейирлик къаласыды, бар халкъла да бизге
сукъланып къарайдыла деген жорукъланы кеплеринден
чыкъмай, жазыу этген эсли адамны жюрек жаууун ашай
эди да, аны ючюн. Мен ол кеплени къысыуларындан
бек ачымай къутулууну мадарын эртте тапхан эдим да,
манга бир кесек тынчыракъ эди – мен асламында керти да ахшы адамланы – врачланы, устазланы, ишчи-
317
лени, къойчуланы, сабанчыланы юслеринден хапарла
хазырлаучу эдим. Алай орденле бла саугъаланнганланы,
депутатланы, тюрлю-тюрлю съездлеге барлыкъ адамланы юслеринден да тюшюучюдю жазаргъа – аланы
араларында уа ол саугъалагъа, ол сыйлагъа тийишли
болмагъанла да бек кёп тюбеучюдюле. Ол бизни Атабеков кибикле. Алайды да, журналистле жюрюген тар
жолчукъда окъуна кёзбау, алдау, ётюрюк дегенча затла,
зыгъыр болуп, тёгюлюп турадыла. Къыйынды зыгъыр
жол бла баргъан. Мен арыгъанма, эрикгенме. Мен жазыучуланы жолчукъларына бурулуп кеталсам – бек иги
боллукъ эди.
Алай хар ким да, сюйсе, жазыучу болуп бараллыкъмыды да? Угъай, угъай, алай болмайды, дейдиле бир
ауаздан жазыучула кеслери да, алимле да. Жазыучу, композитор, суратчы, алим, ол угъай эсенг, музыканы уста
согъуучу болур ючюн да, эрикмей-талмай кюрешгенден
сора да, Уллу Аллах кеси берген фахмунг да болургъа
керекди. Фахмуну уа, деп къошадыла, Уллу Аллах хар
кимге да бирча берип бармайды. Кимге берди Уллу Аллах
фахмуну, кимге бермеди, азмы берди, кёпмю берди – аны
уа ким билсин? Фахму дегенинг – ол кеси да не затды?
Фахму дегенинг а – ол эрикмей, арымай-талмай ишлеудю
деп, арсарсыз айтадыла да кёп да белгили акъылманла,
фахмулу адамлагъа саналгъанла!
Тейри, былайда, не эсе да, толу ангылашынмагъан
бир зат а барды. Уллу илму хар заманда да айтады –
адамны адамлыгъы аны ёсген, жашагъан жерине кёре
болады деп. Керти окъуна да, къулланы къыйыны бла
жашагъан не бурунгулу Грекде, не халкъны асламы
къулла бла алагъа берилген жерчикден айырылыргъа
эркинликлери, англары да болмагъан эллиле болгъан
Рим империяда, ма быллай сейирлик ишлери бла белгилиди деп айтырча, мен «къара халкъдан чыкъгъан» бир
жазыучуну, алимни, архитеркторну, суратчыны атын
билмейме. Орусда да, къул бла бий айрылгъынчы, илму,
литература, музыка, сурат, театр деген затла бла бийле
бла байла кюреше эдиле ансы, къара халкъны ол затлагъа эс бурургъа онгу, заманы да жокъ эди. Бюгюн окъуна
да, законнга кёре, адамланы барыны да эркинликлери
тенг болгъан заманда да, атлары дуниягъа, халкълагъа
белгили жазыучула, алимле, музыкантла, суратчыла
да сабийликден окъуна да литература, илму, искусство
деген затла бла шагъырей бола келгенле, неда, кимни
айтханына да къарамай, сюйген ишлерине арсарсыз
берилгенле боладыла ансы, аллай уллу жетишим хар
кимни да къолундан келмейди.
318
Андан а не оюм этерге боллукъду? Андан а – бир къауум алимле, жазыучула айтханча, Уллу Аллах бирлеге
береди, бирлеге уа бермейди фахму дегенлери алай тюз
хапар тюйюлдю дерге боллукъду. Мен акъыл этгенден,
Уллу Аллах да, Табийгъат да адамланы барына да бергендиле фахму, алай аланы жашау халлары тюрлю-тюрлю
болады да, бирлени фахмулары ачыкъланады, белгили
болады, бирлени уа – угъай. Къадаргъа кёре. Сёз ючюн,
сен Африканы жарлы къыралларыны биринде, кесинг
да бир жарлы адамны юйюнде туугъан эсенг, аны юсюне да къыралда эки халкъ, бир бири бла жарашалмай,
уруша-жыртыша эселе – сора сен литература, музыка,
архитектура, илму деген затла бла не хазна кюрешгин.
Нек дегенде, бек алгъа сени кесинги да, сени юйюрюнгю да къалай бла сау къалайыкъ, ачдан ёлмей, къалай
кечинейик деп, ол затланы юслеринден боллукъду къайгъыгъыз. Алай сен Америкада, Нью-Йорк штатда, уллу
китап басмасы болгъан, литератураны, искусствону да
сюйген, ангылагъан да этген бай адамны юйюрюнде туугъан эсенг а, дейик, айхайда, сен, баям, не жазыучу, не
музыкант, не юрист, не журналист, не алим боллукъса.
Нек дегенде сабийликден окъуна литература, искусство,
илму деген затла сени нёгерлеринг болуп къаладыла, сен
аланы сюесе, терен билирге, иги ангыларгъа кюрешесе.
Андан сора уа ол акъылманла айтханны эталсанг – эрикмей, арымай-талмай кюрешсенг – дуниягъа, халкъгъа
атынг айтылгъан жазыучуну, неда пианист, неда алим
боласа да къаласа. Къайсы затны артыгъыракъ сюйгенинге кёре, фахмунга кёре.
Ангылаталдыммы сизге акъылымы? Къысхасы, мен
алай сунама: ким эсе да, ол Жашау деген киши онг берсин ансы – хар адам да фахмулуду. Ол заманда къалса
да – кесинден къаллыкъды, эринчек, тёзюмсюз болсанг.
Алгъаракълада мен Арменияда бир юйюрню сабийлерини юслеринден сейирлик хапар окъугъанма – ол юйюрню
12–15-жыллыкъ сабийлери университетде окъуйдула,
керти да алимле кибик, илму ишле бла кюрешедиле,
илму уа илмумуду – математика! Сейирди да? Сейирди. Алай мен а алай уллу сейир тюйюлдю дейме. Нек?
Аланы аталары, аналары да математиканы окъутхан
аламат устазладыла да – андан. Ала гитчеликден окъуна
сабийле математиканы сюерча, аны аламат дуниясында
къууанып жашарча юйретгендиле да – андан. Ала сабийлени математика жаны бла фахмуларына кенг жол
ариулагъандыла.
Аты айтылгъан композитор, гитчеликден окъуна да
319
сабийине эс буруп, музыкагъа аны сюймеклигин сакълаялса, кючлеялса биз онекижыллыгъында окъуна
сау симфонияла жазгъан аламат фахмулу жашчыкъны юсюнден хапар эшитирикбиз. Мен а, сёз ючюн, эки
жыйырма жыл окъуна жашап, алыкъа ноталаны – музыканы «тилин» окъуна – билмейме. Алайды иш, алайды
жашау. Не айтыр кереклиси барды, хар жетишим да
– таугъа ёрлеген кибикди. Бу ишни эбине тюшюнмеген, таугъа къалай чыгъаргъа кереклисин иги билмеген, къыйынлыкъланы хорларгъа юйренмеген адам не
Минги таугъа, не Эверестге чыгъалмазлыгъы кибик,
тийишли билими, ангылауу болмагъан, ишин сюйюп,
анга битеу жюрек отун бермеген адам да не илмуну, не
литератураны, не искусствону бийигине угъай эсенг,
дуппурчугъуна окъуна не хазна ёрлесин. Аны, баям, айтыр кереклиси болмаз. Болсада, биз арсарсыз айтыргъа
боллукъбуз – хар адам да эслиди, акъыллыды, фахмулуду, табийгъат аны алай жаратханды. Адамланы бир бирге ушамагъанлары уа ол Совет власть кёрюп болмагъан
(асыры гитчечикле эдиле да, кёралмай, аны ючюн кёрюп
бола болмаз эди!) генлени хатасынданды. Тауча айтханда
уа – адамны къанынданды. Генле (адамны къаны) аны
фахмусун, акъылын, эслилигин да тюрлю-тюрлю этедиле, аны хайырындан а ма алай байды, сейирликди адам
улу. Аладыла, генле, адамланы не сабыр сагъышлы (Толстой), не оюнчу, жарыкъ кёллю (Штраус), неда хар ким да
сукъланырча, адепли (Цвейг), не жигер да, батыр да (Шолохов), не дуния къадарыны юсюнден сагъышланнган
акъылман (Кязим), не да «ачыуундан кюле» тургъанлай
да, мудахлай къалгъан (О’ Генри) да этген…
Сора, жолдаш Мисиров, сен да фахмулуса да? Айхайда – мен да адам ушайма да! Хо, алай окъуна болсун,
кел сора, къарайыкъ сени ол дуния сейирлик фахмунгу къайсы жанындан чыгъарып берирге боллукъ эсе
да жарлы халкъыбызгъа. Музыка жанындан? Не хазна,
мен кесим музыканы сюйген этгенликге, андан асыры
кенгде къалгъанма. Аллай бир кенгде – мен симфониялагъа тынгылай да билмейме, аланы ангылагъан да эталмайма. Ол айыплы ишди, алай мен не этейим да къадаргъа? Ол бизге, уруш аллында туугъан таулу сабийлеге,
аллай бир огъурсуз болгъан эсе?
Скульптура, сурат ишлеу жаны бла уа? Биягъы хар
нени да башындан башларгъа керекди, заман а жокъ. История уа? История дегенинг – ол аламат дунияды дерге
окъуна боллукъду. Мен ол дунияда бек сюйюп окъуна
ишлер, жашар эдим, алай, сен алимге саналмай эсенг,
320
ары къоймайдыла. Алимге саналыр ючюн а, аспирантураны бошаргъа керекди, ары уа «жиберген» этедиле.
Бизни уа, жолдаш Мисиров, «жиберирча» да, «алырча»
да адамыбыз жокъду. Алай этип айланыргъа да, не десенг да, бир кесек кечирек къалгъан болурбузму? Табийгъат бла байламлы илмуланы уа сагъынмай окъуна
къояйыкъ, ала шёндю аллай бир кенг, терен болгъандыла, къутургъан черекле кибик, мени кибик къартчыкъ
угъай эсенг, жаш адамла окъуна алай бек базынмайдыла
аланы толкъунларына сугъулургъа. Алайды да, не ары-бери
бурсанг да, бизге, жолдаш Мисиров, журналистикадан
кетмей болмай эсенг, жаланда бир жол къалгъанды – ол
да сен бир кесек билген жазыу иш. Жазыу иш бла иги
кюрешсенг, «Минги таугъа» чыгъалмасанг да, «Нартия»
башына уа ёрлерге боллукъса.
Литературада, илмудача, «башхаланы» къоймайбыз деген тёре жокъду да, мен да, «таулагъа» ёрлерге ашыкъгъан
жазыучуланы бла жазыучула болургъа кюрешгенлени
бир къауумуна къошулуп, жолгъа атланыргъа боллукъма. Алай жазыу ишге уруннганла бош къууанадыла эртте-кечден мында бийиклеге ёрлерге, илмудача, кишиге
да тыйгъыч жокъду деп. Хы, ол кертиди, мында сен
жазыучу тюйюлсе, аны себепли уа назмула жазаргъа,
романла жазаргъа да эркин тюйюлсе деген тёре жокъду.
Алай литература «таулагъа» угъай эсенг, «дуппурла»
башларына чыкъгъан окъуна алай тынч тюйюлдю.
Нек дегенде эрттеден бери да литература «тауланы»,
«дуппурланы» да башларын, жаз тилни къоюп, ачыкъ
айтханда уа – литература бла байламлы тап къуллукъчукъланы – «атлары айтылгъан», «фахмулу», «закий»
жазыучула алып, тамырланып, жашап турадыла да,
андан.
Къысхасы, жашаудача, литературада да «жылы жерчикле» ючюн кюреш селеймейди.
Алайды да, жолдаш Мисиров, жазыучуланы жолларына тюшгенликге, кесинги литература жаны бла
фахмулугъунгу эшиклерин не бек кенгнге ачаргъа кюрешгенлигинге, мында да ишинг не хазна хоча болсун.
Тогъуз-он жылны ичинде кесине дери «халкъгъа атлары
айтылгъанланы», аяусуздан махтай, алагъа жалына-жулуна айланнган Эменов да, арымай-талмай, ёрлей кетип,
«фахмулулагъа» къошулгъан профессор Гитчеуланов
да, ОГПУ-ну алгъынгы къуллукъчусу, энди уа белгили алим, назмуларында айтылгъаныча, «халкъ ючюн
жанын берирге хазыр» Мурдаров да, башха «закийле»
да бюгюн литература тауну тёппесине кишини да къоя-
321
рыкъ тюйюлдюле. Сюе эсенг, аллай бир литератураны,
ма анда, тау этеклеринде, дуппурла тийрелеринде кют
да айлан, ёрге уа барма – газетледе, альманахда, андасанда дегенлей, назмучукъларынг, хапарчыкъларынг,
хо, китап басмада бир повесть кибикчигинг окъуна басмалансынла, угъай демейбиз. Андан кёпге уа керилме.
Жашау деген дунияны литература жолунда тюберик ол къыйынлыкъладан бар эди мени да хапарым,
алай, не болса да болсун деп, журналистикадан ары бурулургъа таукел болдум. Алай бек иги биле эдим: къара сёз бла кюрешген жазыучуларыбызны ичинде «бек
фахмулугъа», «бизни бла бирге жашау этген закийге»
саналгъан Эменов мени кеси бийлик этген проза тийресинде «тау башына» угъай эсенг, «дуппур башына»
да къоярыкъ тюйюлдю. Мен, ёрлей барып, иги кесек
кётюрюлсем окъуна да, ол, башында сюелген, кесамат
сёзледен согъулгъан быстыргъа чёргелген къазыкъ бла
башыма жетдирип, энишге тёнгеретип иерикди. Башхала бла, «жаш жазыучула» бла бирге анда, «дуппур»
этегинде, кечинирге кюреш, тохтамай эсенг деп. Манга
уа, эки жыйырма жылдан озуп баргъан «тюеге», «токълулагъа» – жаш жазыучулагъа – къошулуп, тогъуз-он жылны, жазгъан затынгы басмаларгъа да киши кюсемей,
айланнган ушамайды да…
Къайгъырмаз! Адамны жашау жолунда аз эменовла,
темиржановла, элмырзала болмайдыла, сора, алагъа жолукъгъаныбыз сайын, къоркъуп, ахыбыз кетип, алгъа
бармай турсакъ, жарамайды да. Барыргъа керекди,
тутушургъа керекди, алайсыз ала кишиге да жол берлик тюйюлдюле. Анса уа, тюзлюк ючюн, игилик ючюн,
терслик бла аманлыкъ бла кюреше жашамасанг, ол неге
ушагъан жашау боллукъду – тузсуз шорпа кибик. Ойнамайма, керти кёлюм бла айтама, оллахий! Ким биледи, кёп ёмюрле да ётюп, адам улусу да шёндюден эсе
акъыллы-эсли да болуп, терслик, аманлыкъ аз болуп,
кёзге урунмай башлансала – ол башхады. Алай бюгюн а,
терслик, аманлыкъ да жайылып, кёп болуп, умутлары
дуниягъа бийлик этерге болгъанын жашырмай, ачыкъ
сермешге киришген заманларында, жырда айтылгъанча – бизге тынчлыкъ деген къайда!
45
Биринчи кюнледен окъуна да бу 1983 жыл кёп да
сейирлик ишлени жылы боллугъу билинип къалгъан
эди. Жангы жалны байрам кюнлеринден сора, биз да
21 Хучиналаны Мухаммет
322
ишге чыкъгъанлай, Заманкуловну пенсиягъа кетгенин, аны орунуна уа Элмырза Сабыркулов салыннганын билдик. Алайды да, энди Элмырза бош Элмырза
тюйюлдю – Элмырза Токалаевич Сабыркуловду, Къабарты-Малкъар АССР-ни телевидение эм радио жаны
бла Къырал комитетини председателини орунбасары.
Башха тюрлю, халкъ ангыларча, айтсагъ’а – КъабартыМалкъар радиону таматасы. Къысхасы, ол хайт деген
къуллукъду, министрни экинчиси дегеннге тенг.
Элмырзаны жерине уа бизни баш редакторубуз болуп – ёчешеме билалсагъаз! – бийик да, ариу да жаш
Аскер Жалаучуев келгенди! Тауча ол малкъар тилни
билген оруслуча, чалып сёлешгенини да, бир-бир сёзлени шёндюге дери эшитген окъуна этмегени да – ала
бош затладыла, тап сёлеширге да юйренир, сёзле бла
да шагъырей болур. Аллын шахар исполкомну таматасыны орунбасарыны, артда уа министрни юйюрюнде
ёсген жашдан не излейсиз да – аллай уллу къуллукъчуну
юйюнде, тауча сёлешген уллу тёре тюйюл эсе, ана тилни
ахыры бла унутуп къоймагъанына окъуна сау бол дегиз
да къоюгъуз! Ишни башы анда тюйюлдю, ишни башы
ол «тап къылыкълы» жашды да, андады. Андан да бек
«башы» уа – Темиржановну къатыны да энди жангы
къуллукъдады – ол республиканы халкъыны жумушларын жалчытхан министерствону эшиу иш бла кюрешген
предприятияларыны биригиулерини таматасы болгъанды. Къуллугъуну аты – генеральный директор деп, алайды, кеси да министрни «онг къолуна» саналады. Таулу
ушайды да Жалаучиев-министр – берген сёзюне кертичи
болгъанды. Темиржанов да аны ол ахшылыгъын къуру
къоймагъанды…
Артдаракъ, жаз башы табалада, область партконференция болду, анда да «акъла» хар нени да кеслери сюйгенча этдиле. Конференция болурну аллында, обкомну
эл мюлкге къарагъан секретары Кашироковну, мюлк
къурау жаны бла усталыгъы, фахмусу да дуния сейирликди деп, махтай кетип, сен къуру эл мюлкге угъай,
республиканы мюлкюне саулай да оноу этерге тийишлисе деп, ариу айтып, аны Къабарты-Малкъар АССР-ни
Министрлерини Советини председателини бийик да,
омакъ да шинтигине олтуртхан эдиле. Ол, баям, алгъа
кеси да ангылагъан болмаз эди, ишни «телини эшигин махтау жабар» дегеннге ушаш болуп къалгъанын.
Обкомну партконференцияда айырылгъан къауумуну
къурау ишлеге къарагъан биринчи пленумунда окъуна эл мюлк жаны бла обкомну секретарына Акъ-Суу
323
районну биринчи секретары Маршенов салынады да,
олсагъат окъуна республиканы жарымы аны къолуна
тюшюп къалады. Энди, аны ыразылыгъы болмай, республиканы эл мюлк бла байламлы жашауунда бир зат
тюрлендирип бир кёр! Аллын эл райкомланы биринчи
секретарларын Эльмесов, Кашироков бла хазна кенгеше
да турмай, кеси салып барыучу эди, энди уа ол ишни да
Маршеновха ышанып къоярыгъына сёз жокъду. Экиюч ай озгъандан сора, аны, асыры бийикде олтургъан
уллу къуллукъчуну, «бош затчыкъла бла къыйнамаз
ючюн», анга хазна зат жетдирмей, хар нени да «акъла»
кеслери этип тебиреселе – ма ол заманда ангыларыкъды, баям, Кашироков, алданып, «къыралны» жартысын
къолундан ычхындырып къойгъанын.
Энди, тюзюн айтханда, республиканы Министрлерини Советини председатели дегенинг, айхайда, бек уллу
къуллукъду. Обкомну биринчи секретарындан сора олду
да бек уллу къуллукъ. Республика иши, жашауу да тап,
законнга кёре къуралгъан республика болса. Алай бизде
уа, обком да, магъаналы, «намыслы» министерствола да
саулай «акъланы» къолларында, къалгъан уллу къуллукъчула уа бары да – «акъла» кёп да жылланы сайлап,
ёсдюрюп кюрешген «таначыкъла» болгъанлары къадар,
Кашироков, не бек къазауат этип кюрешсе да, хазна бир
затны да тюрлендираллыкъ тюйюлдю. «Президентге» – Къабарты-Малкъар АССР-ни Баш Советини Президиумуну
председателине ушап къаллыкъды – «намысы-сыйы
жюрюген» премьер-министр боллукъду, ансы керти да
оноу этип уллу къыйналлыкъ тюйюлдю.
Битеу ол затланы айта келгеним – Эльмесов сау
къадарда Темиржанов да уллу къуллукъда боллукъду.
Алайды да, жолдаш Мисиров, сюйсенг – секир, сюйсенг – къой, алай Темиржановха сен этерик жокъду.
«Акъланы» республиканы башында бютюнда бегинип
тохтагъанлары дагъыда бир затны юсюнден сагъыш этдире эди – ай аланы огъарыда кюшчюгю-къарыучугъу
да болгъан бир ышангылы адамлары бар кёреме деп.
Алай эсе уа, сора Темиржанов бла тутушхан, ол, не арыбери буруп кюрешсенг да, Москва-пелиуанны кеси бла
тутушхан боллукъ эди. Ол а, сиз не десегиз да, оюн иш
тюйюлдю – мен, баям, Москваны жыгъаллыкъ болмам!
Да, Наполеонму болгъанма мен?..
Алай эсе уа, шуёхум, Мисиров, айыу бла кертме ашагъан файдасыз ишни къояйыкъ да, литературагъа кёл
салайыкъ. «Классиклерибиз» дуния чигинжиси – Эверестни башына миннгенме деп, бизни нартюх бла кюреш21*
324
ген уллу къуллукъчуларыбызны алдаялгъанлыкъгъа,
не бек уллу эсе да, ала ёрлеген тау Нартия болур да, аны
башына уа мен да чыгъаллыкъма.
Хау, мен литератураны сабийлигимден бери да сюеме, алай андан не магъана – къадар манга сюйгениме
сюеме деп айтыргъа – дуния сейирлик назмула, таурухла, романла жазаргъа онг бермей келе эсе. Мен къадар
дегенликге, мени ол жарыкъ муратыма жолну тыйып
тургъан ол тюп боллукъ журналистикады да! Ол, сора
аны шуёхлары – дыгаласлыкъ темиржановла, заманкуловла, лашиновала, элмырзала, кеслери да къайдан
чыгъа эселе да бир бири ызларындан? Ёмюрюм кетип
барады, ала бла тутуша-жыгъыша.
Болду, энди мен ала бла тарт-соз болукъ тюйюлме – жокъду заманым. Энди мен ёмюрюмю къалгъанын,
бир кесек кечирек эсем да – Расул Гамзатов айтханлай,
асыры кечге къалмайым ансы, – сюйгениме – литературагъа берликме. Ол магъанасыз анекдотну эшитгенсиз
да? Биреулен халкъны, мен кеси кесими ёлтюрмей къоймам деп, къоркъутуп болгъанды. Кюнлени биринде уа
ол, керти окъуна, бара барып, рельсалагъа жатханды.
«Не этесе?» – деп соргъандыла. «Кесими поезд тюбюне
атама!» – дегенди. «Да поезд шёндючюкде озду да – сен
кеч болгъанса», – дегендиле. Ол а: «Айтханынгы арталлыда этмей къойгъандан эсе, кеч этген окъуна игиди», – дегенди.
Аллайын мен да, асыры кеч къалгъан эсем да, не
этейим да, энди сюйгеними ызындан чапмай болалмайма.
Алан, бу кеч болгъанды деген не хапарды, ахырысы? Литература санга спорт тюйюл ушайды да – анга
кюч-къарыу угъай, башха зат керекди. Ол «башха зат»
дегенинг а жашау сынау, билим, сора, тап тизип, хапар
айта билиу тюйюлмюдюле? Фахмуму дейсиз? Биягъы,
ол не болгъанын киши да билмеген фахму? Жокъ эсе
уа ол менде? Бар эсе, жокъ эсе да – аны бла мени ишим
жокъду! Мен литератураны сюеме, сейирлик жырлада
айтылгъанча, къучагъым толу гюлле – ол гюллеге бош
халкъ поэмала, романла дейди – келтиреме да береме.
Ол а тийишли кёргенинлей этсин: ол да мени жарата
эсе – алсын, угъай эсе уа – жерге атсын, малтасын, мени
да къатындан къыстасын.
Алай ол ишлени барын да аны атындан Эменовла,
Гитчеулановла не башхала этмесинле ансы. Ала, «атлары айтылгъанла», омакъ сёзле – алдау сёзле айта,
тёгерегин алып, башын хайран этип, бизни Литерату-
325
ра-бийчеге хазна сёз жетдирмей, хар неге да аны атындан оноу этип айланыргъа юйреннгендиле да, иш манга
жетген-де да, ол къылыкъларын этерик болурла. Мен а
алай болурун сюймейме. Иш алайлай барып турса, бизни Литература-бийчебиз, ёсмей, эсли болмай, сабийлей
къаллыкъды, жыл саны жетсе да. «Атлары айтылгъанлагъа» кереклиси да олду – Литература-бийче ёсмей, сабийлей турсун, ала уа аны атындан мюлкюне, хазнасына
оноу этип турсунла!
Да сен, тели, сабийликден окъуна Литератураны
сюйюп-кюйюп жашагъан эсенг, сора бир зат этерге кюрешмейми тургъанса да? – деп сорлугъугъузну билеме.
Былайда, сиз сейир этерча, дагъыда бир жюрек сырымы билдирирге тюшдю да къалды. Тюзда Литератураны
сюйгенча, мен дагъыда бир ариуканы сюеме – аны аты
уа Историяды. Кюлгенден къатар эдигиз – мен, ол Буриданны эшеги кибик, къайсы сюйгеними аллына – Литературанымы, Историянымы – барыргъа билмей, ненча
жыл сюелип тургъанымы билсегиз – экисини арасында,
сын таш кибик!
Жаланда эки-юч жыл мындан алда тапханма амал – экисин да бирден сюерге. Ма энди уа ол амалны хайырындан
«Аланла тауруху» деген поэманы жазып бошай турама.
Шёндю история бизни халкъны къуралыууна аланла жанындан алай уллу къошумчулукъ болмагъанды
дей эсе да, аланла бизни да ата-бабаларыбыз болгъанларына угъай деп айталмайды. Болсун алай окъуна,
башха тюйюлдю, ол шарт да береди манга эркинлик,
мен аланланы юслеринден малкъарлыланы ата-бабаларыны юслеринденча жазаргъа эркинлик. Бютюнда
уа мен жазгъан зат хар затны да болуп кетгенича шарт,
кесгин кёргюзтюрге борчлу таза да история тюйюлдю
да, литература чыгъармады, историягъа аталгъан. Историягъа аталгъан литература чыгъарманы уа, арсарсыз,
кепге урургъа жарамайды. Аны юсюнден Дюма бек тап
айтханды: «История дегенинг – ол мен романларымы
такъгъан тот чюйдю!» – деп къойгъанды. Ол къызыу
жюрекли француз, бюгюн бизде жашагъан болса эди,
айхайда, артына-аллына къарамай, бош романларым
деген бла чекленип къалмай, «кесими аламат романларымы» дерик эди. Нек дегенде, шёндю бизде чыгъармалагъа багъа бичгенле окъуучула угъай, жазыучула, тюзю
уа – авторла кеслеридиле. Да не, кёпле бир бирлерин,
ол угъай эсенг, кеслери кеслерин окъуна махтай кетип,
«фахмулула» да болгъандыла, «белгилиле» да, «халкъ
жазыучула» да.
326
Алайды да, «кимни арбасына минсенг – аны жырын
жырла» дейди да халкъ, мен да «белгилени», «халкъ
жазыучуланы» жырларын айта башлайым – кеси кесими махтап тебирейим: поэмам, керти окъуна да, аланланы юслеринден бек аламат таурух боллукъду! Анда
Туугъан жерине келген къыйынлыкъны, жилямай-сарнамай кётюре билген халкъны кишилиги да; жау келеди
деген къоркъуу жетгенлей окъуна, даулашны къоюп,
биригирге акъыллары жетген бийлени эслиликлери да;
аланла бла сермешде асыры кёп аскери къырылгъан Субудайны Чингиз-ханны кёзюне кёрюннген сыфатындан
ахы кетгени да; быллай ахырзаман ууахтыда да сюймекликлерин сакълаялгъан жашла бла къызла да; жау
кетгенден сора, халкъны кёлюн кётюрюп, аны жашауун
тирилтирге кюрешген бийлени, аскер башчыланы кюрешлери да; ахырында уа, халкъ а ёлмегенди, жашайды
деген магъанада бийни юйюнде жашчыкъ туугъаны
да – ол затла бары да поэмада уллу суратлау кюч бла
кёргюзтюледиле!
Жаз ортасында болур эди дейме, дагъыда бир кере къарап, бир-бир жерлерин да тюзетип, поэманы кётюрюп,
китап басмагъа барама.
Редактор, поэманы эки къолуна да алып, ненча кило
тарта болур дегенча, ауурлугъун билирге кюрешди да:
– Ыхы, сора назмула бла жазылгъан романмы дейсе?
Пушкинмеми дейсе? Ненча тизгин барды дейсе? Тёрт
минг бола кетедими дейсе? – деп, мени хыликкя этип
башлады.
– Угъай, мен Пушкин тюйюлме, Мисировма, – дедим. – Не, Пушкинден сора энди кишиге да назмула бла
роман жазаргъа эркинлик жокъмуду?
– Нек жокъду – барды. Толстойдан сора да барды эркинлик романла жазаргъа. Сен а, ким биледи, романла
жазып иш башламагъынмыса?
– Угъай, – дедим, – башламагъанма. Алай, сюе эсенг,
билип къой – башларыкъма.
– Ол а аламатды да! Сора бизде Пушкин да, Толстой
да боллукъдула.
– Бош къууанма – бизде не Пушкин, не Толстой боллукъ тюйюлдюле. Ала болур жерлеринде болгъандыла
да, кетгендиле.
– Сора ким боллукъса да сен, проза бла да, назмула
бла да романла жазгъан?
– Болгъаным да, боллугъум да менме – Мисиров, сен
угъай демей эсенг, – дедим. Къысхасы – аламыса, алмаймыса поэмамы?
327
– Манга не – къой, сюе эсенг. Ма алайда шкафны ач
да, ары сал, – деди.
Ол кёргюзтген шкафны ачдым да, дуния сейирлик
поэмамы анда къалау болуп тургъан жазмаланы юслерине атдым.
– Тюплерине сал, – деди редактор. – Очередь дегенни
не болгъанын билесе да?
Мен, игида къыйналып, кесими сюйген поэмамы андан да ауур жазмаланы бек тюплерине сукъдум.
– Болдуму? – деп сорама, кесим а не этерге билмейме – къояйыммы, огъесе алыпмы кетейим?
– Болду, – деп, манга, энди уа не керекди дегенча,
сейир этип къарады.
– Хайда, сау къал.
– Ахшы жолгъа.
Кюнлени биринде быллай хапар эшитеме – бизни
«Шуёхлукъ» деген альманахыбыз энди журнал боллукъду, халкъ, ары сугъулургъа кюрешип, къырылады деп.
Жазыучула да, жазыучула болургъа кюрешгенле да,
журналистле да.
Ол заманда мени ол тели баш токъмагъыма аллай
акъыл келеди – не этерик болур, мен тюзюнлей начас
Темиржановха барып: «Эшитемисе, биз экибиз бир юйде
жарашып жашаялмазлыгъыбызны сен кесинг да бек
иги билесе, алай эсе, кел, арабызны таплыкъ бла айырайыкъ – сени къолунгдан келмезлик жокъду – алдыр
мени журналны редакциясына. Алай этсенг, кесинге
да, манга да тап болуп къаллыкъды, ы?» – деп тохтасам.
Оллахий, боллукъду – ол начас тели тюйюлдю да,
кесине да алай иги болгъанын билмезча. Ким да ишлесин
журналны редакциясында, анга башха тюйюлдю, мен
Комитетден кетсем а, ол къууаныргъа керекди да. Бу
ишни Темиржанов, тюгюне да санамай, этип къоярыкъды, сюйсе. Обкомда керек адамгъа сагъыннганлай.
Не этебиз, Мисиров, – барабызмы, бармайбызмы?
«Таулу жаш къалай этер кесин алай учуз – жаууну аллына жалынып барырча!» – деп, хахай этди акъ жиним.
«Ол жалынып бармайды, сылхыр! – деп къычырды
къара жиним. – Былай этемисе, этмеймисе деп, сёзню
кесгин салгъанлыкъды. Бу жолдан сора журналистиканы азабындан къутулурча быллай тап онг не хазна
болур!»
«Угъай, угъай! Керек тюйюлдю бизге ол бедишлик! –
деп, тыйылмайды акъ жиним. – Темиржановну аллына
барма ансы, къайры да бар!»
328
«Сора мени аллыма келирсиз – мен не ишигизни да
тап этерме!» – деп кюледи къара жиним а.
«Аманкуловха барсам а?» – деп сорама жинимден.
«Бек тюз этериксе!» – деп къууанады къара жиним.
«Анга да барма! – деп тохтады акъ жиним. – Сора кесинг да унутханмы этгенсе, аны бош «таначыкъ» болгъанын – ол бу гитче ишчикни окъуна кеси аллына этерге
базынырыкъ тюйюлдю!»
«Шардановха барсам а?» – деп, жангыдан сорама.
«Анга боллукъду барыргъа», – дейди акъ жиним.
«Ол а бютюнда зат этерик тюйюлдю кеси аллына, – деди
къара жиним. – Ол черкесди, журнал малкъар тилде
чыгъады, ары бу адамны алсагъаз эди деп айтыргъа
онгум да жокъду, эркинлигим да жокъду деп къоярыкъды, ансы не этерик сунаса?»
«Шардановха барайыкъ! – деди биягъы акъ жиним. – Ол Аманкуловха барыр да, ол, къууанып окъуна,
ыразы болуп къаллыкъды – ишни ол башламайды да!»
Барама Шардановха, айтама хар нени да болушунлай – журналист ишни дыгаласлыгъындан эрикгеними да, Комитетде къалсам, аллай уллу къуллукъда турургъа да, партияны адамына саналыргъа да тийишли
болмагъан Темиржанов бла кюрешими бир кюннге да
тохтатмазлыгъымы да, сора тилейме, журналгъа барыргъа болуш деп.
– Журнал литература журналды, Жазыучуланы союзунукъуду, сора бизге, обкомгъа, аны ишине сугъулургъа ушагъыусуз болур, – дейди Шарданов. – Литература журналда ишлер ючюн, жазыучу болургъа керек
тюйлмюдю да?
– Литература журналланы барында да къуруда жазыучула ишлеген сунмайма. Журналла кеслери да къуруда
литература журналла тюйюлдюле, ала жамауат-политика ишле бла да кюрешедиле. Алай эсе уа, алада очеркле,
публицистика бёлюм да болур. Ол иш а журналист ишди,
анда жазыучу болмаса да – хата жокъду.
– Андан сора да, кесинг ангылай болурса – мен черкесме, малкъар тилни билмейме. Сора мен къалай айтайым
бу адамны алсагъыз эди деп? Не тукъум журналистди,
иги жаза билемиди деп сорсала – мен не айтырыкъма?
– Мен аман журналист болсам эди, жыйырма жыл
чакълы бир заманны мени радиону бек жууаплы – пропаганда редакциясыны тамата редактору этип тутмаз
эдиле, – дедим мен уялмагъанлай, журналгъа ишге
барыргъа сюйгенден, башха амал тапмай. – Сора, мен
329
ангылагъандан, мени журналгъа ётдюрюрге сюймейсиз? – деп, тюзюнлей сордум.
– Кел, былай этейик, сен манга тамбла ингирге кел.
Ийнан, санга болушур ючюн, къолумдан келгенни этерме. Алай болалмасам а – жанынга тиймесин. Охому?
– Бек ахшы.
– Хо сора, хайда.
– Сау къал.
Экинчи кюн а ингир да болгъунчу, Шарданов кеси
сёлешди да манга, алай айтды:
– Бусагъатлай окъуна баш редакторгъа барып къал,
ол сени ишге аллыкъды. Кишиге чуу этме, ары аллай
бир халкъ чабышханды, билселе, хахай этерикдиле. Эки
журналны да бир – бирикген редакциясы боллукъду.
Баш редактор Широтлоковду, къабарты журналны редакторуду. Тюзюнлей анга бар да, мен ийгеними айт.
– Сау бол, Анатолий Хакяшевич, сау бол! – деп къычырама, къууаннганымы тыялмай, аллай уллу къуллукъчу
бла сёлешгеними унутуп къоюп.
Тейри, адам кёре эдим Шарданов а, эсли жашды –
Аманкуловну «тана» башына былай этсек, тап боллукъду, ансы бу эки да хоразны тюйюшлерине, сейир этип,
Москвадан окъуна къарай тебирегендиле, айырайыкъ
быланы бир биринден деген акъылны салалгъан эсе.
Он минут окъуна не хазна озгъан болур эди, мен а
Широтлоковну аты бла мени «Минги-Тау» журналны
бёлюмюне редактор этип алыгъыз деп, къагъыт жаза
олтура эдим.
Насыбымы былай тутханына ийнанырыгъым окъуна келмейди. Ёмюрюм къуруда къыйынлыкъла бла кюреше келген мен харипге бу насып, сунмай тургъанлай,
доп деп, юсюме тюшюп, эзип окъуна къояргъа аздан
къалды да!
Ингир алада уа, ийнанырыгъы да келмей, ишден эркин этигиз деп, мен жазгъан къагъытны эки-юч кере да
окъуп, Жалаучиев Темиржановха къууулуп кетди – ол,
баям, сюйюнчюлюк алыргъа ашыгъа болур эди.
Мен Жалаучиевдан алай айтдыртхан эдим Темиржановха – ишден кетгенди деп жазмай, башха ишге
кёчюрюледи деп жазарча этсин деп. Экинчи кюн окъуна урунуу китапчыгъым къолумда эди. Анда «Огъары
органланы оноулары бла башха ишге кёчюрюлгени бла
байламлы, Къабарты-Малкъар АССР-ни телевидение эм
радио жаны бла Къырал комитетини радиода малкъар
тилде пропаганда бериулени редакциясыны тамата редакторуну къуллугъундан эркин этиледи» деп жазылып
330
тура эди. Ол «Огъары органланы оноулары» бла дегенни
окъуп, кюллюгюм келди – мени министрни къуллугъуна
салгъан сунар эдинг!
Алай, керти кёлюм бла айтсам, шёндю манга министр къуллукъ да керек тюйюл эди, журналгъа барайым
ансы – сюйгениме, литературагъа жууукъ барайым
ансы.
46
Бизни республика кибик, къыралны бир къыйыр этегинде районда ишлеген журналистни бла литература
журналда ишлеген адамны арасы къул бла бийни арасы
кибик узакъды. Ма аны себепли мен да жангы ишиме
алай къууана эдим, алай да – Троекуровну1 жалчыларындан бирине, энди сенсе мында бий деп, беш-алты
элни берсенг да, алай къууанырыкъ тюйюл эди.
Бютюнда уа журналлада ишлеген жашла бары да бир
иги, огъурлу жашла болуп тюшген эдиле да. Не сейираламат, редакцияда «акъладан» биреулен окъуна жокъ
эди, не таулу, не черкес! Аны юсюне нек эсе да бары да
манга бир энчирек окъуна намыс этгенча, алай эди. Сёз
ючюн, бизге, кюреше кетип, типографияны юйюнде бешалты отоу алгъанларында, мени кесиме бир энчи отоучукъ берген эдиле, къуллугъум башхаладан гитче болгъанына да къарамай – жыл саныма хурмет этип. Бизни
журналдан дагъыда эки жаш а, сёз ючюн, бир отоуда
олтургъан эдиле. Къырал ишде, хар ким да биледи, адамны къуллугъуна кёре белгиленеди олтурур жери, ансы
жыл санына кёре угъай. Нечик хычыуунду ол, жашла,
ишде окъуна, таматагъа хурмет эте билселе…
Жаланда сау жыл озгъандан сора билген эдим – ала
манга алай нек этип кюрешгенлерин – ол начасла мени
кеслеринден кенгирек тутаргъа сюе эдиле.
Ала, кюле-кюле, кеслери айтханнга кёре, иш а былай болгъанды: биринчиден, мен журналгъа баргъанымы билгенлей окъуна, ары ишге киралмай къалгъанла
менден тил этгендиле, сакъ болугъуз, ол бир тели затды
деп, экинчиден а, Шарданов, ол ишни анга Эльмесов
кеси буюргъан кибик, дау бла мени журналны редакциясына сукъгъаны да сейир эди. Не ары-бери бурсанг
да, Мисиров редакциягъа дуния сейирлик фахмулу
1Троекуров – А. С. Пушкинни «Дубровский» деген повестинде бир бек кюйсюз помещикни аты.
331
жазыучуду деп алынмагъаны баям эди. Сора кимге эсе
да бир къарыучугъу-кюшчюгю болгъан адамгъа керек
эди аны мында боллугъу. Кимге? Обкомгъа? Не хазна,
Темиржанов бла сёз болгъан хапары бар эсе. Мюйюшде
юйге?1 Тейри, бирда билмезсе – оноучула бла тарт-соз
болуп айланнган адамгъа кимни да жаны ауруйду, аны
бла, сюйюп, сёз нёгер боладыла. Ол юйню адамлары уа,
хапаргъа кёре, хар къайда да бардыла… Къалай алай
да болсун, ким эсе да, ол Мисировдан кенгирекде тургъандан игиси жокъду, таматагъача, намыс-сый берген
кибик этейик да, ансы билген Аллахды, деп…
Бир бирни танг билип, ала да мени журналны редакциясына къалай бла «сугъулгъанымы» тюз хапарын
мени кесимден эшитгенден сора айтхан эдиле жашла
бек алгъа манга артыкъда бек нек «намыс» этип кюрешгенлерини хапарын. Энди уа, менден къоркъмай эселе
да, биягъы намыс этмей болмайдыла – не десенг да, биз
таулула ушайбыз да, мен а – аладан тамата…
Алай, мен журналда ишлеп тебиреген биринчи кюнден окъуна башлап, не бек хычыуун тийген эсе да, ишни
башы жашланы манга намыс этгенлеринде тюйюл эди,
энди мен сюйгенимден – литературадан – тансыгъымы алыргъа онг тапханымда эди. Мен, керти окъуна
да, литератураны сюйюп, кёп жылланы анга термилип
тургъанма, къадар а, эки аягъыма бугъоу болуп, манга
болушурукъ атамы бла тамата къарындашымы жоюп,
кесими да туууп ёсген жеримден Сибирьге къыстай, андан къайтханлай а, аскерге сюре, андан ычхынсанг а,
жашаргъа сюе эсенг – ишлеген эт деп, заводха, ызы бла
уа радиогъа сугъуп, аны къатына барыргъа онг бермей
эди.
Да шёндюге дери уа аурууунгамы тура эдинг, бир зат
да жазмай – бизни къыралда къайсы жазыучугъа къадар: «Ашынгы-суунгу, юйюрюнгю юсюнден да къайгъы
этме, хар не жумушунгу да мен тынгылы этерме, ма-а
юйюнг, столунг, къыгъытынг – жазгъан эт ансы! – дегенди. – Айт», – дерикле да чыгъарла. Тейри, ала тюз
окъуна болурла. Алай мен нек эсе да литература да,
сюйген къызынг кибик, сюймеклигинги, заманынгы да
саулай къуруда кесине берип къоймасанг, унамазлыкъ
сунуп, къатына жаланда ол бош заманчыкъларымда бара
турсам сюймез деп, ийнанып, алай этерге уллу базынмай тургъанма. Алай тюйюлмюдю да? Бек алайды – сен
1
Мюйюшде юй – Нальчикде КГБ-ны юйю, Ленин эм Ногмов
атлы орамла къошулгъан жерде.
332
кесинги акъылынгы, билиминги, заманынгы саулай да
литературагъа берип къоймасанг, анга жаланда эрикген
заманынгда бара турсанг, ол санга не хазна нёгер болсун.
Литература да, сюймеклик кибик, алдауну, кёзбаулукъну жаратмайды. Анга омакъ сёзле бла литератураны алдап, кеслери уа ханнга шапалыкъ этип айланнганланы
къадарлары да толу шагъатлыкъ этеди. Хан аланы не
махтап кюрешген эсе да, Литература уа аланы кесини
ёмюрлюк тоюна къояргъа унамагъанды. Ол мыйыкълы
къазакъчыкъны – Шолоховну – уа тёрге окъуна чакъырып олтуртханды, дуния ийнагъы ариука быллай бир
сюерча неси барды муну уа дерча, алай эсе да. Литератураны ол къазакълы жаш таза жюреги бла, алдаусуз
сюе эди да – андан. Ол таза сюймекликни хайырындан
жаратылгъан жашланы бла къызланы уа биз керти да
кеси элибизде, бизни бла бирге ёсген жашланы бла къызланыча сюебиз, ала насыплы болсала – къууанабыз, ачысала – ачыу этебиз.
Жазыучу болама дей эсенг, ма аны кибик жазыучу
бол ансы… Айхай, кеси уа ол дуния сейирлик затланы
жазгъан заманда, жетген киши болса уа – жаш эди да!
Бир гитче хапарчыгъын алсанг окъуна да, сау дунияны юсюнден бир сейирлик таурух кибик! Сёз ючюн, ол
«Председатель реввоенсовета республики» деген хапарчыгъында жаланда беш-алты чапыракъ барды. Окъуб’а
бир кёр – андан сора ёмюрде да кетмез кёз аллынгдан ол
тютюнден мыйыкълары да саргъалгъан «реввоенсоветни
председатели». Не сейир-аламат – ол кёп да кезиуледе
кесине жетмеген ишлеге «бурунун сугъуп» тохтайды.
Бир-бирде кесинг сюйгенча, кёлюнг баргъанча угъай,
«тели батырчыкъ» болмай, «табыракъ», «кереклисича» этерге умут этсенг бир затны – къоймайды, ийнана
эсегиз! Хо бирда, бир зат да айтмайды, бош, жол жанында букъу, саргъалгъан кырдык басхан бир дуппурчукъ
юсюне олтурур да, тютюнюн бура, къарап турур ансы,
бир кёрейик сени да адамлыгъынгы дегенча, ышаргъан
кибикчик да эте. Олтурма къой муну, андан санга не
жетеди дер эдинг – болалмайса. Бир кёр «кереклисича»,
«тап» этип, ол сюйгенча этмей! Болалмайса! Даулашханмы этериксе аны бла – сёлеширге да кюсемейди, олтуруп, тютюнюн да бура, къарап турады ансы!
Мен тели биягъы терсине кетип бара ушайма да!
Билемисиз, мен иги кесек замандан бери да бизни,
шёндюгю тёлюню, ата-бабаларыбызны алларында терс
болгъаныбызны сезип, жюрегим къыйналып турама.
Бизни алимлерибизни Октябрь революциягъа дери тау-
333
лула къарангылыкъда, жахилликде, жарлылыкъдан
башларын кётюрюр онглары болмай жашагъандыла деп
башласала, къозуругъум келеди.
Сора таулула Октябрь къачан келеди да, къачан береди
бизге эркинлик сюерге, той этерге да, юй ишлерге, сабан
сюрюрге да, туугъан жашчыкъгъа къурманлыкъ этерге,
иги адамгъа алгъыш, аман адамгъа къаргъыш этерге да
деп, сакълапмы тургъандыла ёмюрледен бери да? Адам
улуну жашау жолун алай бёлюрге жарамайды – былайгъа
дери келген жолунгда биз эс бурурча, сейир этерча зат да
болмагъанды, ма былайдан сора башланады сени хайт
деген заманынг деп. Адам улуну жашау жолунда хар не
да сейирди, аламатды – бек аллындан башлап, бюгюннге
дери да. Ол жолну хар къалайында да адамла акъыллы
да, эсли да болгъандыла, аны себепли уа хар заманда да
алгъа – жарыкълыкъгъа, билимге, усталыкъгъа, тюзлюкге итинип тургъандыла. Бир заманда да, бир кишини
да къолундан келлик тюйюлдю адам улуну ол халда алгъа
атлай барыуун – ол табийгъатны – Кёкню, Жерни да излемиди да андан. Бизни бу къыйынлыкъладан къутхарыр заман къачан келликди деп, киши да турмагъанды,
къуруда жиляп-сарнап, сакълап. Адам улуну бюгюннгю
жарыкъ да, билимли да, бай да жашаууна жолну ишлерге
жер башыны бар да халкъларыны адамлары бир кибик
къыйын салгъандыла. Алайды да, Октябрь революциягъа дери бизни ата-бабаларыбыз бир зат да этмегендиле
биз ёхтемленирча деп, аланы ыспассыз этген айыпды.
Аланы заманларында къыйынлыкъланы эсге алсагъ’а,
ёхтемленнген да, сейир да этесе – нечик бек сюе эдиле ала
халкъны, Ата журтларын да, къалай акъыллыла, эслиле
эдиле деп, – аллай бир аламат ишле этип кетгендиле ала!
Илму алай айтады – Россейде революция къымылдау
юч кезиуден ётгенди деп: бий кезиу, ёзден кезиу, пролетар кезиу. Пролетариат дегенинг а – жарлы-жалчы
дегенликди. Болсун алай. Баям, бу затны ангыламагъан
болмаз – билим, илму болмагъан жерде революция да
болмайды. Алайды да, жашауну бюгюнден эсе жарыкъ
этейик, иги этейик деп да бек алгъа билимли адамла кюрешип башлайдыла. Бек алгъа ала бийледиле, декабристле – аланы бек жигер къауумудула. Сора билим дегенинг
ёзден къауумгъа жетеди да, аланы араларындан да жигер
революционерле чыгъадыла, андан сора элледе, ишчиле
окъуу деген зат бла шагъырей боладыла да – ала да къошуладыла жашауну иги жанына теркирек тюрлендирир
ючюн кюрешге дейик. Бизни жазыучуларыбыз а школда
алай уллу билимлери да болмагъан устазланы айтханла-
334
рындан чыгъалмайдыла: бий эсе – ол халкъны къанын ичген, революцияны къанлы душманы болмай къалмайды.
Жарлы эсе уа, андан да игиси уа жалчы эсе, бек жарлы
эсе уа, элни садакъасына къарап тургъан – олду ишлеген
да, Октябрь революцияны байракъчысы да, акъыллы,
эсли да, жарыкъ жашауну къураучу да. Бизни жазыучуларыбыз таулу бийлени игида кесеги, къул бла бий айырылгъандан сора, мюлклерин тап жюрюталмай, ырысхы
жаны бла къалгъан халкъгъа къошулуп къалгъанларын,
бир-бирлери уа, игида окъуп, тауда жашауну къолайлыракъ, игирек этер ючюн кюрешип тургъанларын эсге
алыргъа унамайдыла. Бийле бары да халкъны къанын
ичген губула тюйюл эдиле, аланы арасында да аз тюйюл
эдиле халкъны сюйгенле, анга онг берирге кюрешгенле
да десенг а…
Алайды да, тауда болум алай эди – XIX ёмюрню
ахырларында халкъгъа ахшылыкъ кюсегенле, анга жол
салгъанла бийле да, ёзденле да, къулла да болгъандыла.
Аман адамла, хомухла, ишлемей, «тютюнлю юйню тюрте, къангалы юйню къагъа» айланнганла да бар эдиле
бийледен, ёзденледен, къулладан да.
Ма ол затны – эки къауумгъа бёлюп, байы – аман,
жарлысы уа – иги демей, халкъ бирди, аманы, игиси байла, жарлыла араларында да бардыла деген оюмну орта
чигинжисине, тюзлюкню басдырыгъына санап, алай
жазып башлагъанма мен. Хапар а XIX ёмюрде таулу
халкъны керти да уллу жигерлигини, жигитлигини да
юсюнденди – тау ауузладан тюзге арба жолла жыргъанларыны юсюнден. Тардан тюзге жол ишлеу – ол, тюзюн
айтханда, жангы жашаугъа, уллу къыралгъа къошулуп,
жашаугъа жол салыу эди. Керти да жашаудача, мени
романымы бек залим, бек эсли, бек батыр да жигити –
халкъ кеси боллукъду. Аллай уллу ишге базыннган, болдургъан да этген таулу халкъ эмда аны бек иги жашлары
бары да – бийле, ёзденле, къулла да, байла, жарлыла да.
Мени романымда алай боллукъ тюйюлдю: бий эсенг, бай
эсенг – эшексе, аманса; къул эсенг, жарлы эсенг – игисе,
аламатса деп. Игиле – ала жамауат аллында кеслерини борчларын айыпсыз толтургъанла, жолну ишлерге
халкъны тизе билгенле, халал къыйынлары бла юйюрлерин жарсытмай тутханладыла. Аманла уа – керти да
аманладыла. Кесини душманыны жашын сюйгени ючюн
ёз къызын жойгъан бий да, асыры малкёзлюкден уруштюйюш этерден окъуна артха турмагъан ёзден киши да,
халкъ жол ишлеген жашлагъа азыкъгъа берген къойланы урларгъа кюрешген жарлы къул да.
335
Мен ишимде таза ниетли, кёзбаусуз, алдаусуз болургъа кюреширикме. Неге кюлесиз? Ийнарал болургъа
кюрешмеген жаш хайт деген аскерчи болаллыкъмыды
да?
Ма алай бла, сау эки жылны ичинде, ийне бла кёр
къазгъанлай, кюреше кетип, мен романымы жазып бошагъан эдим. Ол заманнга жазыучуланы Союзуну правленини атындан Эменов мени поэмамы, жол букъусуна
быргъап, малтап, ол бир затха да жарамайды деп, хыликкя этип къойгъан эди. Аны айтханыны-юйретгенини
магъанасы быллай эди – Мисиров жаш жазыучуду да,
сынауу жокъду, поэма къалай къуралыргъа кереклисин билмейди, аны хатасындан а жигитлери асыры кёп
болуп кетгендиле деп. Ахырында уа: «Жаш автор, биз
айтханнга къулакъ салып, поэманы тюрлендирсе, басмагъа жарарча халгъа келтирирге боллукъду», – деп.
Айхайда, ол бек иги биле эди – мен ол айтханны эсге
алып, поэманы тюрлендирсем, андан жукъ да къаллыкъ
тюйюл эди. Алай аны ол насийхатларына мен сейир этмей эдим. Мени сейир этдирген, чамландыргъан башха
зат эди – аны «жаш авторну гипотезалары» бла байламлы халкъыбызны историясыны бла этнографиясыны
юслеринден манга окъуна юйретирге кюрешгенлиги эди.
«Кеси ёлежакъ – кимге не бережакъ» дегенлей, кеси зат
билмей тургъанлай, ол жазыкъ дагъыда манга, история
жаны бла халкъыбызны юсюнден окъумай китапны да
ычхындырмагъан адамгъа, бир затла юйретирге кюрешеди!
Охо, не этериксе, малкъар тил – орус тил тюйюлдю,
Эменов бла аны шуёхлары «тюйдюле» эсе, тарыгъып,
бир жары бараллыкъ тюйюлсе – Ростовда, Ленинградда,
Москвада да тауча окъуй билмейдиле, сени жазгъанынга багъа бичаллыкъ тюйюлдюле. Не этериксе, чыгъар
поэма да бир заманда – Эменов да, мен да барсакелмезге
кетгенибизден сора, ары дери уа не хазна. Харип романымы да алаймы этерик болур ол начас – ары-бери деген
кибик этип, сора тюкге тиймейди деп къоюп. Эталмаз
алай, юйюнге – къара сёз бла жазылгъан зат, роман, не
десенг да – ол бош хапарды да, гуржаба эшилгенча, назмула тюйюлдю да, жарагъаны-жарамагъаны кёрюнюп
турады да. Бирда болмай эсе да, романымы орус тилге
кёчюрюп, Эменовдан эсе билимлиракълагъа кёргюзтюрге боллукъду.
336
47
Литератураны кесине мен аны нечик бек сюйгеними
юсюнден хапарымы къалай берейим деп, мен ол затла
бла кюреше тургъан ууахтыда къыралда, бизни республикада окъуна бир сейирлик ишле башланнган эдиле.
КПСС-ни Ара Комитетини жангы Генеральный секретары Михаил Сергеевич Горбачёв нек эсе да СССР-ни
Баш Советини Президиумуну Председатели да болургъа
унамагъанды. Сейир-аламат, ким кёргенди аллайны
уа – бизни къыралдан адамны: «Эки да уллу къырал
къуллукъну ауурлукъларын мен кётюраллыкъ тюйюлме, андан сора да бир адамгъа асыры кёп эркинликле
берирге неге керекди?» – деп. Хо, хан тахтагъа олтура
туруп, халкъгъа ариу кёрюнюр ючюн, алгъа алай окъуна
этсин. Энди уа иги кесек заман озгъанды – нек турады бу,
башхалача, «бизни заманны айтхылы къырал къуллукъчусу» болмай? Нек эсе да юйлени къабыргъаларында,
къабакъ эшик башларында да «Михаил Сергеевични айтханлары» эсленмейдиле. Иги жетишимле болдургъан
коллективлени да алгъышламайды КПСС-ни Ара Комитетини Генеральный секретары кеси, нек эсе да ол ишни
Ара Комитет бла Совет правительство бирден этедиле.
Охо, сора энди бизде «дуния сейирлик» партия, къырал
къуллукъчула боллукъ тюйюлмюдюле? Къалай болур да
алай? Сора бизде да, башха къыралладача, бош къырал
къуллукъчуламы болуп къаллыкъдыла, къолларындан
келгенича, тап ишлерге кюрешгенле? Андан сора зат да
угъай?! Хо, кёрейик – бир жылны окъуна тёзалса, «дуния сейирлик къырал къуллукъчу» болуп къалмай, ол
заманда айтырбыз. Ары дери да бир тёнгерей барайыкъ,
жашла айтыучулай.
Ох-тух эте, бара эди заман да, мен да бекден-бек сейир
эте, къууаннган да эте кёре эдим: керти окъуна да, бизни
жангы къырал къуллукъчуларыбыз иш кёллю адамлагъа ушайдыла – не «дуния сейирликле» болургъа, не
орденле алыргъа ашыкъмай эдиле.
Я Уллу Аллах, къалай ийнансын да адам бизни уллу
къырал къуллукъчуларыбыз, келе келип, тёреге кёре,
маршалла болургъа, бир-бирлерине орденле, майдалла
берирге, кече-кюн да сюйген халкъларыны къайгъысын
этип айланнганлары ючюн, ахшылыкъгъа тийишли багъа биче билген совет халкъны атындан сыйлы саугъала
алыргъа сюймейдиле, кюрешмейдиле деп?!
Мен ол халда, сагъышлагъа къалып, айлана тургъунчу, бизни Эльмес-ханны да келди заманы – хан тахтадан
337
тюшер заманы. Бош алай угъай, тёнгереп – аны уллу
къуллугъундан кезиулю партконференцияны сакълай
турмай кетерген эдиле. КПСС-ни Обкомуну биринчи секретарына Аркадий Александрович Евсеев айырылгъан
эди, оруслу жолдаш, кеси да, бизге келгинчи, къайда эсе
да Сибирьде ишлеген хапары бар эди. Тышындан келген
адам – ол къалай игиди! Мында битеу уллу къуллукъланы алып тохтарыкъ жууугъу-тенги жокъ!
Бу ишле, тыхар-тухур эте, болуп кетгенден сора,
тёрт-беш ай озуп болур эди дейме, кюнлени биринде
мени «куркама» Петя Евгажуков бла Азамат Таумурзаев
кирип келмеймидиле. Мен аланы кёрмегенли, жюз жыл
окъуна болур эди. Азамат манга келди эсе, сора энди
манга кёлкъалды тюйюлдю. Да ол аламатды да! Биз, бош
саламлашып къалмай, къучакълашхан окъуна этдик.
– Келчи, мен санга бир мат салайым? – дедим мен
Азаматха.
– Биз да санга кел бизни бла, мат салайыкъ дерге
келгенбиз, – деди Азамат, оюн деген эсинде да болмай. – Темиржанов-сабыркуловлагъа мат салыр заман
жетгенди. Эльмесов тайгъан эсе, энди бу начасланы да
таянчакълары жокъду.
– Мен, Темиржанов бла кюреше, сау он жылымы зыраф
этгенме – ол къоранч да болады менден, – дедим. – Мен
энди киши бла да тутушургъа сюймейме. Кесим да энди
политика бла кюрешмейме. Заманым жокъду. Башымамы урама мен аланы? Ант анга жетгенди, жюз жылны
турмаса Комитетни председатели болуп Темиржанов!
Кимни жашау онгун ала эсе да, ол кюрешсин аны бла.
Манга уа арталлыда башха тюйюлдю – Темиржановмуду
анда тамата, огъесе башха телимиди. Аны бла не ишим
барды мени?
– Къалай ангыламайса сен, тели баш, – заман тюрленнгенди! – деди, къызып, Петя. – Ючюбюз да, барып,
Евсеевге хар нени да болушунлай айтып берсек – болду,
чартлады да кетди сени Темиржановунг. Ангылаймыса?
– Къалай терк чартлатып иесиз сиз, нечик батырчыкъласыз! – дедим мен, кюлюмсюреп. – Эльмесов кетди эсе,
сора энди хар не да чартлап, тюрленип барлыкъды, алаймы сунасыз? Ауузугъузну кенгнге ачып туругъуз! Обкомну экинчи секретары уа кимди? Маршенов – «акъланы» адамы, тюйюгюз, чартлатыгъыз Темиржановну деп,
къарап турурму, зат этмей? Аманкулов а узакъ баргъан
болурму дейсиз, тюрленип?.. Угъай, иш, сиз суннганча, алай женгил боллукъ тюйюлдю. Евсеев бизде жа22 Хучиналаны Мухаммет
338
нгы адамды, этеме десе да, хар затны ол, сиз айтханча,
терк окъуна тюрлендираллыкъ тюйюлдю. Бола тургъан
ишледен ол кеси да бир зат ангыларгъа керекди. Сиз а
алай сунасыз: биз барабыз да айтабыз анга – былай-былай, Темиржанов да, Сабыркулов да аман адамладыла,
ишни тап къурай билмейдиле деп, ол а тамбла окъуна
экисин да чартлатды да ийди! Алай болмайды! Ол биз
анга айтханыбызны тюзлюгюне-терслигине уа кимле
къарарыкъдыла – билемисиз? Аманкулов, Шарданов
къарарыкъдыла. Аланы уа не айтырыкъларын билесиз
да?
– Мен къоркъгъан этеме де да къой, кёп сёлеше турма
да, – деди Азамат. – Сенсиз да бараллыкъбыз!
– Мен къоркъакъ тюйюлме, къоркъгъан а этеме, –
дедим. – Бош керексизге заманымы да зыраф этерме,
къанымы да бузарма деп къоркъама. Къыйынмыды
аны ангылагъан? Жокъду заманым – мен ашыкъгъан
этеме!
– Къайры? – дедиле экиси да бирден.
– Къалай къайры? Бир кесекден тёппе турургъа керекди да!
– Не дей эсенг да, адамыча айтып, ангылатыргъа боллукъмуса? – деди Петушок, ачыуланып.
– Манга эки жыйырма бла он жыл тола турады,
къалгъан эсе, он жыл, не бек аякъ тиреп кюрешсенг да –
жыйырма жыл къалгъанды жашаргъа. Мени уа, билемисе, къаллай планым барды?
– Къаллай?
– Аллай. Мен беш-алты роман жазаргъа керекме. Бир
тау элни тауруху, татар-монголла келгенден бюгюннге
дери. Хар романнга эки-юч жыл кетерикди да? Ангыладыгъызмы – мени заманым жокъду. Азраил, келип, аны
мыртазакълары, желкемден тутуп, сюйреп башласала,
мен: «Тохтагъыз, тохта! Мен ол тели Темиржанов бла
кюреше, тюзлюк ючюн кюреше къаллай бир жылымы
бергенме – къоюгъуз мени мында энтта да бир беш-алты
жылгъа, бирда болмай эсегиз да!» – дегенлигиме, къоярыкъ тюйюлдюле да. Бир жылчыкъгъа, бир кюнчюкге
да угъай. Ангыладыгъыз да?
Ала манга акъылдан шаша тургъаннгача къарап
къалдыла.
– Сен… ким биледи… сен телимисе? Акъылынгданмы
шашханса?
– Угъай, шашмагъанма. Бош – багуш къазып айланнгандан эсе, романла жазгъан хычыуун ишди.
– Тапханма Толстойну уа!
339
– Толстойну уа нек? Мисировну тапханса. Толстойну
романла жазгъандан сора не иши бар эди? Бир иши да
угъай. Эрикгенден, не этерге билмегенден, романла жаза
эди да тура эди. Мени уа дуния бла бир ишим барды,
къулларым, жалчыларым да манга жумуш жалчытмайдыла, алай мен а дагъыда романла жазама. Алайды да,
мен Толстойдан эсе жигер жазыучума.
Ма энди ала, керти окъуна да, къайгъыгъа къалдыла – шёндю ала бла сёлеше тургъан адам алайыракъ эди.
Манга эригенден, ала тюрленнген окъуна этдиле – жаныма тиерге къоркъгъандан, адепли да, сакъ да болдула.
– Хо сора, – деди Петро. – Айып этме, биз кете барайыкъ. Кел, Азамат.
– Ким биледи, тапсыз сёлешген эсек да, айып этме, – дерге кюрешди Азамат да.
– Сора сиз революционерле-народниклесиз да? – деп
соргъаныма ала, бир кесек абызырап, не этерге билмей
къалдыла – ким биледи, муну дохтурлагъа элтирге керек
болуп, ахлулары уа ишин мажаралмай тура эселе уа?
– Юйде къалайсыз, кесинг а нечиксе, Магомет? Айып
этме, сёзге къалып, бир зат да соралмадыкъ, – деди Азамат, баям, къалып, къолундан келлик эсе, манга болушургъа таукел болуп.
– Бу арт кезиуледе нек эсе да башым терк-терк аурургъа къалгъанды, ансы жокъду хатам, Аллах айтса, – дедим. – Сора бу жулдузла да аллындан эсе энишгеден-энишге тюше келедиле, сиз а эслегенмисиз аны?
Кеслери да уллудан уллу бола. Тейри, ала бизни таба
учуп келе болурла дейме. Эртте, дуния жаратылгъан
кезиуде, галактикала, юркген къойла кибик, ары-бери
къачып барыучу эдиле. Энди уа, баям, жангыдан къошха жыйыла башлагъан болурла. Келе келип, юсюбюзге
къуюлуп къалмагъы эдиле деп, къоркъгъан окъуна этеме. Сиз а не дейсиз?
– Арыгъандандыла ала бары да. Дохтурлагъа барып,
бир кёрюнсенг, боллукъ эди, – деди Азамат, не къадар
адепли сёлеширге кюреше.
– Баргъанма, баргъан. Кесим да сюймегенлей элтген
эдиле.
– Сора не деген эдиле да? – деп, мудах болуп, тынгылап тургъан Петушок да къошулду сёзге.
– Ала да мени Толстой суннган болур эдиле – жыл
сайын тенгизге бара тур, ишлеме, къыйналма, ары-бери
бара тур, табийгъат къудуретине къарап, къууанып, айланып тур дедиле. Мени юйюрюмю керегин а ала тапдырлыкъча, ол затланы барын да манга ким эсе да хакъсыз
этерикча. 22*
340
– Юйюр болуб’а, – деди, тирилип, Азамат, –ачдан,
жаланнганчдан ким ёледи бюгюн? Дохтурла айтхан
эселе, алай этерге керекди. Кел, биз санга санаторийге
хакъсыз путёвка табайыкъ. Не дейсе, Магомет?
Не этсин адам бу эки телиге? Керти да акъылдан тая
баргъанча болуп, саккел-саккел болгъунчу, жюреклерин
тарапмы турайым, огъесе кюлюпмю ийейим?
– Сен а манга, Азамат, бир… эки жюз сом иш бералмазмы эдинг? Билемисе, сабийле… ала алыкъа алай гитчечикледиле… Ашаргъа керек – курсах толу болса керек.
Сора, путёвка тапсагъыз, барыр эдим. А?
– Тапмай а – табарбыз, Магомет, – деди Азамат, манга
къуру сёзле бла угъай да, хакъ да болушургъа таукеллигине къууана. – Кёрюрсе, хар зат да тап болур.
Мен, стол артына олтуруп, эки къолум бла да башымы тутуп, сёз айтмай турама. Бир заманда экиси да:
– Не – башынгмы ауруйду?
– Не этесе, Магомет? – деп сюелдиле.
Кеслери да, алай бла манга бир уллу болушурукъ кибик, къолларын инбашларыма салып, бетиме къараргъа
кюрешедиле. Мен андан ары тёзалмай:
– Гав! – деп, «юрюп», кюлюп ийдим да, ала экиси да
жан-жанымдан чартладыла.
Мен кюлгенден къата турама, ала уа, керти окъуна
да не этерге билмей, абызырап турадыла – бу телиге дохтурланымы чакъырсын адам, огъесе не этсин деп.
– Олтуругъуз – сизден тели тюйюлме мен да! – дедим
мен, алагъа жаным ауруп, хариплени андан ары къыйнаргъа болмай.
– Тели! Оллахий, чий телисе сен! – деди Азамат, алгъа
эсин ол жыйгъан эди да.
– Тели эсем да, беш минутну ичинде путёвка да, эки
жюз сом къоллу да болдум, сен а тур алай! – дедим мен,
кюлгеними тыялмай.
– Не заманда да тели эдинг да, алайлай къалгъанса, –
деди, эс табып, Азамат.
– Хо, хо, не болады да аны ючюн? Тели эсем – телиме, – дедим мен. – Сора Евсеевге барайыкъ дейсиз. Не
заманда?
– Не заманда да болсун – не башхасы барды? – деди
Петушок. – Алай, барып, аны жумушчусу бла кенгеширге керекди да – къачан заман табаллыкъды Аркадий
Александрович бизни бла сёлеширге деп.
– Да сора сиз алгъа, барып, ол ишни тынгылы этгенден сора келсегиз эди уа манга… Сора, Мисиров унамаса,
барлыкъ тюйюлмю эдигиз?
341
– Барлыкъ эдик, алай ючеулен болсакъ, игиди да,
бютюнда сен…
– Бютюнда мен – Темиржановну къанлы жаууу,
алаймыды? Сизни уа шуёхугъузмуду? Кена уа сиз, революционер-народниклени! Келигиз!
– Къайры? – энди уа бу тели не этеди деп, сагъайды
Азамат.
– Обкомгъа, Евсеевни жумушчусуна, тамата бла сёлеширигибиз барды дейик!
Тюзюн айтхан къыйын эди – хайт деген жазыучуладан бла журналистледен сау сюрюу болуп баргъаныбызнымы, огъесе, тауукъ эркекле кибик, тюйюшюрге
таукеллигибизними хайыры болду – ким билсин, алай
таматаны жумушчусу бизни бла бек адепли сёлешди.
Ай, ол бизни «кикириклерибизни къызарып тургъанларындан» окъуна къоркъгъан болур – шёндю аллай,
тюйюшюрге хаппа-хазыр адамла «модадыла» да.
– Не бюгюн, болалмасам а – тамбла эрттенликге Аркадий Александровичге сизни юсюгюзден билдирирме, – деди таматаны болушлукъчусу. – Кертиди, шёндю
аны иши дуния бла бирди – жууукъ заманда партконференция болукъду да – алай, баям, сизни бла сёлеширге
заман табар. Тамбла тюшден сора сёлешигиз да, ол заманда болушун айтырма. Охому?
Экинчи кюн тюшден сора биягъы мени «куркамда»
жыйылабыз. Петя телефон бла сёлешеди. Андагъыны
айтханына тынгылай келеди да, бизге къарап:
– Бюгюн барабызмы? – деп сорады.
– Бармай а! Нек бармай эдик да?
– Ахшы, ахшы. Сау къалыгъыз, – Петушок телефонну чолпусун салып, аскер жашауубузну эсибизге сала:
– Чурукъларыгъызны жылтыратыгъыз! Генералгъа
барабыз! – деп къычырды.
Беш минутдан беш болады деп, биз ючюбюз да Обкомну биринчи секретарыны кабинетини аллында отоугъа
жыйылгъан эдик.
– Тилейме, жыйырма минутдан кёп турмагъыз. Сагъат алтыда кенгеш башланырыкъды, ары дери уа ол
алыкъа бир къауум къагъыт бла шагъырей болургъа
керекди, – деди жумушчу жаш, бизни таматаны кабинетине къоя.
Аркадий Александрович не генералгъа, не бир уллу
къуллукъчугъа ушамай эди. Аладан эсе ол геологланы таматаларына бек ушай эди – орта бойлу, кюннге
кюйгенча, къара шинли кибик, алай кёзлери уа кёкле
эдиле. Аманкуловча тели кёзбау ышаргъаны да жокъ,
342
бош, тийишлисича, къонакълагъа бет жарыкълы тюбеди – кезиу-кезиу къолларыбызны тутуп, саламлашды,
олтуртду. Сора кеси да олтурду.
Алгъа Азамат башлады. Ант жетмесин анга – сау беш
минутубузну керексизге къоратды: ачыкълыкъны, апрель Пленумну, законлукъну, тизгинликни, халкъны
жангы жашаугъа итинмеклигини юслеринден хапаргъа кетип. Манга ушаш «геолог» да, Азаматны асыры
кенгден башлап, биз сюзерик ишни къатына келалмй
кюрешгенине уллу ыразы болмагъанын эслеп турама,
алай ол да не этсин? «Болду керексиз доп-доп этгенинг,
ишибизни юсюнден башла сёзню, ол тели бериулерингден бири бла кюрешмей ушайса да шёндю?» – деп, бек
сюйюп къычырлыкъ эдим…
Ох, ох, ох – бир заманда Азамат не иш бла келгенибизни юсюнден айтып башлады да, «геолог» олсагъат
окъуна тюрленди – энди ол эс буруп тынгылай эди, андасанда блокнотуна да бир затла жаза. Сора секретарь,
сунмай тургъанлай, Азаматны тохтатды да, столунда
кнопканы басды, къагъытчы къыз кирип келди.
– Жеринде эсе, Фёдор Николаевич, мычымай, бери
кётюрюлсюн, – деди да, сора Азаматха: – Айтыгъыз,
тынгылайма, – деди.
Беш минутму озгъан болур эди, кабинетге тыншчыкъ
Фёдор Николаевич Марченко кирди, Обкомну парткомиссияны председатели.
Тохтап, таматагъа бир зат айтыргъа онг берирге Азаматны акъылы жетгенин хайырлап, Обкомну секретары
Марченкогъа:
– Была ким жазгъаны да белгисиз къагъыт тюйюлдюле – сау-саламат жашап, ишлеп тургъан адамладыла,
коммунистле. Быланы хапарларына сиз да тынгыласагъыз иги болур дейме, Темиржановну ишине бир затла
къошаргъа боллукъсуз, – деди.
Марченко «айхайда» дегенни белгисине баш булгъды
да, къабыргъа къатында тизилип тургъан шинтикледен
бирине олтурду. Андан сора Азамат да хапарын андан
ары бардырды. Мен а: «Аха, сора ол эшекни ызындан
тюшюп башлагъандыла! Сейир-аламат – ала уа кимле
болурла, атларын айтмай, обкомгъа жазгъанла?»
Азаматдан сора мен да, Петя да сёлешдик, бир затла
къошдукъ. Биз бошагъандан сора, Евсеев былай айтды:
– Сау болугъуз, келип, ма былай – кёлюгюзде болгъанны ачыкъ айтханыгъыз ючюн. Ол игиди. Мен бир
бек ашыгъып турама, кенгешибиз боллукъду да, ансы
343
тынгылыракъ сёлешсек да, боллукъ эди. Алай, къошар затыгъыз бар эсе, Фёдор Николаевични кабинетине
барыгъыз да, айтыгъыз, ашыкъмай, жик-жиги бла.
Айтып къояйым – Темиржановну партияны адамына
тийишли болмагъан ишлерини юслеринден бизге бир
къауум къагъыт келгенди, алай жазгъан адамла кеслерини атларын салмагъандыла. Болсада мен Фёдор
Николаевичге къарап бир кёр деген эдим. Энди уа сиз
да келгенсиз – бек тап болгъанды сизни келгенигиз.
Алай ангылай болурсуз кесигиз да, бу бек къыйын
ишди, терк окъуна хар нени да тюзюн-терсин билип
къояр онг жокъду, конференциягъа дери бир зат эталырбыз деп, сизни ышандыраллыкъ тюйюлме. Конференциядан сора уа, баям, къарарбыз бу ишге, кёпге соза
турмай. Тюз айтамамы, былай этсек – ыразымысыз?
Ыразы болмай а, бек окъуна да ыразы эдик. Аны себепли Аркадий Александровичге болгъанны алгъышын
этип, экинчи этажгъа тюшюп, Фёдор Николаевич бла
да сау сагъат сёлешдик Темиржановну кёп да тапсыз
ишлерини юсюнден.
– Ол къагъытланы жазгъанла уа кимле болурла –
алагъа сейир этмеймисиз? – деп сордум мен, тышына
чыкъгъаныбыздан сора.
– Ант этеме – аладан бири Нагоевди! – деди Петя. – Темиржанов, аны къыстап, орунуна уа Хаупшевни салыргъа умут этеди деп эшите тургъанма.
– Нагоев а энди не хата этгенди Темиржановха, хар
заманда да аны жанлы болуучу эди да?
– Не билейим да. Мен билген – нек эсе да бу арт кезиуде орталары тапсызды.
– Курджиян а болурму аладан бири? – деди Азамат. – Ол
бирда сюймей эди пенсиягъа кетерге, Темиржанов къоймагъанды ансы деген хапарла жюрюген эдиле.
Курджиян телевиденияны баш режиссёру эди. Сынаулу, намысы жюрюген, ишин да уста билген адамгъа
саналып келгенди не заманда да, бир кезиуде уа Комитетни партия организациясыны секретары болуп да тургъан эди, Лашинованы аллында. Хар заманда да Темиржанов айтхандан чыкъмагъан, керек болса уа, арсарсыз,
аны жанлы сюелип тохтагъан, аллай бир къаугъасыз
жан эди. Энди шо ол окъунамы турду Темиржановха
къажау?
Бир кесекден биз аллай хапар эшитебиз да, аллай
хапар – анга ийнаннган окъуна къыйын эди: Фёдор Николаевич, ишни тинте туруп, кесине чакъырып сёлешгенинде, Темиржановну терслеп, Нагоев бла, Курджиян
344
бла бирге – ёчешеме билсегиз! – Рая Лашинова да сюелмеймиди дейсе!
Лашинованы айтханы зарфха урулуп, он чапыракъ
болгъан эди, анда культура, литература жаны бла да
Темиржановну жахиллигини юсюнден, тынгылы ачыкъланып, дуния бла бир юлгюле келтириле эдиле. Кёрдюнг
да Раяны – ол революционер-народник болургъа сюеди,
Вера Засулич кибик! Да не эди да? Дунияны къоз къапда
тутхан Эльмесов гунч болду эсе, жокъ болду эсе, Темиржановну уа энди не къарыуу барды, бюгюн-тамбла болса
да ол да жыгъыллыкъ эсе, сора «сарыуу къыйнагъан
халкъны» алчысы болуп, аны юсюне секирирге нек жарамайды, атынг да демократия ючюн, тюзлюк ючюн,
халкъ ючюн бюгюлмезлик кюрешчиге-революционерге
чыгъып? Хорлагъандан сора уа, революционерле не заманда да аман жашамагъандыла, намыслары жюрюгенди. Алай тюйюлмюдю да? Алайды. Алай эсе уа, сора Лашинова санга телими болгъанды? Угъай, тели тюйюлдю,
керек эсе бюгюн революционер болургъа – ол боллукъду!
Ким биледи, Темиржановну кетерселе…
Алай телиге саналыргъа сюймегенле, башларына
игилик излегенле Лашиновадан сора да бар кёре эдим.
Аны хайырындан а Федор Николаевични столуна Темиржановну тапсыз ишлерини юсюнден хапар айтхан
иги кесек адамны шагъатлыкъ этгенлерин кёргюзтген
къагъыт салыннган эди. Алада, сёз ючюн, быллай затланы юслеринден да айтыла эди: телевиденияны бек иги
журналистине учуз багъасы бла сатылгъан «Волганы»
ол журналист, Аршинов, кёрген да этмегенини юсюнден;
Темиржанов телевидения бла берилген бир къауум пьесада дау бла кесин экинчи авторгъа санатханды; хазна
къалмай, битеу да документли фильмлени редакторуна да кесин салдыргъанды; жашырын халда урлагъан
ырысхысына Къылычбий къабакъда эки къатлы юй
ишлегенди; Комитетге жууукъларын, жерлешлерин
жыйгъанды. Къысхасы, кёп да адамла энди ачыкъ айта
эдиле – Темиржанов таза ниетли адам тюйюлдю, ол партияда да, аллай уллу къырал къуллукъда да турургъа
тийишли тюйюлдю деп.
Алай обкомну партия комиссиясыны сорууна обкомну пропаганда бёлюмюню таматасы Шурданов да,
Къабарты-Малкъар Республиканы Министрлерини Советини Председателини культура эм билим жаны бла
орунбасары Тимова да темиржанов «шёндюгю заманны
битеу да излемлерине тийишли жигер да, сынаулу да
оноучуду» деп, махтап, ма ол халда жууап этген эдиле.
345
Эки отну ортасына тюшген Марченко – бир жанындан биз, Темиржанов аман адамды деп, бирси жанындан а – уллу оноучула, Темиржанов аламат къуллукъчуду деп – бек тап амал тапды: ол, ауругъан этеме деп,
больницагъа жатды. Темиржановну иши бла парткомиссияны тамата инструктору Заманкулов Асланбий кюрешип башлады. Тейри, бу а бизни Заманкуловха ушамайды, не десенг да, адамны атыны да бир магъанасы
болур деп, алгъа мени кёлюме алай келген эди – аллай
бир тири кюрешгенча кёрюннген эди манга ол. Сёз ючюн
ол, Темиржанов Къылычбий къабакъда бир юй угъай
эсенг, эки юй окъуна ишлеп бошай тургъанын тохташдыргъан эди. Кертиди, эки юй да къатыныны анасыны
къарт эгечлерини атлары бла ишлене эдиле. Аскербий
Темиржановну иши бла бирге дагъыда бир ишге къарай
эди – республиканы профсоюзларыны Советини таматасы Раиса Каншаубиевна Халалованы ишине. Бизни
Темиржанов а аны къатында бош кёре эдим, харип. Сёз
ючюн, профсоюзланы къолларында болгъан къонакъ
юйлени бла санаторийлени бек игилеринде, ол, «керек
болуп къалса да» деп, бек аламат жасалгъан отоула тутуп болгъанды. Ол отоулада «къара халкъгъа» атлары
белгисиз, алай Раиса Каншаубиевна кеси да бек иги таныгъан, республикагъа, кесине да керек «къонакъланы» сыйлап болгъандыла. Долинскде санаторийлени
биринде уа бир ауукъ жылны ичинде сау юйню окъуна
тутханды. Кесине жаратып. Къалай эшитген эсе да, ким
билсин, алай обкомну парткомиссиясы аны юсюнден
«тил этгенлени» хапарларын жыйып айланнганларын
билип, Раиса Каншаубиевна, асыры ачыуланнганындан,
кесин тыялмай, тюзюнлей обкомну биринчи секретарына кирип баргъанды.
«Мен обкомну бюросуну адамы ушайма да, – ким
бергенди эркинлик парткомиссияны инструкторчугъуна мени юсюмден орамда жюрюген «тиллени» жыйып
айланыргъа? – деп сюелгенди ол секретарны аллында
дейдиле. – Къарагъыз да, не мени юсюмден кир хапарла
жыйып айланнганланы жууапха тартыгъыз, мен терс
эсем а – мени!» Республиканы «бийчесини» билмей тургъанлай, ол халда алланнганындан абызырап, Евсеев:
«Къарамай а, Раиса Каншаубиевна, къарагъан да этербиз, терсликлери болгъанланы жууапха да тартырбыз», – дегенча бир затла айтхан эди дейдиле. «Бийче» кетгенден
сора, эс жыйып, Евсеев, баям, паркомиссиягъа сёлешген
болур эди. Бир ауукъ замандан сора, Темиржановну иши
не халда болур, бир билейик деп Заманкуловха барсакъ,
346
аны уа, ахы кетип, адыргыгъа къалып тургъанын кёребиз.
Ах, ох эте, ол, тюзда зоопаркда барс кибик, кабинет
ичинде ары-бери айлана эди. Ариу айтып, кюреше кетип, бир кесек тынчайтабыз да, сорабыз не болгъанды
деп.
– Манга не – биягъы заводха барырма, Фёдор Николаевич къалай болур ансы, харип, – саулугъу да осал, пенсиягъа чыгъаргъа уа алыкъа эрттерекди. Эх-эх-эх! – дей
эди ол, биягъы ары-бери бара. – Не боллукъ болур? Не
этсин адам?
Ахырында, бир кесек эс тапхандан сора, айтады хапар: былай-былай, Евсеев сёлешегенди да, ачыуланып
соргъанды, неди бу деп – парткомиссия бир ишни тинте
тура эсе, аны юсюнден а шахар саулай да хапар этип нек
айланады деп.
– Сора не эди да? – дедим мен. – Аллай бир къыйынмыды да: «Биз ол ишни юсюнден адамла бла сёлешмей
болмайбыз, аланы барыны да ауузларына пашот салып
барыргъа уа онгубуз жокъду» – дерге?
– Да ол обкомну бюрюсуну адамыды да! – деп къычырды, жилярыгъы келе, Заманкулов. – Къалай ангыламайса?!
– Сора не эди да? Сен а тюзюнлей сор да къой – парткомиссия Обкомну бюрюсунда болгъан адамны ишине къараргъа эркинмиди, тюйюлмюдю де да. Эркин тюйюлдю
десе – биз билмеген эдик, кечгинлик де да къой. Эркин
эсе уа – иш ма былайды, керек эсе, толу хапар билейик
де. Не затха къоркъаса да аллай бир? Не къуллукъда
болгъан коммунистни да ишине къараргъа эркинди, мен
ангылагъандан, паркомиссия. Бош къоркъаса. Къачан
да хар нени да тап этерге керекди, Уставха кёре. Бюгюнледе – бютюнда, сен къоркъурча зат жокъду.
Сен кёкденми тюшгенсе бизни жерибизге дегенча,
ол алай къарады манга. Кеси ишибизден зат да сормай
кетдик – жарлы инструкторну къайгъысы шёндю биз
тюйюл эдик. Бир айдан а аллай ишле болдула – биз барыбыз да – Петя, Азамат, мен да – сейирге къалдыкъ.
Халалова бла аны нёгерлери Марченкону, пенсиягъа
чыгъарып, ишинден къыстадыла. Алай дагъыда бир
айдан а Халалова кеси да чартлады ишинден. «Акъла»
хорланып къалмаз ючюн, къан-къазауат этип кюрешгенлери баям эди.
Темиржановну ишин Къыралтелерадио комитетни
партия организациясына бердиле – шёндю, хапаргъа
кёре, аллай тёре барды: не коммунистни да ишине алгъа
347
биринчи партия организацияда къараргъа керекди деп.
Комитетни партия организациясыны Темиржановну
ишине къарагъан жыйылыууна Обкомну парткомиссиясындан эки адам, пропоганда бёлюмнден а телевиденияны, радиону, басманы ишлерине кёз-къулакъ
болгъан къауумну таматасы Кауров, – аны кесин да
бу ишге Темиржанов сукъгъан эди – баргъан эдиле да,
жыйылыу бир кибик ыразылыкъда алай оноу этген эди:
Темиржанов коммунист деген сыйлы атны даражасын
бийикде тутады эм Къабарты-Малкъар Республиканы
Къыралтелерадио комитетини председателини къуллугъуна тийишлиди деп.
Лашинова бла аны нёгерлери бек терк къысхан эдиле
къуйрукъларын – ала суннганча, къарыусуз тюйюл кёре
эдим Темиржанов, бир силдегенлей жыгъып къоярча.
Бу халда ишни тапсыз бола тургъанын кёрюп, биз «юч
да батыр», жангыдан тутушха чыгъабыз. Паркомиссияны жангы таматасына Темиржановну иши былай
«ыспассыз» этиле баргъанына арталлыда ыразы болмагъаныбызны билдирип, андан а тюзюнлей Евсеевни
болушлукъчусуна кётюрюлебиз да, обкомну биринчи
секретары бла сёлеширге керекбиз, иш ашыгъышлыды
дейбиз. Асыры къызгъаныбыздан, ол бизни бла сёлеширге заман тапмаса, Москвагъа атланыргъа хазырбыз
дегенча бир затла да айтхан болур эдик дейме. Секретарьны болушлукъчусу, баям, биз суннгандан эсе эслирек жаш болур эди – тап-тап сёлешип, алгъа бизни
бир кесек «суутду» да, сора алай айтды: «Мен анга хар
затны тынгылы айтып кёрюрме да, бюгюн-тамбла дегенлей, эки-юч кюнден а билдирирме ишни болушун. Ол
не сизни кесигиз бла сёлешир, не бир башха оноу этер.
Келигиз, керексиз къызгъан да этмейик, ашыкъгъан да
этмейик», – деди.
Юч кюнден а ол бизге былай билдирди – Евсеевни
буйругъу бла Темиржановну ишине келир бараз кюн
партияны Октябрь райкомунда къараллыкъды, сюе
эсек, анда биз да эркинбиз болургъа.
Партияны райкомуну бюрюсуну жыйылыуунда телерадиокомитетни парторганизациясыны секретары
Хаупшев, комитетни парторганизациясыны жыйылыуунда этгенича, Темиржанов эсли да, сынаулу да къырал
къуллукъчуду деп махтап тебирегенлей, аны ауузун терк
тыйгъан эдиле – биз бери аны тапсыз ишлерине къараргъа жыйылгъанбыз, сен а неле жаншайса деп. Райкомну
бюрюсу бир кибик ыразылыкъда алай оноу этди: кесин
партияны адамына тийишлисича жюрютмегени ючюн,
348
Къылычбий къабакъ элде Чегем районну сюдю сыйырып, къыралгъа ётдюрген юйню эркинликсиз ишлерге къатышханы ючюн, кесини къуллукъда болгъанын
хайырланып, терс ишле этгени ючюн, Къабарты-Малкъар АССР-ни Телерадиокомитетини председатели коммунист Темиржановха къаты тырман этерге. Партияны
область комитетинден Темиржановну мындан ары да
аллай уллу къырал къуллукъда тутаргъа боллугъуна
бла къаллыгъына къарарын тилерге».
Темиржановну ишине къаралгъан заманда, терсинден тутуп тохтагъаны ючюн, Телерадиокомитетни партия организациясыны секретары Хаупшевге да къаты
тырман этилген эди. Райкомну бюросу бизни ишибизни
бошагъандан сора, Темиржанов бла Хаупшев, сабийле
къозутхан кокушла кибик, къып-къызылла да болуп,
чартлап, тышына чыгъып, думп болуп кетдиле.
Биз а, «юч да батыр», керти да батырлача, дёрденчиклерибизни кёпдюрюп, Нальчикни орамларында ёхтем бара эдик – ийнанырыгъыбыз окъуна келмей эди
«Темир Жанны» хорлап, «жанын алгъаныбызгъа».
48
Алай биз бош къууана кёре эдим – Темиржановну
жыкъгъан сунуп, бир бири ызларындан кюнле, ыйыкъла ётюп бара эдиле, ол а, хар замандача, жеринде эди. Ол
угъай эсенг, телевиденияда летучкада шёндю къыралда
бара тургъан жангырыу ишлени юсюнден сёлеше, ма былай окъуна айтхан хапары жайылгъан эди: «Перестройка дегенинг – ол бизге заман кеси буюргъан ишди. Заман
кеси бизге: «Теке къалкъыу этип тургъаныгъыз болады!
Туругъуз, ишни, жигер, къолгъа алыгъыз!» – дейди. Бюгюн бизни бериулерибизге бир киши да эс буруп, къууанып къарамайды, нек дегенде биз аланы он жыл, онбеш
жыл мындан алдача, тюз алай хазырлайбыз. Шёндю уа
ачыкълыкъ керекди, тюзлюк, жангы сёз! Ма бу излемлеге кёре ишлерге сюймеген неда алай ишлерге, бюгюннгю
журналистни сыйлы борчун тамамларгъа къолундан
келмеген ким бар эсе да, ол кесине жангы иш излесин!
Нек дегенде журналист къуллукъда, партияны жол да
жарытыучусуну къуллугъунда биз не мытырны, не бола
тургъан аламат ишлеге кеси юлюшюн къошмагъан адамны тутаргъа онгубуз да, эркинлигибиз да жокъду!» Залим айтханды да? Темиржанов да, башха «акъла» бары
да ма алайдыла – не да болсун, къалай да болсун, ала уа
349
заман бла бирге атлайдыла, ол угъай эсенг, чабып, аны
аллына окъуна тюшерге кюрешедиле. Кеслерине керек
жанына бурурча! Темиржанов заманны жангы излемлерини юсюнден былай таукел да, тынгылы да сёлешген эсе, биледи – ол излемлени толууларын Комитетде,
алгъынча, ол жалчытырыкъды. Ол алай таукел, арсарсыз сёлешип башлады эсе, бир зат болгъаны баямды, аны
былай батырчыкъ этерча. Не болгъан болур?
Кёп тюрлю хапарла жюрюй эдиле. Бирле алай айта
эдиле: Эльмесов Темиржановну иши бла Москвагъа баргъанды да, андан уллу къуллукъда болгъан биреулен
тюзюнлей Евсеевге сёлешгенди, Темиржановха урушхан
кибик этсегиз да, ишинден а къыстамагъыз деп. Бир-бирле уа алай айта эдиле – Темиржанов аз махтанмагъанды
аллын, ала экиси да комсомолда ишлеген заманларында
да, ол шёндю хар ким да таныгъын уллу къуллукъчуну
мен, къолуна ахчачыкъ да тутдуруп, артына да табан
жетдирип, терк окъуна бир тартырыкъ мажарып келирге ийип туруучу эдим деп. Алай уллу сагъыш этерге
керек тюйюл эди, ол уллу къуллукъчу ким болгъанын
ангылар ючюн…
«Юч да батыр» жыйылабыз да, кенгешебиз – бир зат
этмей эсек, бу начас биягъы къутулуп кетеди, бу жол да
къутулса уа, сора аны тутуп кюрешгенден, баям, файда
чыгъарыкъ болмаз деп.
«Политика ууахтыны борчларыны юсюнден» «доклад»
бла мен сёлешдим.
– Аллахха шукур, партияны обкомуну биринчи секретары «акъладан» тюйюлдю, Халалова да жыгъылгъанды. Алай, биз билмегенликге, баям, «акъла» – черкеси,
орусу, таулусу да – жашырын халда кеслерини «съездлерин» ётдюрген болурла да, ма аны хайырындан а ала
алгъындан да къаты бирикгендиле. Не ары-бери десек
да, бюгюн да республикада аладан къарыулу киши да
жокъду. Партияны Нальчик шахар комитети саулай
да аланы къолундады де да къой: биринчи секретарь
Шелухин Андрей Николаевич – Акъ-Суу районданды,
экинчи секретарь Тимажев Юрий Машевич – «акъладан» болгъаны бла къалмай, Темиржановну къаршы
жуугъу окъунады, ючюнчю секретарь – Чагарова Нина
Сафаровна, кертиди, Эльбрус районданды, алай ол да,
«акъла» эрттеден сайлап, ёсдюрюп кюрешген «таначыкъды», ол, харип, кесин аллай бир уллу къуллукъчу,
«культурна» сунады, тауча сёлеширге ыйлыкъсыннган
окъуна этеди. Нальчик дегенинг а – ол битеу да республика организацияла, хазна къалмай битеу да заводла,
350
фабрикала, – халкъыбызны тёртден бириди. Москвада
Эльмесовну, Шихачевни да уллу къуллукълада танышларыны юслеринден хапарла да алай бошундан жюрюй
болмазла. Не этериксе – жашау алайды. Алай эсе уа,
Октябрь райкомну оноууна партияны Нальчик шахар
комитети къалай къарар – ол да белгисиз.
– Бирда! – деп, Азамат, хыны сёлешип, «докладчыны» тохтатды. – Евсеев кеси алай этигиз демесе эди,
райком санга уллу базыныр эди Темиржановну ишинден къыстаргъа! Алайды да, ичинде жаны бар эсе, бир
кёрсюн сени Шелухининг Евсеевни айтханын этмей! Ма
кёрюрсюз – хар не да тап боллукъду.
– Сен бир затны эсге алмай къойгъанса, Азамат. –
Юсюбюзде 1976 жыл тюйюлдю, 1986 жылды. «Акъла»
да сенден, не менден тели болмагъанларын да унутма,
андан сора да аланы къолларында власть да, онг да барды. Алайды да, ала да бек иги биледиле – демократия хар
кимге да демократияды, сен суннганча, игилеге бериледи эркинлик, аманлагъа уа – угъай деп, алай тюйюлдю.
Кимди иги, аман а кимди? Алайды да, хар ким да, демократия дей эсек, кеси сюйгенлей этеди. Ала уа шёндю, бир
бирлерин къаты тутуп, оноуну къолдан ычхындырмазгъа сюедиле. Ангылаймыса? Сени тюзлюк-терслигинг
алагъа арталлыда керек тюйюлдю, алагъа кереги – тутхан къуллукъларын сакъларгъа, сыйыртмазгъады. Сен
шёндю кюреше тура эсенг тюрленирге, жангырыргъа,
ала эртте окъуна тюрленип, жангырып бошагъандыла,
энди уа, жангырыуну комиссарлары болуп, республиканы шахарларында, районларында айланадыла, обкомну,
правительствону адамларыча. Ким айтырыкъды ала тюз
ниетли адамла тюйюлдюле деп? Сен аладан бирини терслигин ачыкълагъынчы, ала сени жюз кере терслерле,
шёндю эркинлик берилгенди да, айланады алай доп-доп
эте деп. Алайды да, тюзда алача, биз да къазауат этерге
керекбиз. Алагъа солуу алдырмазча. Биз Темиржановну
жыгъалсакъ, ол, аны къорууламагъанлары ючюн, кеслериникилеге дерт жетдирип башларгъа боллукъду. Андан
игиси уа не барды – «акъла» бир бирлерин жыртып башлагъандан? Алай эсе, келигиз, Евсеевге, Шилухиннге
да бир кибик къагъыт жазайыкъ, партияны Октябрь
райкомуну оноууна нек эс бурулмай къалды деп. Аны
бла бирге уа, Темиржановну юсюнден биз энди билген
затланы да къошуп. Бу къагъытны биз обкомгъа, шахаркомгъа да тамбла не бирси кюн жетдирирге керекбиз.
Мен айтханда тохтадыкъ да, мычый турмай, алайда
окъуна быллай къагъыт жарашдырдыкъ.
351
Экинчи кюн окъуна бу къагъытны обкомгъа, шахар
комитетге да элтдик. Бир ыйыкъдан КПСС-ни Нальчик
шахар комитетинде Темиржановну ишине къарадыла
да, ол мен къоркъгъан болду – партия жанындан Темиржановха этилген тырман тюзге саналды, къуллугъуну
юсюнден а сёз да болмады. Алайды да, Темиржанов дагъыда бир кере билдирди керти да Темир Жан болгъанын.
Эльмесов жыгъылгъанлыкъгъа, «акъла» алай бек
абызырамагъанлары ма энди белгили болду. Баям, бек
иги бирикген болурла, обкомну биринчи секретары уа
бу ишни юсюнден не акъыл этеди деп, уллу сагъышха
къалмагъан эселе. Азамат айтханлай, Октябрь райкомну бюросу уа Темиржановну юсюнден оноуун Обкомну
биринчи секретары кеси билмей этмезлиги баям эди.
Биз, «юч да батыр», биягъы жыйылдыкъ. Не этейик
энди уа деп, сагъышха къалдыкъ. «Министр с выговором» – деп, фельетон жазып, «Литературная газетагъа»
жиберейик деди бирибиз. «Правдагъа» ийсек да, боллукъду деди экинчибиз. Не Ара Комитетге жазайыкъ,
не Евсеевге барайыкъ деген да болду. Келигиз алгъа фельетонну «Кабардино-Балкарская правда» газетибизге
берип кёрейик, – дедим мен, кесим а бек иги билеме бу
ишни болмазлыгъын.
Сёлешеди Петя. Редактор айтады – обкомну эркинлиги болмай, биз обкомну адамыны юсюнден фельетон
берирге эркин тюйюлбюз деп.
Жангыдан Евсеевге барайыкъ дегенни мен унамадым.
– Ол Темиржановну ишинден кетерирге ыразы эди,
алай «акъла» терк окъуна биригип къоймадыла ансы, –
дедим мен. – Баям, ол къуру кеси, буйрукъ этип, ишден
кетерирге эркин окъуна болмаз, Къыралтелерадиокомитетни председатели дегенча, уллу къуллукъда адамны.
Ким биледи, Москвадан да биреулен сёлешген эсе уа. Ол
затланы эсге алсакъ, биз аны, жангы адамны, богъурдагъына илинип, тапсыз халгъа салсакъ, тюз болмаз дейме
мен. Биз андан эсе не Ара Комитетге, неда Москвада
чыкъгъан газетледен бирине жазсакъ, тюз болмазмы?
– Ара Комитетге керек тюйюлдю, – деди Петя. – Ол
бери сёлешген адам анда эсе, ол бизни къагъытыбызгъа
жол берлик тюйюлдю.
– Бирлени айтханларына кёре, ол адам правительстводады, Ара Комитетде тюйюлдю – ол бизни къагъытыбызны юсюнден билмей къалыргъа да боллукъду.
– Бирле уа ол Политбюрогъа окъуна киреди дейдиле,
352
кандидат эсе, член эсе да. Не да болсун, бизни къагъытыбызны тыяргъа ол онг табарыкъды, ишин этсе.
– Ай, ол адамны юсюнден хапарла бош хапарла уа болурламы? «Акъла» кеслери жайып айлана болурламы ол
хапарланы, бизни кибиклени къоркъутур ючюн? – деп,
тенглериме къарадым.
– Керти хапарла эселе уа? – деди Петя. – Ол заманда,
бизни къагъытыбыз аны къолуна тюшсе, Темиржановха
мындан ары киши да къатыла турмазча этерге боллукъду.
– Шёндю киши да алай эталлыкъ тюйюлдю – аллай заманла, Петя, озуп кетгендиле. Башында акъылы
болгъан уллу къуллукъчу бюгюн къалай сюелир бир
эшекни къоруулай? Телими болгъанды? Ол не бек этсе
да, телефон бла сёлешир, хапар айтхан кибик этер, сора
Темиржановну сагъынып, салам айтыр, иги жашды дер
да. Хы, энди ол да болады. Алай газетледен бири биз
жазгъан статьяны басмаласа, ол адам, ким да болсун,
къынкъ этерге да базынырыкъ тюйюлдю. Анга толу ийнан да къал!
Биз анда тохтадыкъ – газетледен бирине жазайыкъ
деп. Жарлыны эшигин махтау жабар дегенлей, Петушок
бла Азамат, сен орус тилни барыбыздан да иги билесе
деп, махтап, хайда жаз, артда барыбыз да къарарбыз
деп, ишни ауурлугъун мен харипни боюнума жюклеп
кетген эдиле. Ма бюгюн а, эки кюнден сора, мен, башымы кётюрмей, ол биз Москвагъа жиберлик статья бла
кюреше тургъанымлай, талакъ солуу этип, Петя бла
Азамат кирип келедиле да:
– Къой жазгъанны! – дейдиле.
– Не болгъанды? – деп сорама.
– Республикагъа Ара Комитетден комиссия келе турады. Ала бла тюбейбиз да, ишни этебиз да къоябыз.
– Не комиссияды ол? Къачан келеди? Ким къоярыкъды бизни алагъа?
– Къоярла – заманла тюрленнгендиле. Евсеев угъай
дерик тюйюлдю, аны болушлукъчусуну юсю бла этерге
боллукъду ол ишни. Шёндю ол комиссия Осетиядады,
эки-юч кюнден бизге келликди. Жууукъ заманда. Ара
Комитет къуллукълада къаллай адамла олтурадыла деген ишге къарарыкъды да, жер-жерледе ол жаны бла болум а къалайды деп, комиссия къарай айланады. Бизни
ишибиз да алагъа бек тап жарап къаллыкъды.
Мен сюйюп окъуна къойдум башлагъан ишими – Темиржанов бла тутушуп келген кёп жылланы ичинде, ол
начасны осал ишлерини юслеринден жазгъандан, башымы суугъа атарыкъ болгъанма.
353
Керти окъуна да, ыйыкъ да озмагъан эди, Петушок
бла Азамат а, комиссия бизге келгенин билип, аны таматасы бла окъуна тюбеширге эркинлик алып, алай келген
эдиле манга. Биз Уллу юйде тамбла сагъат тёртде болургъа керекбиз. Экинчи кюн тёрт да болгъунчу, биз Уллу
юйню тёртюнчю этажына – обкомну биринчи секретары
ишлеген жерге жыйылдыкъ. Секретарьны болушлукъчусу бизни бир бош отоугъа ашырды да:
– Ол шёндю Евсеев бла сёлеше турады. Бошагъанлай,
сизге келликди. Кеси да бу отоуда ишлейди, – деди.
Биз алай кёп да сакъламагъан эдик – кабинетге узун
бойлу бир сюйдюмлю жаш кирип келди да, биз барыбыз
да, бир школда окъугъан кибик, жарыкъ саламлашды,
сора, барып, жерине олтуруп, ары-бери деп, кенгден
келтире кюрешмей, тюзюнлей ишни юсюнден сёлешип
башлады. Алгъа ол кеси ким болгъанын, комиссия не
иш бла айланнганын бизге къысха билдирди да, сора
ючюбюзню да атларыбызны, къайда ишлегенлерибизни
да кесини дефтерине жазып:
– Энди уа тынгылайма, – деп, бизге къарап тохтады.
Азамат, тейри, он минутдан да кёп сёлешген болур
эди, Петушок да андан уллу артха къалмагъан эди, экиси да ишни юсюнден толу хапар айтхан эдиле.
– Сиз а бир зат къошарыкъмысыз? – деп, мени таба
къарады.
– Мени нёгерлерим хар нени юсюнден да бек тынгылы айтхандыла. Алай мен да бир-эки сёз къошайым,
андан сора да мени бир тилегим барды.
– Ахшы, тынгылайма.
– Нёгерлерим айтханнга мен къошарыкъ – Темиржанов кибик адамны аллай уллу къырал къуллукъда
тургъаны кюн сайын да адамланы экили этип турады – партия да, къырал да, айтханларыча, керти окъуна да жашау халыбызны жангыртыргъамы сюе болурла, огъесе,
шёндюге деричи да кёп кере бола келгенича, хар нени да
бош алай – кёзбаугъа, тюзлюк, законлукъ ючюн кюрешебиз деп, жашауда уа зат да тюрленмейми къаллыкъ
болур деп. Темиржанов кибиклени къуллукълада тургъанлары «Совет власть», «Партия» деген сыйлы сёзлени даражаларын тюшюредиле. Адамла Совет властьха
бла партиягъа аланы ишлерине кёре этедиле хурмет,
ансы къаллай законла чыгъарадыла, не тукъум оноула
этедиле деп, ол затха алай уллу эс бурмайдыла. Бизде уа
ол жаны бла иш къалайды? Республиканы жамауаты Темиржанов улутхачы, урлака, миллетчи да болгъаны бла
къалмай, къылыкъсыз адам болгъанын да бек иги биле23 Хучиналаны Мухаммет
354
ди, ол а, болушун айтханда – халкъны таза ниетликге
бла ариу къылыкъгъа юйретиу жаны бла министрди!
Республикада халны былай болгъанын эсге алып,
партияны Ара Комитетини бизни обкомну биринчи секретарына былай – сезимли болушлукъ этсе эди. Мени бла
бирге былай бек кёп коммунист да тилер эдиле, баям,
ол тилеклерин айтыр адам тапсала эдиле. Мен кесим,
сёз ючюн, Ара Комитетде бизни республиканы ишинежашаууна кёз-къулакъ болгъан жолдашланы ишлерине
ыразы тюйюлме. Отуз жылны ичинде бизде бир райондан – Акъ-Суу райондан, чыкъгъан адамла республикада
кёп терс ишле этип тургъандыла: жерлешлик, къыралны ырысхысын урлау, улутхачылыкъ – башха миллетни ыркъыфларгъа кюрешиу тёре болуп тургъандыла.
Республикада шёндю да оноу этгенле къуллукълагъа ол
заманда келгендиле. Жаланда обкомну биринчи секретары жангы адамды ансы – жолдаш Евсеев. Ол къуру кеси
не этсин? Къайры бурулса да – тёгерекде Эльмесов салып
кетген адамла, Темиржанов кибикле. Алайды да, Ара
Комитет бизни республикада жашауну жангыртыугъа
бюгюнден эсе къайда уллу эс бурургъа керекди, жолдаш
Евсеевге уа игида болушлукъ этмей, иш онгуна барлыкъ
тюйюлдю.
Биз да ангылайбыз, Ара Комитетни шёндю къайгъысы аз тюйлдю, бу Чернобыль да къайдан хата болуп
чыкъды эсе да башыбызгъа, алай бизге болушлукъну
партияны, къыралны да бек баш къуллукъчулары болмасала окъуна, эталлыкъла бардыла. Секретарьладан
бири дегенча, бёлюмлени таматалары дегенча. Аллай
ишден мен бир зат ангылай эсем. Ол эди мени тилегим.
– Андан сора айтырыгъыгъыз бармыды?
– Угъай, – дедик ючюбюз да.
– Биринчиден, сау болугъуз ачыкъ сёлешгенигиз
ючюн. Ишни юсюнден мен айтырыкъ: кесигиз да ангылай
болурсуз – мен кеси аллыма сизни республикада кишини не ишден кетераллыкъ тюйюлме, не ишге салаллыкъ
тюйюлме. Жокъду аллай эркинлигим. Аны себепли уа
сизге айтырыгъым олду: сиз манга айтхан затланы юслеринден сизни обкомну биринчи секретары Аркадий
Александрович Евсеевге да, Ара Комитетде ишлеген бир
къауум жуууаплы адамгъа да толу хапар билдирирге сёз
береме. Айхайда, ол заманда мен кесим да бу затланы
юслеринден этген оюмуму айтырма. Андан сора ма муну
этерме деп, зат да айталлыкъ тюйюлме. Тюз ангылагъыз – мен сизге алай этерме, былай этерме деп, болгъанны айтхандан магъана жокъду. Ангылаймысыз?
355
Ол Москвадан келген адам, бирда къоркъмагъыз,
мен хар нени да тап этерме деп, бизге алай махтанмагъанлыкъгъа, биз, аны сёзюне ыразы болуп, Уллу юйден
алай чыкъгъан эдик. Ол жаш бир зат эталлыгъын а сезе
эдик.
Керти окъуна да, эки ыйыкъдан сора бир хапар шахарны сейирге къалдырды – Темиржановну обкомгъа
чакъыргъандыла да, ол а анда арыгъандан да ёлеме, саулугъум да осалды, бу къыйын ишден мени эркин этигиз
деп, тилеп, къагъыт жазгъанды деп.
Темир Жан алай бла бош жан, бош адам болуп
къалгъан эди. Аны бла бирге, хапаргъа кёре, «арып»,
министр шинтикден «акъладан» дагъыда бири туруп
кетген эди. Дагъыда бирине уа тырман этилген эди – ол
кесинг кетсенг иги болурму дегенни белгиси эди…
Бир кюн а, къарасам, Азамат мени кабинетиме суху
кирип келди да, юсюме алынып тохтамаймыды – Темиржанов китапланы сюйгенлени биригиулерини председателини къуллугъуна салыннган кёре эдим, Азамат а,
харип, арт тёрт-беш жылны ичинде ол жерни марап тура
кёре эдим, тюзда аллын радиода Бекмырзаны жерин
марагъанча!
Мен кюлгенден къатдым – харип Азамат, ол багушну
къаза кетип, боюнуна бичакъ тапхан тауукъгъа нечик
ушай эди!
– Сен тели он жыл мындан алда тутушуп башламасанг эди аны бла, ким базынырыкъ эди шёндю анга
тиерге?! – дей эди Азамат. – Эшек – хар не да сени хатангдан!
– Да сиз тюйюлмю эдигиз да мен харипни, романла
жаза, тынч-ырахат жашап тургъан жеримде, къоймай,
дау бла тюйюшге элтген? Келип, чууунумдан тутуп, дау
бла кесинг алып кетип, терс а дагъыда мен болайым!
– Тюз а бек тюз этгенбиз, оллахий, ол Темиржановэшекни тюйгенибизни! – деди бир кесекден, шошайып,
Азамат, кёкюрекчигин кёпдюрюп. – Келчи, сени да бир
тюйейим.
Биз юч кере ойнадыкъ, юч кере да Азамат къытдырды.
– Мен санга Темиржановму болгъанма – мени тюйген
алай тынч тюйюлдю! – деп, Азаматны къакъдым.
– Тейри, аны да алай бег’а тюялмагъанбыз, къутулгъанды, начас. Партиядан да къысталып, сюдге берилирге керек эди да.
– Сора сюерик эдинг! Аны Темир Жан болгъанын бош
унутаса.
– Оллахий, керти окъуна, Темир Жан кёре эдим.
23*
356
49
Къалай сейирликди жашау дегенинг – тюзда тюнене
болуп къалгъанча, кёз аллымда турады: 1957 жылда
аскерге кетгеним, Стерлитамакъда аскер самолётла юсю
бла механикге окъугъаным, анда Акъ суда жуууннганыбыз, Бураншин да, мен да, мени бла бирге бир ненча жюз
солдат юсюнде болгъан кеме, Владивостокдан чыгъып,
бир кесек баргъандан сора, къая кибик сюелип тургъан
къаралдым туманны ичине кирип кетгени да; Курил
айрыкамланы уллуларындан бири Итуруп, айрыкамны
басып ёсген бамбук, бизни командирибиз тамата лейтенант Александр Шубин, аламат жаш; юйге тансыкъдан,
энди бу агъач казармаладан, туманладан, жауунладан,
баям, ёмюрге да къутуллукъ болмам деп, кёлсюзлюк
этген кезиуле да; ма энди уа мен кеси жашымы ашырама аскерге. Ол заманда, мени аскерге ашыра туруп,
сабий жашха санап, шёндю тюзда мен къайгъы этгенча, алаймы къайгъы эте болур эдиле мени юсюмден
да къаршы адамларым? Былай къарагъанда, Хызыр,
ёсюмлю, кёрюмдюсю бла да жетген жашха ушагъанлыкъгъа, керти айтама, сабий жашды да. Школдан сора
ол юйлени сюртген, плиткала салгъан усталыкъгъа
юйренип, эки-юч ай ишлегенлей, ма-а – аскерге алып
барадыла.
Мен хар нени да эслеп турама: ол кесин бизге хайт
деген эсли жаш сундурургъа кюрешгенин да, алай эсе
уа, мен хайт деген жаш эсем, сора несине мудах боласыз,
терк окъуна – къыш-жаз, къыш-жаз деп – къуллукъ
этип бошайма да, къайтама дерге кюрешгенин да; бирбир кезиуледе уа къайры эсе да ары, халкъ жыйылгъан
жанына, тынгысыз кёз жетдире тургъанын да – бизге
сездирмегенликге, баям, сюйген къызы былайлада окъуна болур; не батырчыкъ болургъа кюрешсе да, кеси да
юйден, бизден да айырылып, арталлыда танымагъан
адамларыны орталарына быргъалып къаллыгъына бир
кесек къайгъы этгенин да. Мен а къарайма тюе балачыгъыма, ёхтемленнген да, къайгъы да эте – шёндю дунияда, къыралда да халланы мен жаратмайма. «Уруш
болмасын, Афганистаннга, Чернобыльгъа тюшмесин
ансы Аллах айтса, хар не да тап болур», – деп мен кеси
кесими жапсарыргъа кюрешеме. Ичими уа къоркъуу
алыпды – ол къайгъылы, хаталы жерлеге ийип къоймагъы эдиле деп. Манга не да айтыгъыз: къоркъакъ да
дегиз, эшек да дегиз, Ата журтунгу кереклисича, бек
357
сюймейсе деп да айтыгъыз, алай тюе балачыгъыма бир
хата болмасын ансы.
Мен бир кесек жашагъан да этгенме, бир кере угъай
эсенг, минг кере окъуна ёлсем да, ыразыма, бу сейирлик
дуниягъа кёзю энди ачыла келген къара къозучукъгъа
бир хата болмасын ансы. Уллу Аллах ургъу эди жер
башында халкъланы тынч-ырахат жашаргъа къоймагъанланы да, атом ичине сугъулуп, анда бугъуп тургъан
Ибилисни бу дуниягъа бошлагъан алимлени да, аланы
хаталарындан энди Атом Ибилис жер башын, кюйдюрюп, кюл этип иерге боллукъду. Нечик иги боллукъ
эди – адам улугъа хайыр бермезлик жанына сугъулуп
башлагъан алимлени барын да къырып баргъан тёре
болса эди, алгъадан окъуна! Кимге керекди бу къурурукъ атом? Не игилик этгенди ол халкъгъа? Этмегенди,
этерик да тюйюлдю, ансыз да жашаяллыкъ эдик. Къуру
Чернобыль кеси окъуна быллай бир хата этди эсе, атом
уруш башланса уа, не боллукъду?.. Бу космос дегенлери да къайдан чыкъды башыбызгъа палах болуп? Жер
юсюнде миллионла бла адамла ачдан ёледиле, биз а ол
хужу къаллыкъ космосха алланып кюрешебиз! Эртте
окъуна баям болгъанды да ол иш – бизге жууукъда бизни Жерге ушаш бир зат да жокъду, мында хал тапсыз
болгъанлай, халкъ ары къачып къутулурча. Анга да
къарамай, «космос, космос, космос!» дейбиз да турабыз.
Космосдан жерге лазер сауутланы буруп, бир бирибизни,
саламны кюйдюргенча, кюйдюрюп башласакъ – кёрюрме сора ол заманда космос деп къычыргъаныгъызны!
Кёрюб’а, иш алайгъа бир жетсе – сора кёр да тур. Адам
улу, жазыкъ, къачан жыярыкъ болур башына акъылын. Баям, кеси кесини жашау тамырын къурутхандан
сора – ишни барыууна кёре алай болур, тейри. Болсун,
теркирек окъуна – эрикгенбиз, къоркъа-юрке жашагъандан да!..
– Аскерге атланнган жашла военкоматны арбазына
киригиз! – деген буйрукъ болду.
Мен, эс жыйып, тёгерегиме къарасам – Хызырны
къатымда кёрмедим. Ух, Аллахха шукур келди къайдан
эсе да.
– Хайда, папа! – деди ол, къолун узатып.
Мен, ышарып, аны къаты къучакъладым да:
– Хайт де, хомух болма. Аскер дегенинг – ол аскерди – тап къуллукъ эт, таматала бла даулашма, айтханларын этип тур. Керексизге дёрденчигинги кётюрюп турма. Ол заманда кесинге да тынч боллукъду. Хайда – ахшы
жолгъа бар да, сау-саламат къайт!
358
Хызыр Кишиу бла да, Мурат бла да, Мариям бла да,
Лейля бла да къучакълашып айырылды да, сора нёгерлери бла да саламлашып, барыбызгъа да къол булгъап,
военкоматны арбазына кирип кетди.
Биз а, аланы аталары, аналары, эгечлери, тамата
къарындашлары, хар ким юйюне атлана, кёлюбюзден
Уллу Аллахха айланып, бир кибик тилей эдик: «Сен
аланы Афганистандан, Чернобыльдан да кери эт, Уллу
Аллах!» – деп.
Энди заман да, не да манга жаланда Хызыр бла байламлы эди – къайры тюшеди, къачан келеди белгиси деп.
Кюнле бирда болмагъанча созула эдиле. Эки ыйыкъдан келген эди къагъыты Москва къатында бир шахарчыкъдан.
Олсагъат окъуна жюрегим ырахат болду. Жаз башында
уа «окъуп бошагъанбыз, энди ары-бери жиберликдиле
да, мен кесим жазгъынчы, бери жазмагъыз» деген къагъыты келди.
Биягъы тынгысыз кюнле созула барадыла – къайры
тюшерик болур? Келди бир заманда къагъыт. Украинада
Умань деген бир шахарчыкъдан. Барыбыз да, дыбырдап, картагъа чапдыкъ – Аллахха шукур, Чернобыльдан
игида узакъ эди! Ох-ох-ох! Энди тынч-ырахат солургъа,
ишлерге, жашаргъа да боллукъду.
Муратны иши уа къалай болур?
– Мурат, келтирчи бери дневнигинги! – деп буюрама.
Келтиреди, алай бек да сюймей. Айхайда, сюймез,
дневнигини бу ыйыгъын кёргюзтген эки да бети къыпкъызыл жазыуладан толу! Дерследе кесин къылыкъсыз
жюрютгени ючюн, юч «эки» эмда класс таматаны Лидия
Ивановнаны: «Жол. ата-анала! Мычымай, школгъа келигиз – сизни жашыгъыз дерследе кесин бек къылыкъсыз жюрютеди!» – деген жазыуу. Кесин къылыкъсыз
жюрютгени ючюн салыннган «экиле» къатларында уа
билими ючюн салыннган «бешле», анда-санда «тёртле»,
«ючле» жокъдула. Былайда да бизни, Мисирланы, аман
къанлары кёрюнюп тура эди: биз, Мисирланы адамлары,
акъыллыла, телиле да, билимлиле, билимсизле да, адеплиле, адепсизле да болургъа боллукъбуз, алай алыкъа
уа жаратылмагъанды бизни тукъумда, таулула айтыучулай, токълу кибик, тынч, адамла айтханнга къулакъ
салгъан.
Атамы атасы – ма ол эди, толусунлай Мисир къанны
айтханына берилип, керти да жашау этген! Алай мен
ол харипни, «жангы бийлени», бир-бирлерин ашай,
къалгъанларын да Аллах ура, гунч болуп къалгъанла-
359
рын кёралмай кетгенине бек жарсыйма.
Кесими юсюмден айтсам а, бизни заманыбыз да алай
хычыуун заман тюйюлдю, алай, не десенг да, Аллахха
шукур, энди къуллукъчула кеслери сюймеген адамланы, аллынча, уллу къыйналмай, ёлтюрюп неда Сибирьге
ийип бармайдыла. Мен шёндю «тыпырдагъанымча» тыпырдагъан болсам эди, ол эшек Сталинни заманында –
тейри, Магаданнга да жетдирмей, НКВД-ни подвалында
бек терк къаплап иер эдиле! Алай, не десек да, бизге да
тынч тюйюлдю бу дунияда жашау этген. Бир кесек эркинирек солуй эсек да. Шахарда фатар алалмагъаным да
онг бермейди тап жашаргъа, къуру манга угъай – барыбызгъа да. Да не этериксе – тюйюшген-тутушхан кезиуде
ачымай къутулгъан ким барды?
50
Ол фыргъауун мисир къанны мени кесиме тынчлыкъ
бермегени бош эди, энди ол начас, Муратны да ызындан
тюшюп, къоймай башлагъанды. Бурунгу жыл да, былтыр да, ол тёртюнчю, бешинчи класслада окъугъан заманында, аланы классларыны таматасы орус тилге бла литературагъа окъутхан жаш устаз София Тенгизовна эди.
Ата-аналаны жыйылыуларында аны сёлешгенине тынгылай, биз барыбыз да бек сейир-аламат этиучю эдик:
бу бизни хышты-мышты заманда къайдан чыкъгъанды
бу деп, кесини ишин былай сюйген, акъыллы да, билимли да, адепли да тиширыучукъ деп. Ол бизни урушдан
сора къыйын жыллада окъутхан устазлагъа ушаш, сёз
ючюн, Джамбул шахарны къатында биз тургъан Туркестан-Сибирь темир жолну 106-чы жол айырылгъан
жеринде Анна Ильинична кибик.
Ол заманда классда къуруда бешлеге Мурат бла дагъыда бир оруслу жашчыкъ, Серёжа Лопатин, окъуй эдиле,
къалгъан сабийлени жарымындан асламы уа «тёртлеге»
бла «бешлеге» окъуй эдиле. Бир затха тартынмагъан
классда киши да жокъ эди – бирле иги окъугъанланы
жетерге, башхалары спорт бла, ючюнчюлери – пионер
ишле бла кюреше эдиле. Айхайда, хыли да эте болур
эдиле, ойнагъан-кюлген да эте болур эдиле – ансыз школ
болмайды да. Алай, не болса да, сабийлени сындыргъан,
алагъа къылыкъсыз урушхан, къоркъутуп, къаты низам
салыргъа кюрешиу деген затла арталлыда жокъ эдиле.
Ма ол халда, хар не да аламат, тап бара тургъанлай,
кюнлени биринде София Тенгизовна школгъа келмей
360
къалды – ол, жашчыкъ табып, бир ауукъгъа ишинден
эркин болуп, юйюнде эди, сабийине къарай. Аны орунуна, класс тамата болуп, Лидия Ивановна тохтайды,
географиягъа окъутхан устаз. Жылны ал кезиуюнде
сабийле къалай окъугъанларына аталгъан жыйылыуубузда окъуна мен ангылагъан эдим – 6-чы «В» классны
сабийлерине энди тынч боллукъ тюйюлдю: Лидия Ивановна, София Тенгизовна кибик, сабийлени устазлары
да, тамата нёгерлери да болургъа ушамай эди, ол, бир
тюрлю ишексиз, къаты сёлешгенине кёре, устаз-начальник боллукъду, хар не ишде да, къайда да мен айтхандан
киши чыкъмасын деген. Аллай устазла сабийлени хар
заманда да эте туруучу хыличиклерин, сиркиулюклерин окъуна дуниягъа бир уллу къоркъуулукъ салгъан
бек аман ишлеге санап, анга кёре уа, мычымай, мадар
этерге керекди деп тохтаучудула. Классны юсюнден аны
хапарына тынгылай, биз абызырагъан окъуна этдик – да
аны айтханына кёре, 6-чы «В» класс – ол алай бош класс
тюйюл эди, саулай да алыкъа жыл санлары жетмеген
башкеслени жыйыны эди: дерсде тап олтургъан биреулен окъуна жокъду, устазла бир зат айтсала уа, аланы
юслерине алынадыла, сурат ишлерге юйретген устазны
уа, жазыкъ, жилятхан окъуна этгендиле. Къысхасы,
мычымагъанлай, биз барыбыз да – школ да, ата-анала
да, милица да – бир болуп, аланы ырбыннга къысмасакъ,
хорламасакъ, не боллугъун айтхан да этмегиз! Лидия
Ивановна нек эсе да бу жыйылыуну, сабийлени да, бизни
бла бирге олтуртуп, алай бардыра эди да, бир тапсыз иш
окъуна болгъан эди. Окъуучуланы бир бирлерини ызларындан сёге келип, кезиу Серёжа Лопатиннге жетгенде,
Лидия Ивановна аны юсюнден да бир ариу сёз айтмады
– Серёжа уа Мурат бла бизге келе-келе туруучуду да,
билеме, бек тап жашчыкъды. Дерсде тынч турмагъан
да – ол, устазгъа къайырылгъан да – ол, дерсден сора
къылыкъсыз да – ол. Иги окъугъан жашымы юсюнден
махтау сёзле эшитеме деп, ахшы умутла этип келген ата,
сунмай тургъанлай, жашыны юсюнден устаз айтханны
эшитип, тёзалмай, туруп, жашчыгъыны тюзда кёзлерине къарап тургъанлай: «Сени тамата къарындашынг хар
заманда да айырмалы эди, низамы да иги эди, ол аскерге
кетгенли, юч ай да болмай эсе да, сержант болгъанды,
сен а… Сен мени жашымса деп айтыргъа мен уялгъан
этеме!» – демеймиди!
Серёжаны кём-кёк кёзчюклерини жилямукъладан
толуп тургъанларын кёре, мени: «Тохтагъыз! Не тукъумла сёлешесиз сиз?!» – деп къычырыгъым келе эди, алай
361
бизде жокъду да аллай тёре – башха юйюрню ич ишлерине сугъулгъан. Хар ата да, хар ана да эркинди сабийни кеси ангылагъанча, кеси сюйгенча юйретирге да, ол
ишге тышындан сугъулгъанын ким да уллу сюймейди.
Ол жыйылыудан сора, баям, башха атала не аналача,
мени да эки-юч кере да чакъыргъан эдиле школгъа. Биринчи кере Мурат быргъычыкъ бла ата тургъанлай тутулгъанында. Къагъытны ауузунгда чайнап, «окъ» этип,
мияла быргъычыкъны ауузунга алып, юфгюр-сенг – ол
къагъыт «окъ» бла санга арталлыда эс бурургъа кюсемеген къызны желкесине жетдирирге боллугъун ким да биледи школда! Мурат да биле эди. Экинчи кере уа – Мурат
суу чачдыра тургъанлай тутулгъан эди. Ючюнчю кере
уа ол дунияда жюрюген къылыкъсызлыкъ ючюн – бир
къызчыкъны эшмесинден тартханы ючюн. Хар жолдан
да мен Лидия Ивановнаны насийхатларына, мудах бет
алып, «да не этейим да мен харип, не бек кюрешсем да,
ол башкес болмай къаллыкъ тюйюлдю деп, тюнгюлюп
тохтагъанымы, алай шёндю уа аны, Лидия Ивановнаны
аллында уялгъандан, жерге кирлик болуп тургъанымы»
билдире, тынгылай эдим. Биз ахыр кере ушакъ этген
заманыбызда мен, «ол тюзелмезлик начасха не этерге
билмегенден, жиляп иерге аздан къала, ким биледи, ол
гылыучукъну адам этерге бир амал бар эсе уа деген къарыусуз умут бла»: «Лидия Ивановна, ол иш а, керти окъуна
да, аллай бир къоркъуулумуду?» – деп соргъанымда, ол,
мени бу ишге, кереклисича, магъана бермей, дагъыда
ишекли бола тургъаныма асыры сейир да, ачыуланнган
да этгенден, секирип туруп, мени къатымдан окъуна
кетген эди. «Аха! Энди мен ангыладым мени битеу кюрешгенимден тюк тенгли да бир файда нек болмагъанын!
Къайры боллукъду файда – атакасы кеси жакъ басып
турса!» – деди ол, угъай, ачыуланнган угъай – къууанып, керти окъуна да бир дуния сейирлик уллу ишни
эбине ол биринчи болуп тюшюннгенча, топ деп, башына
алма тюшгенде, тюзда Ньютон къууаннганча. Жаланда
бир жарым сагъатдан сора, журналист фахмулугъуму
да, кереклисича, тап доп-доп этиуде жыйырмажыллыкъ
сынаууму да толу хайырланып, кюреше кетип, мен не
жашыртын, не ачыкъ, не аны кесине къажау, не школгъа, неда битеу да окъутуу-юйретиу ишге хата болурча
бир зат да этмегениме, кече-кюн да Муратны къылыкъсызлыкъгъа, эркинликге, хылиликге юйретип турмагъаныма бир кесек ийнандыралгъан эдим.
Ма энди уа биягъы. Мен, айхайда, сезе эдим, 6-чы «В»
классны сабийлери, кеслери ангыламай окъуна, дерсле-
362
ге, низамгъа да бир кесек уллу кёллюрек болгъанлары бла
класс тамата бла аралары кенгнге кетип къалгъанына
ыразы болмагъанларын билдиргенлерин. Сезген этгенликге, халны тюзетирча, бир зат этерге мени къолумдан
келмей эди – былайды деп, мен ол ишге не сабийлени
кеслерин, не Лидия Ивановнаны, не ата-аналаны ийнандыраллыкъ тюйюлме. Мени къолумдан келлик, ол
да келлик эсе: Муратха айтып ангылатыргъа – окъургъа
сюйген сабий, устазла айтханны этип, кесин тап жюрютюрге кереклисин. Ма шёндю мен ол къыйын ишни
къолгъа алыргъа кюреширикме.
– Энди уа не болгъанды, Мурат?
Сюеледи аллымда, чырпы башын кётюрюп, бир
аягъындан бирси аягъына таяна.
– Да не!.. – деди ол бир заманда. – Кишиге да зат боллукъ тюйюлдю деп, кеси айтып, энди уа…
– Не зат ючюн зат да боллукъ тюйюл эди? Не этгенсиз?
Ол, башын кётюрюп, манга къарады да биягъы баштёбен болду.
– Бир зат да угъай… бош, дауур этген эдик.
– Болушун айт, мен бир зат ангыларча.
– Биз спортзалгъа кирген эдик… Ким эсе да, къычыргъан этген эди.
– Физкультурамы бола эди?
– Боллукъ эди… биз алгъаракъ келген эдик.
– Сора уа?
– Бир зат да угъай… дауур эди.
– Къычырыкъмы эте эдигиз?
– Хы…
– Сен а?
– Хы…
– Сора уа?
– Сора Татьяна Васильевна келди да, кимди къычыргъан деп сорду, биз а тынгылап тура эдик… Сора ол Лидия Ивановнаны чакъырды. Лидия Ивановна келди да:
«Ким къычыргъан эсе да – айтыгъыз. Кишиге да бир зат
боллукъ тюйюлдю, кесигиз айтыгъыз ансы», – дейди.
Сора айтдыкъ, ма энди уа ата-аналаны чакъырып айланадыла… Тюзмюдю да ол?
– Терс эсе, тюз эсе да, Мурат, мен бир зат да айталлыкъ тюйюлме – мен анда болмагъанма да – андан. Лидия Ивановнаны керти окъуна да алай айтханын да мен
эшитмегенме. Мен къайдан билейим – ол алай айтмагъан эсе уа?
– Айтханды алай дейме да мен. Сора мен алдагъанмы
этеме да?
363
– Хо. Мен Лидия Ивановна бла сёлеширме, андан
сора белгили болур хар не да. География дерсде къылыкъсызлыгъынг ючюн «эки» уа неди?
– Ол а андан сора… Биягъы аны юсюнден башлады
да…
– Нени?
– Спортзалны.
– Сора уа?
– Манга: «Сени орунунгда болсам эди, асыры уялгъандан, мен парта тюбюне кирир эдим», – деген эди…
– Сора не эди да?
– Сора… не, парта тюбюне кирдим. Ол а манга «эки»
салды да ийди.
Мен кюлюп иерге аздан къалдым, алай Лидия Ивановнаны окъутуу-юйретиу ишге къажау кюрешесе деп
даулагъаны эсиме тюшюп, кесими тыйдым, ол угъай
эсенг, «терен сагъышха окъуна къалдым».
– Дерс бара тургъанлай, сен а классда цирк оюнла
кёргюзтюп башласанг – сора не этерик эди да устаз,
эки салмай? – дедим мен, «ачыуланып». – Бу уа не «экиди» – биология дерсде къылыкъсызлыгъынг ючюн?
– Да не… – деп созду Мурат. – Биз классха келгенибизде, партала кир эдиле. Бирле олтурдула, бирле уа – угъай.
Мен да олтурмагъан эдим. Устаз келеди. Олтуругъуз дейди. Олтургъанла олтурадыла, олтурмагъанла турадыла
сюелгенлей.
– Дерс башланнгынчы, парталаны сыйпаргъа болмаймы эди да?
– Не бла? Бир буштукъ барды да, ол да чыммакъды
мелден. Къызла аны барып, жуууп келгинчи… бирле жетишалдыла… Мен артда олтурама да. Бизге артда жетген
эди ол буштукъ.
– Да айталмаймы эдинг да аны устазгъа?
– Айтхан эдим, ол а олтур деди да къойду. Мен а къайры олтурлукъ эдим ариу быстырларым бла кир партагъа?
Не – ол а тюзмюдю? Ачыуланды да, келтир дневнигинги
деди. Элтдим, «эки» салды да ийди. Не этейим да мен?
– Охо, аны къояйыкъ да, кел башха затны юсюнден
сёлешейик, Мурат, – дедим мен, базыннган ишлерин
алай тынгылы эталмагъан устазланы къутхаргъандан
эригип, алай а шёндю башха амал да болмагъанын ангылай. – Сиз, окъуугъан сабийле, алай сунасыз – устазла
не заманда да тюппе-тюз, терен билимли, эбсиз бек тёзюмлю адамла болургъа керекдиле деп. Не айтыр кереклиси барды, алай болса эди – ол бек иги боллукъ эди.
Алай, Мурат, хар заманда да эсингде болсун – устазла
364
да адамладыла, ма аны себепли уа ала бары да бир кибик
акъыллыла, билимлиле, адеплиле, тёзюмлюле тюйюлдюле, кёкден тюшген мёлеклеча. Ангылаймыса? Бизни
окъуна ал да къара – ананг, мен, сен, Мариям, Лейла,
Хызыр, Индира: биз не бек жууукъ адамла эсек да, барыбыз да тюрлю-тюрлюлебиз. Аллах аланы башхаладан
энчи, сиз устазла боллукъсуз деп жаратмагъанды. Ма
аны себепли уа ала да тюрлю-тюрлю адамладыла: бирлери тёзюмлюле, бирсилери уа – угъай, бирлери кёп биледиле, дерслерин аламат сейирлик бардырадыла, бирлери уа алай болалмайдыла, ючюнчюлери – бир кесек
огъурсузла окъуна боладыла, сизни хылиликлеригизге
тёзалмагъанла. Алай, билип къой – дуния башында бир
устаз да жокъду ол юйретген сабийле иги окъурларын,
кеслерин тап жюрютюрлерин сюймеген. Ала бары да,
билимлери, хунерлери жетишгени къадар, сизни иги
окъутургъа, хунерли этерге кюрешедиле.
Сен, Мурат, ийнанырыкъ да болмазса, алай айтхан а
этейим – мен сегизинчи, тогъузунчу, онунчу класслада
окъугъан заманларымда, мен а, кюндюз ишлеп, ингирде барыучу эдим школгъа, мени бла бирге окъугъанла барысы да уллу, ишлеген адамла эселе, устаз кирсе,
сабийле кибик, шум болуп, сюелип тохтаучу эдик. Ма
аллай бир хурмет эте эдик биз устазларыбызгъа. Бир
чий тели тюйюл эсе, адам кесини устазын къалай сыйлы
кёрмез? Сиз устазланы бир-бирлери огъурсуздула, терс
окъуна боладыла деп, алай суна болурсуз. Билмейме,
алай окъуна болур. Алай эсе да, ала устазладыла, ала
сизге иги болсун, тап болсун деп кюрешедиле. Устаз, жангылып неда къаны бузулуп тургъан заманда сени, неда
башханы жанына тийди эсе да, ол аны билип этгенди
дерге керек тюйюлдю да. Жангылды эсе да, терс болду
эсе да, устаз сизге аманлыкъ этеме деп кюрешмейди да.
Хар жангылгъан адамны асмакъгъа асып барсакъ, жер
башында киши да къалмаз эди! Сени юсюнгде устазны
жангылгъанын, терс болгъанын окъуна эслединг эсе
да – даулашма аны бла, андан эсе иги окъургъа, кесинги тап жюрютюрге кюреш, ол сени иги жаш болгъанынгы, сейир да этип, кёрюрча. Сен мени ангыладынгмы,
Мурат?
– Ангылайма… Ангыламай а, аны неси барды да ангыламазча?..
– Лидия Ивановна классда низам, кереклисича, иги
тюйюлдю дейди, сиз кесигизни дерследе тап жюрютсегиз
сюеди – неси терсди аны? Тюз тюйюлмюдю ол? Мен ангылайма, ким биледи, ол анда-санда асыры къатыракъ
365
окъуна сёлеше болур – алай, энтта да айтама, ол сизге
аман болсун деп кюрешмейди да. Ол классда низам болсун дейди – андан сора зат да угъай. Сиз а, сени кибик,
эсли да, уллу да жашла, анга болушур орунуна, бек алгъа
кесигиз боласыз къылыкъсызла.
– Да биз не этебиз да аллай бир, бирда…
– Айхайда, сиз школгъа от салмагъансыз, юй башын
да, сыдырып, атмагъансыз, алай дерсде, дауур этип,
устазгъа чырмау болгъаныгъыз – ма олду «аман иш»
деген зат, устазны айтханына тынгыламай, аны къанын бузгъан, дерсле арасында коридорда, класслада да,
болгъанны хахайгъа алдырып, чабып айланнган. Сен
айтыудан ала бары да «бирдаламыдыла?» Ол ишле «бирдиле» эселе, сора неди да «бирда» болмагъан? Бир уллу
таякъны алып, школ ичинде, ким аллынга тюбесе да,
аны тюйюп айланнганмы? Мурат, сен тёртюнчюде да,
бешинчиде да бек иги окъуп келгенсе – аперим. Шёндю
да аман окъумайса. Алайды да, сен бек уллу борчунгу
бир киши да тырман этмезча толтураса. Алай кесинги
тап жюрютмегенинг, адепсизлигинг, къылыкъсызлыгъынг – ол бек осал ишди. Кесинги жюрютгенинги уа
игида тюрлендирмей, тюзетмей къояргъа жарамайды.
Мындан ары мени школгъа чакъырмазча. Мен устазланы тырманларын эшитирге сюймейме, уялгъан этеме деп
угъай, сен кесинг хайт деген, тап жаш бол деп ансы.
Сен, биз экибиз аллай келишим этебиз десек, къол
салыргъа хазырмыса, Мурат-жан? – «жанны» уа мудах болуп сюелип тургъан тюе балачыгъымы бир кесек
кёлюн кётюрюр ючюн къошаргъа кюрешгенлигим эди,
анга жаным ауруп.
– Хазырма, – деди Мурат, бу хата-палахла, сопакъланыу бла угъай, ма былай – шёндюгю заманнга тийишли
дипломатия жол бла бошалгъанына ыразы болуп.
51
Хар замандача, быйыл да жаз башы бизде, сууукъ,
жауунлу да болуп, июнь айгъа дери созулду. Андан сора
уа, тюзда кюн аязгъанлай, аллай къызыула башландыла, адам башын сугъар жер тапмазча. Тюнене кече уа,
17-чи июньда, кёк да тохтаусуз кюкюреп, аллай жауун
жауду, аллай да, дуния къара къатыш болады да деп, мен
окъуна къоркъгъан эдим. Кёк кюкюреген заманада биз,
таулула, ойнап – Уллу Тейри атын сагъынып, ойнаргъа
жарамагъанын биле да тургъанлай – ма-а, Тейри биягъы
366
эски тонун къагъып башлагъанды деучюбюз. Алай тюнене уа, мен ангылагъандан, Уллу Тейри къуру кеси угъай
да, Сыйлы Кёкде мёлекле да къагъа болур эдиле, баям,
эски тонларын – тюзда къыямат кюн келип къалгъанча,
не кёкню кюкюрегени тохтамай эди, не элия ургъаны, не
жауун жаугъаны. Эрттенликде уа, ишге бара, орамгъа
чыкъгъанымда, кёрдюм – Уллу Аллах да, Сыйлы Кёкде аны нёгерлери да тюнене кече биз хариплени, хар
бирибизни машок бла бир гюняхыбыз бар эсе да, ол биз
юсюне басынып тургъан Жерни да кюл этип къояргъа
кюрешмей эдиле, изеу къурап, тазалап, сылап-сыйпап,
ариу эте эдиле ансы. Нартия да, Нальчикни тёгерегинде агъач басхан башха таула да, юслерин букъу басхан
кибик, къаралып туруучудула не заманда да, бюгюн а,
Уллу Тейри аланы бюгече жаратханча, жап-жашил болуп жылтырай эдиле. Анда, узакъда уа бийик тауланы
кёксюл кёрюмдюлери кём-кёк кёкден кючден эслене
эдиле, аланы къарлы башлары уа булутчукъла кибик.
Кёкде жашагъан Сыйлыбыз бюгюн да кёл салып, кёк
деген мияла табакъны сылап-сыйпап кюрешген болур
эди – ол аллай бир ариу эди, къууандыра эди адамны
жюрегин, жырларыгъынг окъуна келе эди.
50-жыллыгъы бла байламлы бизни битеу да газетлерибизни Эменовну юсюнден уллу статьяла басмалагъанлары да, аны кесини да профессоргъа ушаш суратындан
ышармиш этип къарагъаны да, кечеги сакъ жауундан
сора табийгъат кеси берген къууанч сезимни бузалмай
эдиле. Саугъаланы, орденлени да бизни газетлени статья-ларында айтылгъанына кёре берген болсала эди,
Эменов эртте окъуна аллыкъ эди Ленин, Нобель атлы
саугъаланы да, ёшюнюнде уа Социалист Урунууну Жигитини эки-юч да майдалы жылтырар эдиле. Алай, профессор Гитчеуланов не бек кюреше эсе да, аны Шолохов
бла Айтматов бла, Бальзак бла да тенглешдирип, ол да
аладан аллай бир кенгдеди, мен файгъамбарладанча…
Кабинетчигиме киргенлей окъуна, телефон зынгырдады. Китап басмадан сёлеше эди, редактор.
– Жолдаш Толстой? – деп сорду ол, баям, кюлгенчик
да эте.
– Толстой, билирге сюе эсенг, граф эди, мен а бош
ёзден кишиме – Мисировма. Санга Толстойму керек
эди?
– Хо, Толстой болургъа сюймей эсенг – Мисиров окъуна бол. Бери келсенг эди, бизге сени романынгы юсюнден
жазыучуланы Союзундан къагъыт келгенди.
– Сора не дейдиле да? – деп илиндим мен.
367
– Ол телефон хапар тюйюлдю. Бери кел да, сёлеширбиз.
Барама.
– Ма, окъу да кёр, – деп, мени аллыма бирге тюйрелген эки къагъытны салады.
Окъуйма. Романым, чач тюк этилип, бияры быргъалып тура эди. Рецензияда айтылгъаннга кёре, жаш автор
(ол менме – эки жыйырма бла он жылым бола келген
тюе!) кесини халкъыны не историясын, не адет-тёресин,
не ниет-акъыл байлыгъын билмей, къолундан келмезлик ауур ишге узалгъанды, аны себепли уа бу жазылгъан къагъытланы суратлау литературагъа къошаргъа
арталлыда жарамайды. Андан сора роман жазама деген адамны, бютюнда уа ол историягъа аталгъан роман
жазаргъа умут эте эсе, къаллай бир билими, акъылы,
хунери, фахмусу, таукеллиги да болургъа кереклисини
юсюнден тынгылы айтыла эди. Сора арсарсыз: «Жол.
Мисировда уа, жарсыугъа, ол бек керек затла жокъдула» деп бегитиле эди. Юлдюр-бюлдюрлени къоюп,
раманны кесини юсюнден а не айтадыла дегенде, ма бу
эди: «Романда асыры кёп ишле боладыла, жигитлери
да кёпдюле, башындан ахырына дери баргъан уруннган
халкъны бетин кёргюзтген жигит жокъду. Аны хатасындан а роман не затны юсюнден баргъаны да шарт
кёрюнмейди. Романда бурун заманлада халкъны къанын ичип тургъан классланы келечилери – байла бла
ёзденле махталып кёргюзтюледиле, халкъны керти да
иги адамлары хазна къалмай бары да аладан болгъанча. Ол а история тюзлюкге арталлыда келишмейди».
Рецензияны ахыры уа былай эди: «Жол. Мисировну
бу жазгъанын басмаларгъа боллукъду деп, айталлыкъ
тюйюлбюз. Биз айтхан затланы тюзетип, роман дегенин
Мисиров жангыдан жазып чыкъса, бизни кёпню билген
окъуучуларыбыз аны ишине ол заманда эс бурургъа боллукъдула. Къабарты-Малкъар АССР-ни жазыучуларыны председателини секретары А. Эменов».
– Сен кесинг а окъугъанмыса? – деп сорама редакторгъа.
– Окъумагъанма. Бизде алайды тёре – жаш авторланы китапларына багъаны жазыучуланы Союзу береди,
ансы ала хар заманда да тырман этедиле бизге – магъанасыз затланы чыгъарасыз деп.
– Сора бизни битеу да литературабызны ханы, бийи
да Эменов къуру кесимиди?
– Ханы, бийи эсе да – билмейме, алай жазыучуланы
Союзуну секретары болгъанын а билеме. Жазычуланы
368
Союзуну ыразылыгъы болмай а, биз бир кишини да биринчи китабын чыгъармайбыз.
– Да сора, Эменов сюймесе, кишини да китабы чыгъарыкъ тюйюлдю. Алаймыды?
– Керексиз селешип тургъандан не магъана? Жазыучуланы Союзу сени жазмангы басмаларгъа ыразы
тюйюлдю – аны бла сёз бошалды!
– Китап басманы редактору Эменов угъай, сен ушайса
да – нек окъумайса сен кесинг бек алгъа?
– Нек къоратыргъа къалгъанма да мен заманымы
бош керексизге? Жазыучуланы Союзу ыразылыкъ бермейди – иш бошалды.
– Бу иги роман болуп, Эменов зарланнгандан этген
эсе уа алай – къайдан билесе сен?
– Сени романынг «Тихий Дон» окъуна болсун, мен
бир зат да эталлыкъ тюйюлме.
– Бу, ахырысы, Эменовну китап басмасы тюйюл
ушайды да, къыралныкъыды да. Сиз, къырал организация, нек бойсунургъа къалгъансыз жамауат организациягъа? Огъесе жазыучуланы Союзу жамауат организация тюйюлмюдю?
– Мен бир зат да билмейме. Сен жазыучуланы Союзунда эсенг – анда иш башхады, сени жазманга не биз
кесибиз, не тышындан бир башха адам къараргъа боллукъду. Алай тюйюл эсе уа – кечгинлик…
Не этерик эдим – алдым да кетдим ол насыпсыз романымы. Алан, не этсин адам, ахырысы – къайры барсанг
да – темиржановла, эменовла, заманкуловла? Ол тюнене
кёк кюкюрегенча, къайда эсе да анда – узакъда, бийикде дауур эте, хыбырдап айланады Перестройка, бизде
уа – тюбюнде хазна зат тюрленмей, хар не да, хар ким
да кеси жеринде, хар не да, – алгъынча. Жауундан сора,
кёк кюкюрегенден сора, бирда болмай эсе да, табийгъат
ариу болады, хауа таза болады, политика жанында «кёк
кюкюрегенликге» уа, нек эсе да бир зат да тюрлен-мейди – хар нени да букъу басып, мутхуз, мыртыскы ийис
эте. Огъесе политика кёк эндими башлай болур кюкюреп? Ол Перестройка дегенлери да аны биринчи даууру
болуп? Баям, алай окъуна болур…
Чач-тюк этилген раманымы жиляуун эте, быллай
сагъашлагъа къалып тургъанымлай, телефон зынгырдады. Жазыучуланы Союзуну партия организациясыны
секретары эди сёлешген, биз, литература журналлада
ишлеген коммунистле да ол организацияда эдик.
– Магомет?
– Менме.
369
– Унутма – тамбла, байрым кюн, 16 сагъатда партия
жыйылыуубуз боллукъду.
– Унутмам. Нени юсюнден?
– «Бюгюн бизни литературабызны болуму эмда перестройка бла байламлы жазыу ишле бла кюрешген коммунистлени борчлары» – ма ол ишни юсюнден. Сёлеширге
сюе эсенг – хазырлан.
– Мен жазыучу тюйюлме сора уа – кагым болмагъан
жерге къалагъымы къайры сугъайым…
– Сёлешме керексиз! Сен коммунистсе, жазыу иш бла
кюрешесе. Огъесе бизни литературабыз къалай болса
да, санга башха тюйюлмюдю? Бу партия жыйылыуду,
правленни пленуму тюйюлдю, алайды да, сени да толу
эркинлигинг барды сёлеширге. Сагъыш эт кесинг. Хайда!
– Хайда!
Да не – тюздю секретарь. Мен коммунист эсем – сора
мени халкъымы, къыралымы жазыуларына хайыр, хата
этерик затла бладада барды ишим. Литература дегенинг а, фыргъауун эсенг, не эсенг да, билип къой – ол бек
магъаналы да, къарыулу-кючлю да затды, ол, билирге
сюе эсенг – бизни заманны суратыды, кеси да бош алай
сурат угъай – кёп тюрсюнлю, дуния сейирлик сураты!
Алай былайда – болсада! – деп къошаргъа керекди ансы.
Алай эсе уа, жарармы да бизни заманны суратын Эменов, Гитчеуланов, Заманкулов, Мурдаров кибик къолайсыз да, къоркъакъ да, терсбоюн да кёзбаучула ишлеп
кетселе. Алай болуп къалса, эки жюз жылдан дейик,
иш къалай болур. Къарар да туудугъубуз ол бюгюннгю
«закийлерибиз» ишлеп кетген «суратлагъа», ышарыр
– нечик жахил, билимсиз, акъылсыз, фахмусуз да эдиле
бизни ол XX ёмюрде жашагъан ата-бабаларыбыз деп.
Ала адамыча не ишлей, не сюе, не кёрюп болмай да билмегендиле, жазыкъла деп – ол заманда дуния тюп-баш
бола тургъанча, алай эди хал, Жер юсюнде милионла бла
адамла, сабийле окъуна да отдан, окъдан, ачдан да ёле
эдиле, ала уа, алайыракъла болур эдиле ансы, ётмек бла
шорпачыкъ тапханларына къууана, ойнай-кюле, ишге
бара да, юйлерине-куркаларына къайта, алай жашап
тургъандыла деп.
Эменовланы «суратларына» къарагъан туудугъубуз
бир заманда да билаллыкъ тюйюлдю бизни къаллай
къыйынлыкъ бла жашагъаныбызны, Сталин-эшекни
заманында, болгъанны малтап, кюйдюрюп баргъан зулмулукъну кезиуюнде, урушда, сюргюнде да халкъыбызны жашау тамыры юзюлмез ючюн, жашларыбыз, нарт24 Хучиналаны Мухаммет
370
ла кибик, нечик кюрешгенлерин билаллыкъ тюйюлдю.
Сюргюнден къайтхандан сора да, ёмюр бошала тургъан
заманда окъуна да, биз алыкъа, толу тенглик, эркинлик
табалмай, ол ишге жюрегибиз къалай жарсыгъанынкюйгенин да билаллыкъ тюйюлдю ол. Угъай, ол затланы
бирини юсюнден да бир зат да билаллыкъ тюйюлдюле
бизни жюз жылдан-эки жюз жылдан сора жашарыкъ
туудукъларыбыз, къуруда Эменовну «суратларына»
къарап къалсала.
Алайды да, бизни заманны жашауун тюз да, керти
да кёргюзтген кёп «суратла» керекдиле, кеслерин да бюгюннгю властьны къуллукъчуларыны шапалары угъай,
таза ниетли, ачыкъ жюрекли, фахмулукълары, усталыкълары да болгъан, кишиге да жалынмагъан батыр
суратчыла ишлеп. Тюшюрсюнле аллай жашла, къызла
да бизни «суратлагъа» – ойнай-кюле тургъан заманыбызны да; ачыуубуз-къыйынлыгъыбыз, богъурдагъыбызгъа илинип, онгубузну алып тургъан заманыбызны
да; ёсе келген тюе балачыкъларыбызгъа къарап, быланы жашаулары уа къалай болур деп, сагъышха къалып
тургъан заманыбызны да; ишге баргъаныбызны, келгенибизни да.
Ма алай болса, бизни келир ёмюрледе жашарыкъ туудугъубуз ма ол халда уста да, таза ниетли да суратчыла
этген «суратлагъа» къарай кетсе: «Игисагъан, мен да ол
заманда жашасам эди! Ма ол заманда эди жашау – къалай тутуша эдиле тенглик, тюзлюк ючюн да, сюйген а
къалай эте эдиле! Оллох! Шёндю уа сюйсенг – жаша, сюймесенг – къой, эрикгенден не этерге билмейсе!» – дерча.
Биз бюгюн алай айтабыз, сукъланабыз да нарт таурухланы неда Шолоховну «Тихий Дон», Ауэзовну «Абай», Калашниковну «Жестокий век», Дю Гарны «Семья Тибо»,
Цвейгни «Магеллан», Дюманы «Три мушкетёра» деген
романларын, къазах, къыргъыз халкъланы «Къопланды-батыр», «Манас» таурухларын окъусакъ.
Бизни ата-бабаларыбыз, асла бла аланла, бизни юсюбюзден арталлыда «сагъыш этмегенлери», кеслерини
юслеринден бизге хапар айтырыкъ суратла къоймагъанлары къалай осал иш эди.
Ыхы. Да сора мен харип тогъуз-он жылны ичинде,
бир кюнню тынчайып жашаргъа-ишлерге онг тапмай,
Темиржанов-начас бла тутушдан къутулгъандан сора,
бир кесек солугъан да этмей, энди Эменов бламы сермешип башлайым?
Къоярменг энди, Мисиров-шуёхум, тауукъ эркекчик
кибик, аллынга тюбеген хар кимге да боюнчугъунгу со-
371
зуп, дёрденчигинги кёпдюрюп тебирегенинги? Не арыбери десенг да, биз да темирден ишленмеген ушайбыз
да, энди бир кесек сабырыракъ болсакъ да, айып тюйюл
ушайды да? Сора, Эменов кеси да алай къарыусуз тюйюл
ушайды да – Толстой болургъа бир азчыкъ къалып турады. Сен а кимсе? Къалай бла сугъулгъан эсенг да литература журналгъа сугъулгъан бир харип журналист
кибикчик. Ол сугъулгъан жерчигингден къыстамай тура
эселе да – сау бол де да къой. Эменов, сюйсе, сёзню былай салыргъа болукъду: шёндю, халкъыбыз жашауну
хар жаны бла да жангыртыргъа кюрешген заманында,
биз, жазыучула, бир жанында сюелип, къарап турургъа
эркин тюйюлбюз; бек алгъа уа биз литература журналлырыбызны ишлерин жангыртыргъа керекбиз – бизни юлюшюбюз битеухалкъ кюрешге аланы юслери бла
къошулады да – алай эсе уа, дагъыда бир кере къарап
чыгъаргъа керекди – кимле ишлейдиле журналланы редакцияларында, ала барысы да бюгюннгю уллу борчланы толтурургъа къолларындан келген адамламыдыла,
тюйюлмюдюле деп. Ол заманда сен, жолдаш Мисиров,
бек алгъа саналмазмыса «тюйюлмюдюлеге»? Алай бла,
сен, аппаны жаны, ол багуш къаза кетип, боюнуна бичакъ тапхан тауукъгъа ушап къалмазмыса? Болурму
айыула бла кертме ашап айланнганынг да? Не батырчыкъ болургъа кюреше эсенг да, ол алай хычыуун иш
тюйюлдю – аладан бири баш теринги сыдырып ийсе – турурса сора. Не этериксе айыугъа – ол жаныуарды да!
Сора тамбла боладымы дейсе жазыучуланы жыйылыулары? Эменов-айыу анда кертмеле ашарыкъдымы
дейсе? Хо, кёрюрбюз тамбла. Айыу, айхайда, къарыулу
жаныуарды, алай ол барды деп, къоркъуп, бал да къапмай, татлы агъач кертмелени да къатлары бла озуп кетген алай тынч тюйюлдю. Хо, Аллах айтса, кёрюрбюз.
Нальчик, 1987
24*
372
Литературно-художественное издание
Кучинаев Магомет Юсупович
СТОИТ С МЕДВЕДЕМ ГРУШИ ЕСТЬ?
Роман
На балкарском языке
Редактор
М. Х. Табаксоев
Художник-редактор
Ю. М. Алиев
Технический редактор
Н. М. Мокаева
Корректор
Ж. Х. Зануковева
Компьютерная верстка
А. Х. Ольмезовой
373
Подписано к печати 30. 09. 08. Формат 84х1081/32. Бумага
офсетная №1. Гарнитура школьная. Печать офсетная. Усл.
печ. л. 19,74. Уч.-изд.л. 21,3. Тираж 500 экз. Заказ №179
ГП КБР «Издательство «Эльбрус»
Нальчик, ул. Адмирала Головко, 6
ГП КБР «Республиканский полиграфкомбинат
им. Революции 1905 года»
Министерства культуры
и информационных коммуникаций КБР
Нальчик, проспект Ленина, 33
374
Кучинаев М. Ю.
Стоит ли с медведем груши есть?: Роман. – Нальчик: Эльбрус, 2008. – 376 с.
ISBN 978-5-7680-2194-8
Действие нового романа М. Кучинаева происходит
в годы «застоя». Главный герой, журналист, ищет ответы на непростые вопросы окружающей его действительности.
УДК 821.512.142-3
ББК 84(2р-Балк)
К 959
375
Багъалы окъуучула!
Бу китапны юсюнден оюмузгъуну жазып,
бизге керигизни тилейбиз.
Адресибиз:
360000 Нальчик ш., Головко орамы, 6
«Эльбрус» китап басма.
376
9 785768 021948
ISBN-978-5-7680-2194-8